MAVZU : O‘QUVCHILARNING TEXNIK IJODKORLIGINI RIVOJLANTIRISH YO‘NALISHLARI RЕJА: Muammoni hal etishning birinchi yo‘nalishi . Muammoni h al etishning ikkinchi yo‘nalishining mazmuni. O‘quvchilarning texnik ijodkorligini tashkiliy sistemasi Аdаbiyotlаr. 1. N.Muslimov, Sh.Sharipov, M.Qodirov. “Texnik ijodkorlik va dizayn”.-T.: 2010y 2. L.E.Bobomurodova. «Texnik ijodkorlik va dizayn» fanidan amaliy mashg‘ulotlarni bajarish. – Samarqand.: 2019 y 3. L.E.Bobomurodova. «Texnik ijodkorlik va dizayn» fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarish. – Samarqand.: 2019 y

Milliy o‘zlikni anglashga e’tibor kuchaygan hozirgi sharoitda mustaqil fikrlash hamda ijodkorlik sifatlari barkamollikning aosiy belgilari sifatida qaror topmoqda. Insonning o‘z-o‘zini anglashida hayotida tutgan o‘rnini belgilashda, hayotning mohiyatini tushunishga nisbatan munosabat o‘zgarmoqda. Zero, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ta’kidlanganidek: «Inson, uning har tomonlama uyg‘un kamol topishi va farovonligi shaxs manfaatlarini ro‘yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xul-atvorning andozalarini o‘zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir». Mustaqillik sharoitida shaxsni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishi mustaqil fikrlash va ijodkorlik sifatlarini shakllantirish, shaxsiy va ijtimoiy faolligini oshirish, tanqidiy fikrlash, shaxsiy g‘urur va o‘z intellektual imkoniyatlariga ishonch hissini tarbiyalashdan iborat bo‘lmoqda. Ushbu jarayonlarning barchasi bugungi kunda rivoj topayotgan xalqaro globallashuv sharoitida alohida dolzarblik kasb etmoqda. Respublikamizda shaxs sifatlarini shakllantirish muammosining echimini topishga qaratilgan aksariyat tadqiqotlarda mustaqil fikr yuritish shaxsning mustaqil ta’lim olishi bilan bog‘liq holda qaraladi, ijodkorlik faoliyati esa asosan moddiy buyumlar yaratishni va takomillashtirish bilan bog‘liq yaratuvchilik jarayoni sifatida o‘rganilgan. Ushbu tadqiqotlarda mustaqil-ijodiy fikrlash sifatlarining o‘quvchilar xulqida, ularning boshqalar bilan muloqotida, amalga oshiradigan kasbiy faoliyatida barqaror aks ettirilish masalalari etarlicha hal etib berilmagan. Bugun biz insoniyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ko‘z oldimizga keltiradigan bo‘lsak, xalqaro globallashuv bu jarayonning eng yaqqol namoyon bo‘luvchi xususiyati ekanligini ko‘ramiz. Hozirda xalqaro globallashuv iqtisod, siyosat va shu kabi ijtimoiy hayotning barcha muhim sohalari qatorida ta’lim tizimini ham o‘z ta’sir doirasiga olgan. SHunday ekan, jahonda o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘lib borayotgan respublikamiz ta’lim tizimiga tatbiqan shaxs sifatlarining muhim

qirralari bo‘lgan mustaqil hamda ijodiy fikrlash sifatlarini faollashtirishning metodologik asoslarini tadqiq qilish muhim zamonaviy muammo hisoblanadi. Barcha mamlakatlarda, shu jumladan O‘zbekistonda ham shaxsni tarbiyalash unda axloqiy va intellektual sifatlarni rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. Respublikamizda joriy etilayotgan va jahon miqyosida tan olingan kadrlar tayyorlash milliy modelining bosh sub’ekti va ob’ekti sifatida o‘quvchi shaxsining olinganligi bu boradagi muammolarning muvaffaqiyatli hal etilishi uchun zamin yaratib bergan. Respublikamizda yoshlar mustaqil – ijodiy fikrlashini faollashtirish masalalarining dolzarbligi quyidagi muammolarni hal etish zarurati bilan belgilanadi: - shaxs sifatlarining bugungi kundagi shakllanganlik darajasi va uni tarbiyalashga aratilgan mavjud metodlar zamonaviy talablarga javob bera olmasligi; - ta’lim tizimida an’anaviy tarbiya va bilim «berish» metodlarining salmog‘i amon yuori darajada salanib olayotganligi; - umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus, kasb-unar ta’limi h amda oliy ta’lim o‘ q uv rejalarida ko‘zda tutilgan ta’lim predmetlarining yoshlarda musta q il-ijodiy fikrlashini faollashtirish imkoniyatlaridan etarli darajada foydalanilmayotganligi; - yoshlarda mustaqil-ijodiy fikrlashni shakllantirishga oid ishlab chiilgan nazariy ishlanmalarni amaliyotga keng ko‘lamda joriy etish yo‘llarining asoslab berilmaganligi. Bu esa o‘quvchi va talaba yoshlar shaxs sifatlarini faollashtirishning metodologik asoslarini yaratish, uni amalga oshirish yo‘llarini ishlab chiqishga qaratilgan tadqiqotlarni amalga oshirish zaruratini yuzaga keltiradi. Qayd etilgan muammolar echimini topishning ikki yo‘nalishini taklif etish mumkin: Muammoni hal etishning birinchi yo‘nalishi quyidagicha mazmunga ega: Mustaqil-ijodiy fikrlash sifatlarini faollashtirishda boshlang‘ich ta’lim muhim o‘rin tutadi, chunki xuddi shu davrda shaxs, uning qiziqishlari, moyilliklari shakllanishi uchun poydevor yaratila boshlaydi.

