TEXNIK IJODKORLIKNI RIVOJLANTIRISH METODLARI (TRIZ)
![MAVZU : TEXNIK IJODKORLIKNI RIVOJLANTIRISH METODLARI
(TRIZ)
R Е J А :
1. Ijodkorlik faoliyatini tashkil qilish metodlari .
2. IMEN (TRIZ) Ilm, fan, texnika va texnologiyaning
integratsiyasi .
3. IMEN (TRIZ) usullari](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_1.png)
![Ijodkorlik masalalariga insonlar har qadamda duch keladilar, biroq ularni har
doim ham ijodiy yo‘l bilan qilishga intilmaydilar. Jumladan,ta’limni tashkil
qilishning asosiy shakllari bo‘lgan dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda
o‘quvchilar ijodkorlik faoliyatini tashkil qilish muammosi o‘zining to‘laqonli
echimini topmay kelmoqda. Mazkur muammoni darsdan tashqari mashg‘ulotlar
jarayonida hal etish muayayn echimlari taklif etilgan bo‘lsa-da, dars
mashg‘ulotlarida o‘quvchilar ijodkorlik faoliyatini tashkil qilish muammosi
etarlicha tadqiq qilingan emas.
Qisqa qilib aytilganda, ijodkorlikni murakkab ko‘ringan masalani hal
etishning soda echimini topish deb ta’riflash mumkin. Odatda, uni oqilona echim
yoki ixtiro deb atashadi. Ushbu fikrni ko‘proq moddiy shaklga ega bo‘lgan texnik
ijodkorlik misolida izohlash mumkin.
Umumiy o‘rta ta’limda fizika va mehnat ta’limi DTSlari va o‘quv dasturiga
asosan o‘quvchilar deformatsiya tushunchasini, materiallarning qattiqligi,
mo‘rtligi, ustuvorligi kasbi tushunchalarni nazariy o‘rganishlari hamda
laboratoriya-amaliy mashg‘ulotlarida tajribadan o‘tkazishlari kerak bo‘ladi. Biroq,
ushbu laboratoriya ishlarini bajarish uchun mo‘ljallangan R-20, SM-4 kabi sanoat
tipidagi sinov qurilmalari juda kata o‘lchamga egaligi, barcha o‘quv yurtlarida
o‘rnatish imkoniyatining mavjud emasligi, mavjud bo‘lganlarida ham barcha
o‘quvchilar shug‘ullanishiga imkon bermasligi sababli ishni ijodiy tashkil qilishga
to‘sqinlik qiladi. Ixtirochi bu masalani oddiy yo‘l bilan, metall kesuvchi qaychiga
namunani kesish uchun sarf bo‘ladigan kuchni o‘lchash moslamasini o‘rnatib hal
qilib beradi. Bu echimning soddaligi unda muammo echimi sifatida oddiy
qaychidan foydalanilganligi, ixtironi qilingan qurilmani o‘quvchilar o‘z kuchlari
bilan tayyorlash imkonining mavjudligi, bu usulda tayyorlangan qurilmadan
barcha o‘quvchilar bir varakayiga foydalanishi mumkinligi kabi ko‘plab dalillar
bilan asoslanadi. Eng muhimi, o‘quvchilar ulkan va murakkab qurilmalar
bajarayotgan «tushunarsiz operatsiyalarni» soda qurilmalarda tushunarli qilib
bajarish mumkinligini bilib oladilar.](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_2.png)
![Demak, ixtiro – bu talabchanlik, nozik ta’blik yoki «aql o‘yini» emas, balki
inson faoliyatini yangi, uning uchun qulayroq bo‘lgan vaziyatga olib chiquvchi
taraqqiyot yo‘lidir. Insondagi ana shu ijodkorlik, ixtirochilik sifatlari uni tabiat
kuchlari bilan raqobatni engib, yangi – tafakkur qobiliyatining shakllanishiga
zamin yaratdi.
Inson ehtiyojlarining o‘sib borishi jarayonida uning tomonidan
qo‘llaniladigan mehnat qurollari ham murakkablashib, takomillashib borgan.
Insoniyat taraqqiyoti o‘z yo‘lida yutuqlar bilan birga ko‘plab muammolarni ham
keltirib chiqargan. YAqin o‘tmishga qadar esa bu muammolar
Faqat bitta usul – amal va xato metodi orqali halq ilib kelingan. Bu usul minglab
xato echimlarichida bitta to‘g‘risini topishga qaratilgan bo‘lsa-da, uning vositasida
elektr dvigatellari va generatorlar, ichki yonuv dvigateli, marten pechlari, telefon
va samolyotlar ixtiro qilindi. Biroq texnik-texnologik jarayonlarning nihoyatda
murakkablashib borishi amal va xato metodining ikki yo‘nalishda
takomillashtirilishiga asos bo‘ldi: birinchisi, muammo echimi sifatida taklif
etiladigan g‘oyalar sonini oshirib borish, ikkinchisi taklif etilayotgan g‘oyalarni
saralashga bo‘lgan talablarni orttirish.
Dastlab, ikkala yo‘nalish ham o‘zaro uyg‘unligini namoyish qilgan bo‘lsa-
da, keyinchalik echim variantlarini tanlashdagi sub’ektivlik, xatolardan
himoyalanmaganlik bilan bog‘liq kamchiligi ayon bo‘ldi. Bu metodning «umri»ni
uzaytirish uchun variantlarni taqqoslashni tezlashtirish yo‘li tanlandi. EHMlarning
dastlabkilari aynan mana shu prinsip asosida ishlagan. Bunda ham, oxir-oqibatda,
ulkan hajmdagi variantlarni o‘zaro taqqoslab chiqish yo‘li bilan ijodkorlik
masalalarini
hal etib bo‘lmasligi ma’lum bo‘ldi.
Bildirilgan mulohazalarga yakun yasab aytish mumkinki, hozirgi paytda
o‘qituvchi va o‘quvchilarning asosiy ijodkorlik «quroli» bo‘lgan amal va xato
metodi yordamida yangi sifat o‘zgarishlariga erishib bo‘lmas ekan.
Bizning fikrimizga ko‘ra, o‘qituvchi hamda o‘quvchilarni ijodkorlik
faoliyatini amalga oshirishning turli-tuman, zamon sinovidan o‘tgan ilg‘or](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_3.png)
![metodlar bilan qurollantirish vaziyatni yaxshilashning eng maqbul yo‘li
hisoblanadi.
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi barcha sohalarda zamonaviy
texnologiyalar rivoji bilan bog‘liq ekan, ijodkorlik yo‘llarini puxta o‘zlashtirgan
barkamol avlodni tarbiyalash respublikamiz ta’lim tizimining eng muhim
vazifalaridan biri sifatida yuzaga chiqadi. Bu masalaning asosiy echimi esa
umumiy o‘rta ta’lim maktablari ishini maqsadga muvofiq tashkil qilish bilan hal
etiladi.
