O‘quvchilarning texnik ijodkorligini rivojlantirish yo‘nalishlari, bosqichlari va metodlar . Reja: 1. Texnik ijodkorlikning rivojlanishi. 2.O‘quvchilarning texnik ijodkorligini tashkiliy tizimi 3.O‘quvchilar texnik ijodkorligi mazmunini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari. 4.Texnik yechimlar kidirishning sinektika va morfologik tahlil usullari.

1.Texnik ijodkorlikning rivojlanishi. O‘quvchilarning texnik ijodkorligi oldingi vaqtlarda individual xarakterga ega bo‘lgan. Maktabdan tashqari ishlar, texnik ijodkorlik to‘garaklari umuman bo‘lmagan. O‘quvchilarni qiziqtirgan ijodiy faoliyat turlari bilan o‘z xohish irodasi bilan uyda shug‘ullanganlar. O‘smirlarning texnik ijodkorligi faoliyati bilan shug‘ullanishni boshlanishi sobiq ittifoq tuzumi davriga mos keladi. O‘quvchi va yoshlar texnik ijodkorlik faoliyatini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin. Birinchi (1920 yil) mehnat maktabini paydo bo‘lishi, yoshlarni pioner tashkilotini tashkil qilinishi (1923 yil) mamlakatni industrlashtirish. Ilmiy texnik taraqqiyotni ommaviy tashviqot qilish (1926 yil) asosida maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilishning yangi shakllarini topish (1932 yil) ulug‘ vatan urushi boshlanishi yillarida o‘quvchilarning zaruriy ishlab chiqarish ko‘nikmalarini egallash davri; Ulug‘ vatan urushining oxirgi yillarida ko‘p ishlab chiqarish ustaxonalarini qisqartirish; Politexnik ta’lim va o‘quv ustaxonalarini tashkil qilinishi texnika bo‘yicha maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilinishga sabab bo‘ladi. Xalq ta’limini rivojlantirish va maktab bilan hayotni o‘zaro aloqasini mustahkamlashga qaratilgan qonun asosida yanada takomillashtirildi. (1960 yillari) o‘quvchilarning ixtirochilik va ratsionalizatorlik bo‘yicha maktab va maktabdan tashqari tashkilotlarning ko‘rigi o‘tkazilishi munosabati bilan (1967 yil) yoshlarning ilmiy- texnik ijodkorligi ko‘riklarida ishtirok etish (1975 yil) yoshlarning ilmiy - texnikaviy ijodkorligining yagona davlat tizimining paydo bo‘lishi (1980 yil) bosqichlari mavjud. 2.O‘quvchilarning texnik ijodkorligini tashkiliy tizimi O‘quvchilarning texnik ijodkorligini tashkiliy tizimi juda ko‘p qirrali. Hozirgi kunda bolalar va yoshlar ijodiy faoliyati bilan har xil vazirliklar xalq ta’limi xodimlari, kasaba uyushmasi, Kamolot jamg‘armasi, Vatanparvar tashkiloti va boshqalar shug‘ullanadilar. Bolalar va yoshlarning ommaviy ravishda ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanishida umumiy o‘rta ta’lim maktabi, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari, markazlar va maktabdan tashqari muassasalar (yosh texniklar

markazi, uylari, o‘quvchilar markazlari, yosh texniklar klubi, madaniyat markazi, madaniyat va texnika markazi) shug‘ullanadi. Texnik ijodkorligining mazmuni o‘quvchilarning yoshlariga qarab tanlanadi. I-IV elementar bilimlarga, V-IX sinflar asosiy chuqur texnik tayyorgarlikka ega bo‘lgan bilimlar shakllantiriladi. Egallangan bilimlar va asosiy ko‘nikmalariga tayangan holda o‘quvchilarning texnik ijodkorligi mazmuni kengayib boradi. Kasb-hunar kollejlarida o‘quvchilar tanlagan kasbi bo‘yicha ixtirochilik va ratsionalizatorlik faoliyatlarida ishtirok etadilar. Bunda ular texnik, texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil qilish bo‘yicha ilmiy tekshirish, konstruktorlik ishlarni amalga oshirishda xizmat qiladilar. 3. O‘quvchilar texnik ijodkorligi mazmunini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari . Bizning asrimiz fan-texnika yutuqlarining mislsiz darajada taraqqiy etishi, hamda bu taraqqiyot natijalarining oddiy insonlar hayotiga juda qisqa muddatlarda keng kirib kelayotganligi bilan tavsiflanadi. Mana shunday taraqqiyot omillaridan biri bu shubhasiz yangi axborot texnologiyalaridir. Bugungi kunda hayotimizning hech bir sohasini, jumladan ta’lim tizimini ham yangi axborot texnologiyalari (YAAT) hamda uning asosi bo‘lgan kompyuterlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash va yangi axborotni yaratish bilan shug‘ullanuvchi texnologiyalarni kompyuterlar asosida joriy etish, ya’ni belgilangan faoliyat turini amalga oshiruvchi kompyuter va unda joriy etilgan dasturiy ta’minotni yuritish majmuasi yangi axborot texnologiyasi deb yuritiladi. Axborotlar davri hisoblangan bugungi kunda tarixda birinchi marotaba insoniyat faoliyatining ko‘plab sohalari moddiy buyumlar bilan emas, balki axborotlarni qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lmoqda. Shu sababli, bugungi kunda yoshlarni axborot davrida yashash va ishlashga o‘rgatish, ularda axborotlarni yig‘ish, tartib va tahlil qilish, uni uzatish ko‘nikmalarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bular o‘z navbatida, o‘quvchilarning ko‘plab qobiliyatlarini, shu jumladan, ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishda ham muhim asos vazifasini o‘taydi, chunki har qanday yangi g‘oyani taklif qilishdan ilgari qaralayotgan sohani batafsil