Jamiyat uchun mustaqil, tanqidiy fikrlaydigan, harakat qila oladigan ijodkor shaxslar juda asqotayotgan hozirgi kunda o‘quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish pedagogikaning dolzarb muammosi bo‘lib turibdi. O‘quvchilarning ijodiy faoliyati tajribalarini o‘zlashtirishlari uchun talim jarayonida faol aqliy izlanishni talab qiladigan muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish zarur. Ijodiy faoliyat tajribalarini o‘qituvchini tayyor axboroti orqali hosil qilish mumkin emas, chunki o‘qituvchi muammolarni o‘zi hal qilsa, o‘quvchilardagi qiziqish, muammolarni hal qilishga bo‘lgan intilish, so‘nadi, o‘z bilimlarini yangi kutilmagan vaziyatlarda qo‘llash imkoniyatidan mahrum bo‘ladi. Noan’anaviy ta’lim o‘quvchilarni faqat bilim, ko‘nikma, malakalar bilan qurollantirishni ko‘zda tutmasdan, balki darsda vujudga keltiradigan muammoli vaziyatlarni o‘quvchilar avval o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, malakalarni kutilmagan vaziyatlarda ijodiy qo‘llashlari orqali ijodiy faoliyat tajribalari, o‘quvchilarning mustaqilligi, o‘quv-bilish motivlarini, mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga, mustaqil izlanish yo‘lini o‘zlashtirishga imkon beradigan murakkab jarayondir. O‘quvchilar mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishi noan’anaviy ta’lim jarayonida muvaffaqiyat bilan qo‘llanib kelayotgan ta’lim prinsiplari: ilmiylik, tushunarlilik, sistemalilik, o‘quvchilarning ongligi va faolligi, ko‘rgazmalilik, o‘quvchilarni puxta bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish, uzviylik, ketma-ketlik, o‘quvchilarning ijodiy mustaqil ishlari prinsipi, o‘quvchilarga individual va tabaqalashtirilgan yondoshuv prinsipi, o‘quv ishlarini insonparvarlashtirish prinsiplaridan foydalanishni taqozo etadi. Umumiy o‘rta ta’limda yuqori sinf o‘quvchilarining ijtimoiy hodisalarni mustaqil va ijodiy tahlil qilishga tayyorlik darajasiga oid bilim va ko‘nikmalarini o‘rganishda an’anaviy metodlar bilan birgalikda interfaol metodlar ham katta yordam berishi mumkin. Bir tomonlama muloqotni ko‘zda tutuvchi savol-javob usulidan farqli ravishda faol ta’lim metodlari yoshlarning o‘zlashtiriladigan bilimlarga munosabati to‘g‘risida ham xulosa chiqarishga imkon beradi. Natijada o‘quvchilarning turli ijtimoiy-siyosiy hodisalarni qanday tushunayotganliklarini

ham aniqlab olish mumkin. SHu bilan birga ularning yangi vaziyatlarni, vaqt va hodisalarni baholash uchun mazkur bilimlardan foydalanishga qay darajada tayyor ekanliklari to‘g‘risida ham ma’lumot imkoniyati yaratiladi. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida qaralayotgan muammoni hal qilish uchun axborotning tarbiyaviy samarasini oshirish bilan birga izlanish, bahs-munozaralari, o‘zaro bilim almashish kabi faol shakl va uslublaridan ham foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ular o‘quvchilarni yangi bilim va tushunchalarni mustaqil topishiga, o‘z qarashlari va g‘oyalarini himoya qilishga, dunyoqarashi va tasavurlarini o‘rtoqlari bilan almashinishga o‘rgatadi. Bunda ijodiy fikrlash, tasavvurlarni rivojlantirish, fikrlar tafovuti va xilma-xilligi, kuzatuvchanlik, xotirani mustahkamlash, topqirlik, idroklilik, zukkolik va zehnni tarbiyalash talab etiladi. Talaba-yoshlarda mustaqil-ijodiy fikr yuritish, ma’lum masalalar bo‘yicha muhokama yuritishning qoida va mezonlarini bilish, o‘z fikrini to‘g‘ri, izchil, asosli bayon eta olish, mushohada yuritish, o‘zi bayon etgan fikridan xulosalar chiqara olishni tarkib toptirish mustaqil-ijodiy fikrlashni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishini tashkil etadi. Muammoni h al etishning ikkinchi yo‘nalishining mazmuni uyidagicha: Ma’lumki, dars ta’lim muassasalaridagi o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil qilishning asosiy shakli hisoblanadi. Biroq, aksariyat o‘qituvchilar o‘zlari rahbarlik qiladigan dars mashg‘ulotining asosiy va yagona maqsadi sifatida ish rejaga ko‘ra qayd etilgan mavzuga doir bilimlarni «o‘quvchilarga berish»ni tushunadilar. Bunda, hamma vaqt ham ta’lim-tarbiya birligi mezoniga amal qilinmaydi va yanayam ko‘pchilik holatlarda darsda o‘quvchilarning mustaqil-ijodiy fikrlashi uchun sharoit yaratilmaydi. SHu sababli dars mashg‘ulotlarida mavzuga oid bilimlarni o‘quvchi mustaqil-ijodiy fikrlashini faollashtirish bilan omuxtalashgan holda amalga oshirish metodlarini tadqiq qilish alohida dolzarblik kasb etadi. Darsdan va ta’lim muassasasidan tashqari mashg‘ulotlar asosan individual, guruh hamda ommaviy shakllarda amalga oshiriladi. SHuni ta’kidlab o‘tish kerakki, darsdan tashqari faoliyat o‘quvchilarda dunyoqarashning nafaqat g‘oyaviy asoslarini shakllantiradi, balki uni amaliy harakatiga aylanishini ta’minlaydi.