O‘quvchilarni ijodkorlik faoliyatiga tayyorlash strategiyasi quyidagi
asosiy usullarga tayanadi:
- doimo o‘quvchilar e’tiborini masalani hal qilishda qo‘llanilgan usulning
universalligi, hammabopligiga qaratish. Buning natijasida o‘quvchilar darsda
ma’lum vaziyatga nisbatan qo‘llanilgan metodni yangi hodisalarga tatbiq qilib,
yangi qonuniyat va echimlarni izlashga odatlanadilar;
- o‘quvchilarni ijodkorlik metodlariga o‘rgatishni dars maqsadi sifatida
emas, balki darsda qo‘yilgan vazifani yanada samarali hal qilishga qaratilgan yangi
yo‘l, imkoniyat sifatida qarilishi taqozo etiladi. Muammo echimini topishga
qaratilgan vazifalar o‘rganilayotgan tizim tarkibi va undagi jarayonlarni tahlil
qilishni ko‘zda tutadi. SHu sababli masalani hal etishdan kutilgan maqsadni va uni
amalga oshirishdagi vazifalarning to‘g‘ri belgilanishi muammoni darhol hal
etishga qaratilgan intilishlardan ko‘ra ko‘proq naf keltiradi;
- o‘quvchilar o‘zlari mustaqil xulosa chiqarib topadigan yangi g‘oyalar
ijodkorlik darslarining asosiy «mahsuli» hisoblanadi. Biroq, faqatgina masalaning
yangi echimini topish ijodkorlik faoliyatining so‘nggi bosqichi bo‘lib qolmasligi
kerak. O‘quvchilar o‘z g‘oyalarini «oxiriga etkazish»ni o‘rganishlari, ya’ni yangi
echimni sinab ko‘rish, asoslash va tatbiq qilishga oid ma’lum ko‘nikmalarni
egallashlari ijodkorlikni «xayollar» darajasidan amaliy bosqichga ko‘tarish zarur
asosni yuzaga keltiradi.
Mazkur mulohazaning yana bir ahamiyatli jihati shundaki, u o‘quvchilarning
keyingi ta’lim bosqichlarida yuqori faollik darajasini ta’minlashga va pirovardida](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_4.png)
![turli fan sohalarida chuqur ilmiy tadqiqotlarni amalga oshiruvchi bo‘lajak olimlarni
tarbiyalashga zamin tayyorlaydi;
- ijodkorlikni yo‘lga qo‘yishning muhim jihati – axborotlarni yig‘ish, tahlil
va talqin qilish bilan bog‘liq bo‘lib, bu siz har qanday ijodkorlik metodi o‘z
ahamiyatini yo‘qotadi. O‘quvchilarda axborotlar bilan ishlashga oid dastlabki
ko‘nikmalarni shakllantirishda ularni o‘z qiziqishlariga oid rasmlar va fotosuratlar,
ilmiy-ommabop maqolalar, markalar vah.k.larni yig‘ish, saralash va tizimga
keltirishishlariga jalb qilish metodlaridan keng foydalanish mumkin;
- ta’lim muassasalarida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarining juda muhim,
qamrovi jihatidan dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlardan ham tashqariga
chiqadigan masala – shaxs ijodkorlik sifatlarini tarbiyalashdan iboratdir. Odatda
buyuk olim va ixtirochilar to‘g‘risida so‘z yuritilganda o‘quvchilar «Ulug‘
allomalargina shu qadar yuksak yutuqlarni qo‘lga kiritganlar, bizlar bo‘lsak oddiy
odamlarmiz», - deb o‘zlarini urintirishdan saqlamoqchi bo‘ladilar. Bu tushunchani
engishning muhim yo‘nalishlaridan biri turli hayot yo‘liga ega bo‘lgan taniqli
ijodkor shaxslar biografiyasi bilan o‘quvchilarni yaqindan tanishtirib borishga
bog‘liq bo‘lib, bunda so‘z yuritilayotgan shaxs hayotining barcha jabhalari ro‘y-
rost bayon qilinishi lozim bo‘ladi. Mazkur metodning asosida ilm-fandagi yuksak
yutuqlarga unga intilgan har shaxs erishishi mumkinligi to‘g‘risidagi g‘oyani
o‘quvchilar ongiga singdirish talabi yotadi.
Ijodkorlik faoliyatini tashkil qilishning mazkur usullarini turli yoshdagi
o‘quvchilarga nisbatan samarali qo‘llash mumkin, faqat buning uchun tegishli
dasturlar hamda o‘quv qo‘llanmalarining tizimlashtirilgan majmuasi mavjud
bo‘lishi talab qilinadi. Demak, navbatdagi dolzarb vazifa sifatida maqolada
keltirilgan usullarni samarali amalga oshirishga xizmat qiluvchi o‘quv-metodik
majmuani yaratish masalasi hal etilishi lozim.
Texnik ijodkorlik jarayonida qo’llaniladigan metodlar. Birinchi texnik
qurilmalar va sodda mexanizmlar paydo bo’lishi bilan insoniyat o’z oldiga har xil
qiyinchilikda va ahamiyatga ega bo’lgan texnik vazifalarni yechishga harakat](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_5.png)
![qiladi. Insoniyat o’sib kelayotgan ehtiyojini qoniqtirish va mehnatini
yengillashtirish maqsadida yangi texnikani va mashinalarni yaratishga, uning ish
unumdorligini oshirishga va foydali ish koeffisiyentini ko’paytirishga harakat
qiladi. Ko’p vaqtlar ijod bilan faqat qobiliyatli odamlargina shug’ullanadi deb
tushunishgan. Ilm, fan va texnikaning o’sib borishi shuni ko’rsatadiki ko’p sonli
maxsus tayyorgarlikdan o’tgan odamlarning tayyorgarligi tufayligina ilmiy-texnik
taraqqiyotining rivojlanishini ta’minlay oladi.
Sanoat ishlab chiqarishida yuzaga kelgan ehtiyoj texnika taraqqiyotini
jadallashtirishga xizmat qiluvchi muxim omillardan biri hisoblanadi. Bu fikrni
aynan texnika ijodkorligiga nisbatan ham qo’llash mumkin.
Asrimizning 40-yillarida texnik yechimlarni tadqiq qilishning faol
metodlariga ehtiyoj kuchayadi. Bu boradagi metodlarning yetishmasligi atom
energetikasi, raketasozlik, elektron hisoblash mashinalarini takomillashtirish
ishlarining rivojiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda edi. Bu davrda turli yo’nalishlarda
izlanishlar olib borilishi natijasida quyidagi holatlar aniqlandi:
- birinchidan, murakkab masalalarni hatto daho insonlar ham yakka o’zlari
yecha olmasligi, ijod qilishning jamoa usuliga zarurati asoslandi;
- ikkinchidan, texnik yechimlarni ishlab chiqishga ajratilgan vaqtning
qisqaligini e’tiborga olib ilmiy izlanishlar uzluksiz ravishda yangi g’oyalarning
ishlab chiqilishi bilan birgalikda olib borilishi lozim;
- uchinchidan, mavjud bo’lgan ko’plab g’oyalar orasidan asosli va samarali
bo’lganlarini ajratib olish yo’llarini belgilash.