o‘rganib chiqish, yangi axborotlarni topish va uni tavsiya etilayotgan yechim bilan bog‘lashni o‘rganish lozim bo‘ladi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun bo‘lsa, albatta oddiy inson xotirasida saqlab bo‘lmaydigan darajada katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash talab etiladi. YAAT imkoniyatlari ushbu muammoni avtomatlashgan o‘quv-axborot tizimlari, bilimlar banki va ma’lumotlar banklari vositasida oson va samarali hal qilish imkoniyatlarini yaratadi. Shu munosabat bilan keyingi paytda respublikamizda bu sohaga e’tibor kuchayib bormoqda, keyingi besh yil mobaynida mavjud kompyuterlar parki bo‘yicha vatanimiz jahon ko‘rsatgichlariga yaqinlashib qoldi. Biroq, ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnikalarini, jumladan shaxsiy kompyuterlarning qo‘llanishi uchun zarur nazariy va amaliy, ilmiy-uslubiy asoslarning ishlab chiqilmaganligi ayniqsa ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish bilan bog‘liq qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Texnik ijodkorlikni amalga oshirishda kompyuterlarni qo‘llashning shakl va usullarini belgilashda, avvalo ular yordamida o‘quvchilarning ijod qilishni emas, balki yangi texnik yechimni yaratishdagi axborotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi va uni amalga oshirishning samarali yo‘llarini ishlab chiqishda foydalanishini e’tiborga olish lozim. 4. Texnik yechimlar kidirishning sinektika va morfologik tahlil usullari. «Aqliy hujum» usulining rivojlanib borishi natijasida texnik yyechimlarni qidirishning V.Gordon tomonidan taklif etilgan sinektika deb ataladigan usuli yuzaga keldi. Sinektika so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, u turli tipdagi elementlarning qo‘shilishini bildiradi. Sinektorlar o‘qish jarayonida eng kamida quyidagi xususiyatlarni egallashlari lozim: abstraktlashuvga ko‘nika olish, ya’ni muxokama qilinayotgan predmetdan xayolan uzoqlasha olishlari; xayollar, fantaziyalarga berila olish; bir g‘oyadan umuman boshqasiga fikran uta olish, ya’ni bitta g‘oya bilan o‘ralashib kolmaslik; boshqalarni eshita olish, boshqalar tomonidan berilgan g‘oyalarni chidam bilan eshita olish; g‘ayrioddiylaridan oddiylarini va aksincha, oddiylardan g‘ayrioddiylarni topa olish.

Sinektorlar chuqur va asosli tarzda qat’iy ishonch xosil qilishlari kerakki, ijodiy faoliyatda ijodiy jarayonni rivojlantiruvchi tashki omillardan tashqari ichki omillar-analogiyalar xam muxim rol o‘ynaydi. Sinektorlar ish jarayonida to‘rt turdagi analogiyalarni keng qo‘llaniladi: to‘g‘ri (qo‘riladigan masalaga o‘xshashlari qanday yyechilar edi?); shaxsiy (sinektor o‘zini texnik obyekt o‘rniga qo‘yib ko‘rishi); simvolik (masala mohiyatini ikki og‘iz so‘z bilan ifodalab berish); fantastik (masala shartlari talabidan kelib chiqib, shularni bajaruvchi fantastik personaj yoki qurilma kiritish). Sinektika mohiyatini shaxsiy analogiya misolida ko‘rsatib berish mumkin, ya’ni sinektor o‘zini texnik obyekt o‘rniga qo‘yib ko‘radi (misol uchun aytish mumkinki, bola o‘zini samolyot, lunaxod va shu kabilarga o‘xshatishi), so‘ngra esa sodir bo‘lgan vaziyatda qanday yul tutishi mumkinligi to‘g‘risida o‘ylaydi. Shveytsariyalik astronom F. Svikki tomonidan taklif qilingan morfologik tahlil usuli ixtirochilik soxasiga sistemali yondashadigan birinchi usul xisoblanadi. Bu usulning moxiyati quyidagicha. Texnik tizimda uning uzi uchun xarakterli bo‘lgan struktura yoki funksional morfologik belgilardan bir nechtasi ajratib olinadi. Xar bir belgi buyicha uning mumkin bo‘lgan variantlari, alternativlari ro‘yxati tuzib chiqiladi. Belgilarni morfologik yashik yoki matritsa deb ataluvchi jadvallar shaklida joylashtirish mumkin. Bu bilan izlanishlarga sarf bo‘ladigan vaqtni oldindan belgilash mumkin. Tuzib chikilgan belgilar ruyxatidan turli variantlarni xosil kilish bilan, masalani yangi yyechimini ham aniklash mumkin. Shuning uchun morfologik tahlil usuli qandaydir bitta yyechimni qidirish uchun emas, aksincha mumkin bo‘lgan yyechimlar soxasini izlab ko‘rishda ko‘proq qo‘llaniladi. Morfologik tahlil usulining moxiyatini transport vositasini yaratish misolida ko‘rib chiqaylik. Faraz kilaylikki, oldimizga lunoxod yaratish masalasi qo‘yilgan. Dastlab muammo yyechimiga boglik bo‘lgan parametrlarni aniqlaymiz va ular ro‘yxatini tuzib chiqamiz. A-dvigatel (A1-elektrik; A2-kimyoviy; A3-reaktiv; A4-yadro dvigatel);