«Amal va xato» metodlari. Ijod qilishni o’rganish uchun uning
qobiliyatlarini bilish kerak. Oldingi vaqtlarda ya’ni qurollanish davrlarida
ixtirochilik bilan shug’ullanishda faqat bitta «Amal va xato » metodidan
foydalanilgan. Ular o’zlarining ish jarayonlarida texnik masalalarni yechishda har
xil amallarni bajarishda ko’p xatoliklarga yo’l quyiladi va bu xatoliklarni
minimumga keltirishga harakat qilinadi.
Har xil texnik masalalarni yechishda ixtirochilar «Amal va xato » metodlarini
qo’llaydilar. Uning moxiyati shundan iboratki texnik masalalarni hal etishda](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_6.png)
![ixtirochi bor imkonini variantlarining hammasini qo’llagan holda quyilgan talabga
javob beradigan bittasini tanlaydi. Texnik masalalarni yechishda ko’proq
ixtirochining kuzatuvchanligi, intuisiyasi, intellekti ahamiyatga molik.
«Amal va xato » metodining afzalligi va kamchiliklari. «Amal va xato »
metodining kamchiligi ham undan foydalanish metodikasi yaratish juda murakkab.
Har bir yangi texnik masalani yechishda ixtirochi ishni yangidan boshlashga
majbur. «Amal va xato» metodi juda og’ir mehnatni talab etadi va undan
foydalanishda masalalarni muvaffaqiyatli yechishga kafolat bera olmaydi. Ilmiy-
texnika taraqqiyot sharoitida texnikaning jadal rivojlanib borishda ulkan g’oyali,
katta effekt beradigan metodlarni foydalanishni taqozo etadi. Lekin tajribani shuni
ko’rsatadiki texnik masalalarni yechishda foydalaniladigan barcha metodlarda
«Amal va xato » metodi elementlari ma’lum darajada ishlatiladi.
«Aqliy hujum»» metodi. Olimlarning fikricha ijodiy faoliyat bu aniq
qonuniyatga asoslangan xarakterda bo’lib, ijodiy masalalarni yechishning adekvat
metodlarini topish zamin yaratadi. Bu metodlar 2 ta guruhga bo’linadi. Birinchisi
guruhga «Aqliy xujum», “Sinektika, morfologik tahlil” metodlari, bular assosiativ
fikrlari va kutilmagan yechim xarakteri mexanizmlarga asoslanadi. Bu
metodlardan foydalanish juda yengil, lekin qo’llanilayotgan obyektning
mohiyatiga bog’lanmagan. Ikkinchi guruhga “Ixtirochilik masalalarini yechish
algoritmi” “Funksional–tannarx tahlili” metodlari va boshqalar kiradi. Bu
metodlardan foydalanish juda murakkab lekin obyektning mohiyatini ochib
borishga qaratilgan. Ishlab chiqarish korxonalar ilmiy asoslarida ehtiyoj paydo
bo’lar ekan, u ko’plab ilmiy tekshirish institutlariga nistaban ilm - fanni
rivojlantirishga sabab bo’ladi. 1990 yillarning o’rtalarida atom energetika,
raketasozlik, elektron hisoblash, mashinalarning jadal sur’atlar bilan rivojlanib
ketishi ijodiy mexnatni ilmiy asosda tashkil qilish yo’llarini qidirish boshlandi.
Ular har xil yo’nalish bo’yicha olib borildi. Shulardan bittasi Amerikalik tadbirkor
va ixtirochi A.Osbornning taklif etgan «Aqliy hujum» metodi edi. Uning fikricha
kimlardir g’oya bera olish imkoniyatiga ega bo’lsa, kimlardir uni tanqidiy tahlil
qila olish imkoniyatiga ega. Ularni ikkita guruhga, ya’ni «Generatorlar» va](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_7.png)
![«Ekspertlar» ajratishni taklif etadi. « Aqliy h ujum» metodini qo’llashda quyidagi
tartib qoidalarni ishlab chiqqan:
1. « Aqliy hujum» metodi yordamida masalalarni yechishda 12-25 gacha
odamlar ishtirok etish kerak. Ularni yarimi g’oya beruvchilar, keyingisi tahlil
qiluvchilar. G’ oyani generasiya qiluvchilar guruhiga kuchli fantaziyaga, abstract
tafakkurga ega bo’lgan kishilar kiritiladi. Ekspertlar guruhiga tahliliy va tanqidiy
fikrlaydigan shaxslar tanlab olinadi. « Aqliy hujum» sessiyasiga malakali, tajribali
xodim rahbarlik qiladi.
2. Generatorlar quyilgan masalaning yechimini toppish uchun maksimal
sondagi g’oyalarini beradilar. Berilgan g’oyalar bayoni magnitofonlarga yozib
olinadi. Ekspertlar shularni ichidan ma’ q ulini tanlab olishadi.
3. Q o’ yilgan masalaning yechimining og’irligiga qarab «Sessiya» 30-50
daqiqa gacha davom etishi mumkin.
4. « Aqliy xujum» sessiyasida ishtirok etilayotgan xodimlarning o’rtasida
bir biriga nisbatan xurmat va erkin munosabatni o’rnatish zarur.
5. Agarda sessiya natijasiz tugasa uning ishtirokchilarini o’zgartirish
zarur. Masalaning q o’ yilishi ham qayta ko’ rib chiqish maqsadga muvofiq.
Texnologiya ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy-pedagogik ijodkorligini
rivojlantirishga qaratilgan pedagogik, texnik-texnologik integrativ topshiriqlarni
bajarish metodlari (variantlarni tanlash, morfologik tahlil, dixotomiya, sinektika,
tizimli operator, ixtirochilik masalalarini echish algoritmi, modellashtirish)ni
qo‘llash interfaol ta’lim texnologiyalari (“SMART texnology”, CASE study) va
didaktik vositalari (“IQ” testlari, muammoli videotopshiriqlar tizimi, muammoli va
ijodiy mashqlar) asosida takomillashtirilgan:
variantlarni tanlash (ijodiy vaziflarni hal qilishning primitiv (sodda) metodi
bo‘lib, ta’limning boshlang‘ich darajasida undan foydalanish, izlanish faoliyatini
tashkil qilish malakalari, o‘z ijodiy faoliyatini tashkil qilish tajribasini to‘plashga
ko‘maklashadi, o‘quvchilarning to‘plangan tajribasini dolzarblashtiradi);](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_8.png)
![morfologik tahlil (berilgan mavzu doirasida variantlarning katta miqdorini
generatsiyalash malakasini rivojlantiradi, g‘oyalarni baholaydi va tobora
muvaffaqiyatlilarini detallashtiradi, ijodiy faoliyatni rejalashtirish malakalarini
rivojlantiradi, izlanishli faoliyatni tashkil qilishga ko‘maklashadi);
dixotomiya (ob’ektlarning turli belgilarini ajratish, ob’ekt, vaziyat va
hodisalarni aniqlangan tavsiflari bo‘yicha guruhlash, turli asoslarga ko‘ra
tasniflash, maqsad va muayyan vaziyatdan kelib chiqib, tasniflash uchun asoslarni
tanlash malakalarini rivojlantiradi. Izlanish maydonini qisqartirish imkonini beradi.
Makonda yo‘nalganlik olish, vaziyatni tahlil qilish malakalarini rivojlantiradi);
sinektika (ob’ekt, vaziyat va hodisalarni turli nuqtai nazardan ko‘rib chiqish,
odatiy ob’ektlarga nuqtai nazarni pedagog tomonidan berilgan shartlar yordamida
o‘zgartirish malakalarini rivojlantiradi);.
tizimli operator (ob’ekt, vaziyat va hodisalarni tizimli fikrlash algoritmi
yordamida qarab chiqish malakasini rivojlantiradi. O‘quvchilarga ob’ektlarni
tizimlar sifatida qarash imkonini beradi. Sabab, oqibat aloqadorliklarni aniqlash
malakasini rivojlantiradi. o‘quvchilarni ob’ekt va uning funksiyalari rivojlanishini
bashoratlashga undaydi);
ixtirochilik masalalarini echish algoritmi (ziddiyatli xossalarni ajratish
(farqlash) malakalarini rivojlantiradi. Ijodiy faoliyatni rejalashtirish malakasini
rivojlantiradi. Echimni izlashni samarali tashkil qilish imkonini beradi. Vazifani
sifat jihatidan mutlaqo yangi darajada bajarishga ko‘maklashadi);
modellashtirish (o‘quvchilarning ob’ektni “ichidan” qarab chiqish
malakalarini rivojlantiradi. Ularning izlanishli faoliyatini boshqarishda
o‘quvchilarning imkoniyatlarini kengaytiradi. Vaziyat, hodisalarni mustaqil
tushuntirishga intilishga ko‘maklashadi);
resurs yondashuv (o‘quvchilarni tizimlarni ichki va tashqi resurslar yordamida
rivojlantirish, idealga yaqin original echimlar olishga undaydi);
ziddiyatlarni bartaraf etish (ziddiyatli xossalarni aniqlash (ajratib ko‘rsatish)
malakalari rivojiga ko‘maklashadi. Ob’ektlarni qarama-qarshiliklari bo‘yicha qarab](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_9.png)
![chiqish malakasini rivojlantiradi. Vaqt va makonda ziddiyatli xossalarni ajratish
malakasini rivojlantiradi).
O'qituvchilarning kasbiy-metodik ijodkorlik kompetentsiyalarini
rivojlantirish metodlari mashg'ulotlarda ixtirochilik masalalarini echish algoritmi
(IMEA) va ixtirochilik masalalarini echish nazariyasi (IMEN) yondashuvlarini
qo'llash tamoyillarining intensivligi va produktivligini belgilash orqali
takomillashtirilgan
Ushbu metod o'ziga xos tomonidan texnologik echimlarni xam ishlab
chiqishga asos bo'la oladi. Bunday tadqiqotlarning natijasi ijodiy tasniflarni
(nazariy daraja), ijodiy echimlarni (uslubiy daraja), texnik bosqichlarni
(texnologik darajani), shakllarni, texnologik xaritalarni, brifinglarni (amaliy
darajani) amalga oshirishning umumiy tamoyillari va usullarini tavsiflash,
yaratish, ishlab chiqish uchun kerak bo'ladi.
Ijodkorlik ob'ekt yoki vaziyatni o'zgartirishga qaratilgan faol jarayon
ekanligi haqidagi ta'rifga asoslanib, biz ikki turdagi kasbiy-metodik ijodkorlik
vazifasini aniqladik:
- ob'ekt xususiyatlarini o'rganish hamda vaziyatni tahlil qilishga qaratilgan
vazifa;
- ob'ekt hamda vaziyatlarni o'zgartirish qobiliyatini rivojlantirishga
qaratilgan vazifa.
Zamonaviy jamiyatda ilm-fan va texnikaning ko'plab sohalarida tobora jadal
va tez sur'atlar bilan o'ziga Yuklangan vazifani sidqidildan hal etishga yondasha
oladigan ijodkor va har tomonlama rivojlangan shaxsga extiyoj sezilmoqda.
Shuning uchun pedagogikaning bu rivojlanish bosqichida innovasion ta'lim
texnologiyalariga e'tibor qaratiladi. Bo'lajak texnologik ta'lim yo'nalishi
o'qituvchilarining o'quv faoliyati uchun foydalanadigan texnologiyalardan biri
ixtirochilik masalalarini echish nazariyasi IMEN (Teoriya resheniya
izobretatelskix zadach (TRIZ)).
IMEN (TRIZ) usullari:](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_10.png)
![IMEA (ARIZ) ixtirochilik masalalarini echish algoritmi (imena) ((algoritm
resheniya izobratitelskix zadach (ARIZ));
ISHRN (TRTL) – ijodiy shaxsni rivojlantirish nazariyasi;
ITR (RTV) – ijodiy tasavvurni rivojlantirish.
Ilmiy ijodkorlik texnologiyasini yaratish ustida 1946 yildan e'tiboran
Bokuda ish boshlangan. Bu yangi texnologiya IMEN (TRIZ - (Teoriya resheniya
izobretatelskix zadach) deb nomlangan. IMEN (TRIZ) haqidagi birinchi malumot
matbuotda 1956 yilda paydo bo'la boshlagan. G.Altshuller (1926 y. Toshkent
shahrida tug'ilgan. O'qituvchi, ixtirochi, ilmiy-fantastik yozuvchi) 1958 yili
Trizni o'rgatish bo'yicha birinchi o'quv seminarini o'tkazgan. 1989 yilda xalqaro
IMEN (TRIZ) assosiasiyasi tuzildi. 1998 yilda xalqaro IMEN (TRIZ)
assosiasiyasi Sankt-Peterburgdagi shtab-kvartirasi bilan tashkil etildi. IMEN
(TRIZ) ning harakati chuqur va keng rivojlandi.
Bu metod ijodga moyillik inson o'zini namoyon etishining yuqori faolligi,
yangilikni yaratish qobiliyati, inson faoliyatining har qanday ko'rinishida o'ziga
xos ahamiyatga ega.
Mamlakatimiz va xorijning yuzlab shaharlarida maktablar, milliy
universitetlar, kattalar va bolalarga ixtironi o'rgatish markazlari mavjud bo'lib,
unda g.S.Altshuller va uning talabalari dars bera boshlashdi. Hozirgi kunda
IMEN (TRIZ) nafaqat mamlakatimizda, balki xorijda ham keng tarqalgan
pedagogik texnologiyalardan biridir. IMEN (TRIZ) kitoblari AQSh, Buyuk
Britaniya, Yaponiya, Shvesiya, Finlyandiya, Germaniya, Bolgariya va boshqa
mamlakatlarda chop etilgan. Rossiya, Finlyandiya, AQSh, Niderlandiya,
Shvesiya, Angliya va Chexiyada IMEN (TRIZ) konsalting bilan shug'ullanuvchi
firmalar bor. IMEN (TRIZ) nazariyasi haqida ko'proq ma'lumotlarni veb-saytlar
o'z ichiga olgan. Dunyoning taniqli korporasiyalari o'zlarining ixtirochilik va
tadqiqot xizmatlari uchun MDH hududida IMEN (TRIZ) mutaxassislarini
izlamoqdalar.
Biz foydalanadigan fikrlash metodlarining ko'pchiligi IMEN (TRIZ)
tizimining bir qismi – "ixtirochilik muammosini hal qilish nazariyasi" bo'lib,](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_11.png)
![ulardan yangi g'oya va yangiliklarni yaratish, muammolarni hal qilish jarayonini
tartibga soluvchi ko'plab tushuncha va usullarni o'z ichiga oladi.
Ixtirochilik muammosini hal qilish nazariyasi (IMEN (TRIZ)) - tizimlarni
rivojlantirish va, umuman, ijodning har qanday sohasida samarali fikrlash
haqidagi fan. IMEN (TRIZ) tafakkur va uning turlari o'rtasidagi asosiy farq
fikrlash jarayonini ongli boshqarishdir (bu algoritmlarga ko'ra fikrlashdir, bu
qonun va qoidalarga ko'ra fikrlashdir).
IMEN (TRIZ) muammolarni hal qilish uchun ishlatiladigan boshqa
usullardan muhim afzalligi bilan ajralib turadi. Ya'ni, biz ijodkorlikda
ishlatadigan "aqliy hujum", "amal va xato", "sinektika", "morfologik tahlil" va
hokazo metodlarimiz muammolarni hal qilish yoki to'g'ri echimlarni ta'kidlash
yo'llarini aniq ko'rsatmaydi. Bu usullar odatda muammoni va uning tub sababini
aniqlash qobiliyatiga ega, lekin aslida bu muammolarni hal qilish qobiliyatiga
ega emas. Boshqa tomondan, IMEN (TRIZ) tizimli innovasiyalarni etkazib
berishni, muammolarni ijodiy yo'llar bilan hal qilishni tezlashtirishni, yangi
echimlarning barcha imkoniyatlari qoplanganligini va innovasion ixtirochilik
muammolarini hal qilishda ruhiy ingibitor (tashqi kuzatuvchilarning mavjudligi
natijasida inson mehnatining faolligi va samaradorligining pasayishi) larni
buzadi.
IMEN(TRIZ)ga asoslangan pedagogik texnologiyalarning maqsadi ijodiy
metodlarni o'rgatishdir.
Qo'llashdan maqsad:
- g'oyalarni qidirish;
- ko'plab ijodiy muammolarni aniqlash va hal qilish;
- istiqbolli echimlarni tanlash,
- ijodiy tafakkurni rivojlantirish,
- ijodiy shaxsni shakllantirish.](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_12.png)
![IMEN (TRIZ) metodikasi ushbu maqsadlarga javob topishga yordam beradi.
IMEN(TRIZ)dan foydalanadigan darslarda bilim va ko'nikmalarni shakllantirish
amaliy harakatlarda ko'rinadi.
Ijodkorlik o'zini namoyon qilish, yaratish, yangisini olishga intilish
imkoniyatini beradi, bilimga bo'lgan ehtiyojni rivojlantiradi. Bu istiqbolli
texnologik, zamonaviy standartlarga mos keluvchi yo'nalishlarni tadqiq qilish va
joriy etish, talaba shaxsida tizimli fikrlash, muloqotchanlik, o'z-o'zini tashkil
etish, talabalarning ijodkorlik qobiliyatini, loyihalash-texnologik va
tadqiqotchilik madaniyatini shakllantirishga imkon beradi.
IMEN (TRIZ) metodikasi (ixtirochilik muammolarini hal qilish nazariyasi)
turli xil faoliyat turlarini o'z ichiga oladi: frontal, individual, guruhlar
o'qituvchining rahbarligi ostida barcha talabalarining birgalikdagi harakatlarini
o'z ichiga oladi.
Kreativ fikrlash – bu innovasion (yangi, novator, original, nostandart,
noodatiy va hokazo) va samarali (amaliy, natijaviy, tejamli, optimal va hokazo)
echimlarni topish, yangi bilimlarni egallash, tasavvurni ta'sirchan ifodalashga
qaratilgan g'oyalarni ishlab chiqish, baholash va takomillashtirish jarayonida
samarali ishtirok etish qobiliyatidir.
Kreativ fikrlash bizga muammolarni hal qilishda noodatiy echim topishga
yordam beradi. Biroq biz uni tanqidiy fikrlash bilan adashtirib yubormasligimiz,
aksincha, bizga imkonsiz muammolarni hal qilishda bir-birini to'ldirib turadi deb
qarashimiz kerak.
Texnik ziddiyat shunday paradoksal xususiyat bilan tavsiflanadi: texnik
tizimning bir qismini (elementini) yaxshilashga harakat qilganda, ikkinchisi
muqarrar ravishda yomonlashadi. Tizim deganda, alohida elementlarning
xossalariga tushmaydigan o'zaro shartlangan xossalarga ega bo'lgan o'zaro
bog'langan elementlar to'plamining integral birligi tushuniladi. Odatda, texnik
ziddiyat – jismoniy ziddiyat tufayli kelib chiqadi.
IMEN (TRIZ) texnologiyasida oliy ta'lim tizimida talabalar bilan ishlashda
keng qo'llaniladigan usullar nihoyatda ko'p.](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_13.png)
![Ta'lim amaliyotida IMEN (TRIZ) metodikasi qo'llanilib, izlanish va
tadqiqotli ta'lim metodlari asosida insonning tafakkur yuritish xususiyatlariga
tayanadi. IMEN (TRIZ) yondashuv algoritm va modellarni tadqiqotchilik
ta'limiga tatbiq etishga, muammoga yo'naltirilgan loyihalarni amalga oshirishga
qaratiladi. Ushbu muammolarning echimini topishda bizga ixtirochilik
masalalarini echish algoritmi (imea, ARIZ) metodi yordam beradi.
Insonning ixtirochilik masalalarini echish algoritmi (imea, ARIZ) bo'yicha
harakatlari va shu muammo bo'yicha oddiy aqliy mehnat o'rtasidagi farq nimada?
Biror muammoni hal qilishga kirishganda, inson ideal yakuniy natijaga e'tibor
qaratadi. Arizning ko'rinishi yangi ob'ekt, mashina, jarayon va boshqalarni
yaratishda izlanishning yo'nalishini belgilab beradi.
Ob'ektning ideal va Real holatlarini taqqoslash, texnik ziddiyat yoki uning
sababini aniqlash – fizik ziddiyat va bunday qidiruv muammolarini hal qilishda
mavjud harakatlar ketma-ketligi algoritmi yordamida ularni bartaraf etish (hal
qilish) imea (ARIZ) usulidir.
Imea (ARIZ), ayniqsa, yuqori bosqichda murakkab muammolarni hal qilish
uchun ishlatiladi. Bu echimda aniq amallar ketma-ketligini nazarda tutadi. Biroq,
bu algoritm fikrlash o'rniga, yanada samarali chora – tadbirlarni tashkil etish,
shuningdek, echim yo'nalishini ko'rsatadi. Muammoni tahlil qilishda
fikringizning borishini ongli ravishda nazorat qilasiz.
Ixtirochilik masalalarini echish algoritmi imea (ARIZ) texnik tizimlarning
rivojlanish qonuniyatlariga asoslangan va ixtirochilik masalalarini tahlil qilish va
hal qilish uchun mo'ljallangan murakkab algoritmik dasturdir. Imea (ARIZ)
ixtirochilik muammosini hal qilish nazariyasi bilan birgalikda paydo bo'lgan va
rivojlangan. Dastlab imea (ARIZ) "ixtirochilik ijod usuli"deb atalgan.
Imea (ARIZ) texnologiyasi sizni fikrlashga o'rgatadi, to'g'rirog'i, insonni
aniq fikrlashga o'rgatadi.
Imea (ARIZ)ning asosiy tushunchalari: tizim tushunchasi, ziddiyat,
resurslar, ixtirochilik masalalarini echish algoritmi.](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_14.png)
![Imea (ARIZ)ning rivojlanishi texnologik tizimlarda ildiz otgan. Ushbu
texnologiyaning shart-sharoitlari va asoslari texnikaning, ularning vazifalarini
tizimli o'rganishda topiladi. Metodlar oddiy ierarxiyalarda mavjud, shuning
uchun texnika quyi tizimlardan iborat bo'ladi va supertizim, deb ataluvchi boshqa
tizimning bir qismidir. Texnikaning kichik tizimlari texnikaning tabiati yoki
tarkibi bilan belgilanadi, supertizimning tabiati esa texnikaning muammolarini
hal qiluvchi tomonidan qabul qilinadigan kontekstga bog'liq.
Yana bir asosiy tushuncha ziddir. Har bir muammo yoki vazifada bir
ziddiyat bor. Ziddiyat – bu ularning biri ikkinchisini istisno qilganda, qarama-
qarshi manfaatlar, istaklar yoki ehtiyojlar kurashidir. Oddiy hayotda ko'pincha,
ziddiyatlarni hal qilish kerak. Imea (ARIZ) metodikasida ham ularni to'g'ri
shakllantirish kerak. Ziddiyatni to'g'ri shakllantirish qisman hal qilingan
muammodir.
Tegishli resurslarni tan olish va safarbar qilish IMEN(TRIZ)ning muhim
jihati bo'lib, bu resurslar tizim va uning zarur funktsiyalarni ta'minlashga yordam
beradigan muhitining istalgan jihatini o'z ichiga olishi mumkin.
Improvizasiya, imea (ARIZ)ning asosiy texnologiyalaridan yana biri
talabalar nutq madaniyatini rivojlantirish uchun asos hisoblanadi. Bo'lajak
texnologik ta'lim yo'nalishi o'qituvchilarining ijodkorlik darajasining asosiy
ko'rsatkichlaridan biri uning nutqining to'yinganligidadir. Bu ma'lumotlar uning
umumiy ruhiy rivojlanishi va kelajakda pedagoglik kasbi bilan jiddiy bog'liq. Shu
sababli imea (ARIZ) pedagogikada bu yo'nalishga asosiy e'tibor qaratilmoqda.
Talabaning nutqi muloqot qilish, dunyoni o'rganish, harakatlarni rejalashtirish
jarayonida shakllanadi.
IMEN(TRIZ)ning asosiy g'oyalari tadqiqotchilik bo'lib, nazariya
muammolarning ijodiy echimini topish, bilim ijodiy ish jarayonida bir vosita
sifatida kashfiyot sirlari ifodalanadi.
IMEN (TRIZ) nazariyasida asosiy o'rinni ijodiy tasavvurlarni rivojlantirish
(ITR) masalasi egallaydi. IMEN (TRIZ)ning asosida rivojlantiruvchi ta'lim](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_15.png)
![texnologiyasi hisoblangan muammoli izlanish metodlar turadi. Ixtirochilik
vazifalarini echish nazariyasining o'ziga xos tamoyillariga quyidagilar kiradi:
o'qitishga faoliyatli yondashuv;
nazariy xulosalarni shakllantirishga yo'nalganlik;
o'qituvchi va talaba o'rtasidagi ikki tomonlama muloqot;
ta'lim jarayonida muammoli masalalarni, muammoli vaziyatlarni qo'llash.
IMEN (TRIZ) – ishlab chiqarishni, yangi texnik fikrlarni aniq fanga
aylantiradi, ixtiroli masalalarni echishga yordam beradi.
IMEN (TRIZ) – ta'limda eskiliklardan voz kechishdir. IMEN (TRIZ)
elementlari faqat texnik sohalarda emas, balki ta'lim-tarbiya, shuningdek, boshqa
sohalarda ham ishlatilishi mumkin. Hayot va tabiatdagi har bir predmet, har bir
modda, hodisa, voqea, ob'ektda ikkilamchilik siri, qarama-qarshilik mavjudligi
talabalarni har bir narsaning nimasidir yaxshi-yu, nimasidir yomon, bir tomondan
foydali, ikkinchi tomondan zararli, bir jihatdan xalal bersa, ikkinchi jihatdan
zarur ekanligiga qiziqish uyg'otadi va uni topishga undaydi. Bu bilan
o'zlashtirilishi qiyin boshlagan ayrim materiallarni IMEN (TRIZ) elementlari
orqali osonlik bilan o'zlashtira olish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
IMEN (TRIZ) texnologiyasining maqsadlarini amalga oshirishning asosiy
og'zaki metodlari: "vizual o'qitish", "suhbat", "dialogik", "amal va xato",
"Brainstopming" (aqliy hujum) bo'lib, bunda o'qituvchi puxta o'ylangan savollar
tizimini belgilab, talabalarni yangi materialni tushunib olishga yo'naltiradi.
Evristik suhbat davomida o'qituvchi talabalarning bilimlari va amaliy
tajribalariga tayanib, ularni yangi bilimlarni tushunishga va o'zlashtirishga,
qoidalar va xulosalarni shakllantirishga olib keladi.
IMEN (TRIZ) texnologiyasida eng ko'p va muvaffaqiyatli natijaga olib
keladigan usullardan "aqliy hujum", "sinektika", "morfologik tahlil",
"Fokuslanadigan ob'ektlar", "Robinzon" kabi munozara shakllariga alohida
e'tibor qaratiladi, chunki bu tushunchalar ixtirochilik muammolarini hal qilish
nazariyasiga yaqinlashtiradi.](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_16.png)
![IMEN (TRIZ)da axborot manbalari bilan ishlash, ma'lumot manbalari va
mustaqil ishlashning bir qator metodlari qo'llaniladi. Ularning asosiylari
quyidagilardan iborat: eslatma olish, matnning rejasini tuzish, iqtibos qilish
(chiqish ma'lumotlari), izoh (mazmunning qisqartirilgan mazmuni), ko'rib chiqish
(o'qigan narsangizga munosabatingizni bildirgan holda qisqa sharh yozish),
rasmiy mantiqiy model (o'qiganingizning og'zaki-sxematik tasvirini tuzish),
tematik to'plam tezislar (bo'lim, mavzu bo'yicha asosiy tushunchalarning tartibga
solingan to'plami), g'oyalar matrisasini tuzish (bir xil ob'ektlarning qiyosiy
tavsifi), ma'lumotnoma (izlanishlardan so'ng olingan narsalar to'g'risida
ma'lumot) va boshqalar.
Аdаbiyotlаr.
1. N.Muslimov, Sh.Sharipov, M.Qodirov. “Texnik ijodkorlik va dizayn”.-T.:
2010y
2. L.E.Bobomurodova. « Texnik ijodkorlik va dizayn
» fanidan amaliy
mashg‘ulotlarni bajarish. – Samarqand.: 2019 y
3. L.E.Bobomurodova. « Texnik ijodkorlik va dizayn
» fanidan laboratoriya
mashg‘ulotlarini bajarish. – Samarqand.: 2019 y](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_17.png)
![](/data/documents/84ab3047-4a35-47d0-a52c-2c0dc1c77fb1/page_18.png)
MAVZU : TEXNIK IJODKORLIKNI RIVOJLANTIRISH METODLARI (TRIZ) R Е J А : 1. Ijodkorlik faoliyatini tashkil qilish metodlari . 2. IMEN (TRIZ) Ilm, fan, texnika va texnologiyaning integratsiyasi . 3. IMEN (TRIZ) usullari
Ijodkorlik masalalariga insonlar har qadamda duch keladilar, biroq ularni har doim ham ijodiy yo‘l bilan qilishga intilmaydilar. Jumladan,ta’limni tashkil qilishning asosiy shakllari bo‘lgan dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchilar ijodkorlik faoliyatini tashkil qilish muammosi o‘zining to‘laqonli echimini topmay kelmoqda. Mazkur muammoni darsdan tashqari mashg‘ulotlar jarayonida hal etish muayayn echimlari taklif etilgan bo‘lsa-da, dars mashg‘ulotlarida o‘quvchilar ijodkorlik faoliyatini tashkil qilish muammosi etarlicha tadqiq qilingan emas. Qisqa qilib aytilganda, ijodkorlikni murakkab ko‘ringan masalani hal etishning soda echimini topish deb ta’riflash mumkin. Odatda, uni oqilona echim yoki ixtiro deb atashadi. Ushbu fikrni ko‘proq moddiy shaklga ega bo‘lgan texnik ijodkorlik misolida izohlash mumkin. Umumiy o‘rta ta’limda fizika va mehnat ta’limi DTSlari va o‘quv dasturiga asosan o‘quvchilar deformatsiya tushunchasini, materiallarning qattiqligi, mo‘rtligi, ustuvorligi kasbi tushunchalarni nazariy o‘rganishlari hamda laboratoriya-amaliy mashg‘ulotlarida tajribadan o‘tkazishlari kerak bo‘ladi. Biroq, ushbu laboratoriya ishlarini bajarish uchun mo‘ljallangan R-20, SM-4 kabi sanoat tipidagi sinov qurilmalari juda kata o‘lchamga egaligi, barcha o‘quv yurtlarida o‘rnatish imkoniyatining mavjud emasligi, mavjud bo‘lganlarida ham barcha o‘quvchilar shug‘ullanishiga imkon bermasligi sababli ishni ijodiy tashkil qilishga to‘sqinlik qiladi. Ixtirochi bu masalani oddiy yo‘l bilan, metall kesuvchi qaychiga namunani kesish uchun sarf bo‘ladigan kuchni o‘lchash moslamasini o‘rnatib hal qilib beradi. Bu echimning soddaligi unda muammo echimi sifatida oddiy qaychidan foydalanilganligi, ixtironi qilingan qurilmani o‘quvchilar o‘z kuchlari bilan tayyorlash imkonining mavjudligi, bu usulda tayyorlangan qurilmadan barcha o‘quvchilar bir varakayiga foydalanishi mumkinligi kabi ko‘plab dalillar bilan asoslanadi. Eng muhimi, o‘quvchilar ulkan va murakkab qurilmalar bajarayotgan «tushunarsiz operatsiyalarni» soda qurilmalarda tushunarli qilib bajarish mumkinligini bilib oladilar.
Demak, ixtiro – bu talabchanlik, nozik ta’blik yoki «aql o‘yini» emas, balki inson faoliyatini yangi, uning uchun qulayroq bo‘lgan vaziyatga olib chiquvchi taraqqiyot yo‘lidir. Insondagi ana shu ijodkorlik, ixtirochilik sifatlari uni tabiat kuchlari bilan raqobatni engib, yangi – tafakkur qobiliyatining shakllanishiga zamin yaratdi. Inson ehtiyojlarining o‘sib borishi jarayonida uning tomonidan qo‘llaniladigan mehnat qurollari ham murakkablashib, takomillashib borgan. Insoniyat taraqqiyoti o‘z yo‘lida yutuqlar bilan birga ko‘plab muammolarni ham keltirib chiqargan. YAqin o‘tmishga qadar esa bu muammolar Faqat bitta usul – amal va xato metodi orqali halq ilib kelingan. Bu usul minglab xato echimlarichida bitta to‘g‘risini topishga qaratilgan bo‘lsa-da, uning vositasida elektr dvigatellari va generatorlar, ichki yonuv dvigateli, marten pechlari, telefon va samolyotlar ixtiro qilindi. Biroq texnik-texnologik jarayonlarning nihoyatda murakkablashib borishi amal va xato metodining ikki yo‘nalishda takomillashtirilishiga asos bo‘ldi: birinchisi, muammo echimi sifatida taklif etiladigan g‘oyalar sonini oshirib borish, ikkinchisi taklif etilayotgan g‘oyalarni saralashga bo‘lgan talablarni orttirish. Dastlab, ikkala yo‘nalish ham o‘zaro uyg‘unligini namoyish qilgan bo‘lsa- da, keyinchalik echim variantlarini tanlashdagi sub’ektivlik, xatolardan himoyalanmaganlik bilan bog‘liq kamchiligi ayon bo‘ldi. Bu metodning «umri»ni uzaytirish uchun variantlarni taqqoslashni tezlashtirish yo‘li tanlandi. EHMlarning dastlabkilari aynan mana shu prinsip asosida ishlagan. Bunda ham, oxir-oqibatda, ulkan hajmdagi variantlarni o‘zaro taqqoslab chiqish yo‘li bilan ijodkorlik masalalarini hal etib bo‘lmasligi ma’lum bo‘ldi. Bildirilgan mulohazalarga yakun yasab aytish mumkinki, hozirgi paytda o‘qituvchi va o‘quvchilarning asosiy ijodkorlik «quroli» bo‘lgan amal va xato metodi yordamida yangi sifat o‘zgarishlariga erishib bo‘lmas ekan. Bizning fikrimizga ko‘ra, o‘qituvchi hamda o‘quvchilarni ijodkorlik faoliyatini amalga oshirishning turli-tuman, zamon sinovidan o‘tgan ilg‘or
metodlar bilan qurollantirish vaziyatni yaxshilashning eng maqbul yo‘li hisoblanadi. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi barcha sohalarda zamonaviy texnologiyalar rivoji bilan bog‘liq ekan, ijodkorlik yo‘llarini puxta o‘zlashtirgan barkamol avlodni tarbiyalash respublikamiz ta’lim tizimining eng muhim vazifalaridan biri sifatida yuzaga chiqadi. Bu masalaning asosiy echimi esa umumiy o‘rta ta’lim maktablari ishini maqsadga muvofiq tashkil qilish bilan hal etiladi. O‘quvchilarni ijodkorlik faoliyatiga tayyorlash strategiyasi quyidagi asosiy usullarga tayanadi: - doimo o‘quvchilar e’tiborini masalani hal qilishda qo‘llanilgan usulning universalligi, hammabopligiga qaratish. Buning natijasida o‘quvchilar darsda ma’lum vaziyatga nisbatan qo‘llanilgan metodni yangi hodisalarga tatbiq qilib, yangi qonuniyat va echimlarni izlashga odatlanadilar; - o‘quvchilarni ijodkorlik metodlariga o‘rgatishni dars maqsadi sifatida emas, balki darsda qo‘yilgan vazifani yanada samarali hal qilishga qaratilgan yangi yo‘l, imkoniyat sifatida qarilishi taqozo etiladi. Muammo echimini topishga qaratilgan vazifalar o‘rganilayotgan tizim tarkibi va undagi jarayonlarni tahlil qilishni ko‘zda tutadi. SHu sababli masalani hal etishdan kutilgan maqsadni va uni amalga oshirishdagi vazifalarning to‘g‘ri belgilanishi muammoni darhol hal etishga qaratilgan intilishlardan ko‘ra ko‘proq naf keltiradi; - o‘quvchilar o‘zlari mustaqil xulosa chiqarib topadigan yangi g‘oyalar ijodkorlik darslarining asosiy «mahsuli» hisoblanadi. Biroq, faqatgina masalaning yangi echimini topish ijodkorlik faoliyatining so‘nggi bosqichi bo‘lib qolmasligi kerak. O‘quvchilar o‘z g‘oyalarini «oxiriga etkazish»ni o‘rganishlari, ya’ni yangi echimni sinab ko‘rish, asoslash va tatbiq qilishga oid ma’lum ko‘nikmalarni egallashlari ijodkorlikni «xayollar» darajasidan amaliy bosqichga ko‘tarish zarur asosni yuzaga keltiradi. Mazkur mulohazaning yana bir ahamiyatli jihati shundaki, u o‘quvchilarning keyingi ta’lim bosqichlarida yuqori faollik darajasini ta’minlashga va pirovardida
turli fan sohalarida chuqur ilmiy tadqiqotlarni amalga oshiruvchi bo‘lajak olimlarni tarbiyalashga zamin tayyorlaydi; - ijodkorlikni yo‘lga qo‘yishning muhim jihati – axborotlarni yig‘ish, tahlil va talqin qilish bilan bog‘liq bo‘lib, bu siz har qanday ijodkorlik metodi o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. O‘quvchilarda axborotlar bilan ishlashga oid dastlabki ko‘nikmalarni shakllantirishda ularni o‘z qiziqishlariga oid rasmlar va fotosuratlar, ilmiy-ommabop maqolalar, markalar vah.k.larni yig‘ish, saralash va tizimga keltirishishlariga jalb qilish metodlaridan keng foydalanish mumkin; - ta’lim muassasalarida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarining juda muhim, qamrovi jihatidan dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlardan ham tashqariga chiqadigan masala – shaxs ijodkorlik sifatlarini tarbiyalashdan iboratdir. Odatda buyuk olim va ixtirochilar to‘g‘risida so‘z yuritilganda o‘quvchilar «Ulug‘ allomalargina shu qadar yuksak yutuqlarni qo‘lga kiritganlar, bizlar bo‘lsak oddiy odamlarmiz», - deb o‘zlarini urintirishdan saqlamoqchi bo‘ladilar. Bu tushunchani engishning muhim yo‘nalishlaridan biri turli hayot yo‘liga ega bo‘lgan taniqli ijodkor shaxslar biografiyasi bilan o‘quvchilarni yaqindan tanishtirib borishga bog‘liq bo‘lib, bunda so‘z yuritilayotgan shaxs hayotining barcha jabhalari ro‘y- rost bayon qilinishi lozim bo‘ladi. Mazkur metodning asosida ilm-fandagi yuksak yutuqlarga unga intilgan har shaxs erishishi mumkinligi to‘g‘risidagi g‘oyani o‘quvchilar ongiga singdirish talabi yotadi. Ijodkorlik faoliyatini tashkil qilishning mazkur usullarini turli yoshdagi o‘quvchilarga nisbatan samarali qo‘llash mumkin, faqat buning uchun tegishli dasturlar hamda o‘quv qo‘llanmalarining tizimlashtirilgan majmuasi mavjud bo‘lishi talab qilinadi. Demak, navbatdagi dolzarb vazifa sifatida maqolada keltirilgan usullarni samarali amalga oshirishga xizmat qiluvchi o‘quv-metodik majmuani yaratish masalasi hal etilishi lozim. Texnik ijodkorlik jarayonida qo’llaniladigan metodlar. Birinchi texnik qurilmalar va sodda mexanizmlar paydo bo’lishi bilan insoniyat o’z oldiga har xil qiyinchilikda va ahamiyatga ega bo’lgan texnik vazifalarni yechishga harakat