O‘simliklarni kasalliklarga chidamli navlarni etishtirishda immunitet xususiyatlarining ahamiyati. O‘simliklarni kasalliklarga chidamliligini baholash Reja: 1 .O‘simliklarning chidamli navlarini etishtirish usullari. 2. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini baholash. A) C h atishtirish jarayonida infek siya manbalarning ahamiyati. B) O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini baholashning kriteriyalari. S) Tabiiy infeksiya fon lar D) Sun ’ iy infeksion fonlar E) Infeksiya miqdori qanday aniqlanadi?

O‘simliklarning chidamli navlarini etishtirish usullari Qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligini oshirishda, ularning kasalliklarga nisbatan chidamliligini ta’minlashda agrotexnik tadbirlar bilan birga seleksiya fani yutuqlaridan foydalanish muhim iqtisodiy samara beradi. Seleksiya yo‘li bilan yaratilgan navlardagi xususiyatlar o‘simlikning genetik mexanizmi bilan bog‘langan bo‘lib, nasldan-naslga o‘tib boradi. S h uning uchun chatishtirish usullarini to‘g‘ri tanlash muhim nazariy ahamiyatga egadir. C h idamli navlarni etishtirish uchun yalpi tanlash, gibridlash va yakka mutagenez usullaridan foydalaniladi. Y a lpi tanlash chidamli navlari, yaratishda keng qo‘llaniladigan usuldir. Bunda o‘simlikning kasallik va hashoratlarga nisbatan chidamlilik xususiyatini yakka tartibda tanlaniladi. Ma’lum navdagi o‘simliklarning geterozigota populyasiyalari har xil bo‘ladi. Bir xil sharoitli infeksion fonda o‘sayotgan o‘simliklar ichida ayrim o‘simliklar chidamlilikni namoyon qilsa, ayrimlari esa nisbatan chidamsizlikni namoyon qiladi. Eng chidamli xususiyatlarni namoyoi qilgan o‘simliklarni tanlab olib turli kasalliklarga chidamli navlar keltirib chiqazilgan. Masalan, kungaboqarning shumg‘iya va qora kuyaga, zig‘ir o‘simligining fuzariozga chidamli navlari yaratilgan. YAlpi tanlash usuli har yili yangidan tanlab olib borishni talab qiladi. Bu usuldan foydalanib infeksion fonda o‘sgan kungaboqarning qora-kuya va shumg‘iyaga chidamli navlari (L.A. Jdanova), kanopning fuzariozga chidamli navlari yaratilgan. C h atishtirish (gibridlash) usuli-o‘simliklarni tur ichida, turlararo va oilalararo chatishtiriladi. Chatishtirish jarayonida chidamlilik xo‘jalik ahamiyatiga ega xususiyatlarni bir navda namoyon qilishga to‘g‘ri keladi, ya’ni hosildorlik, mahsulot sifati, kasallikka chidamlilik xususiyati nazarda tutiladi. Madaniy o‘simliklar orasida chidamli navlarni uchratish qiyin, lekin yovvoyi turdagi o‘simliklarda chidamlilik yorqin ifodalangan. Masalan, yovvoyi g‘o‘zada viltga chidamlilik xususiyati, begona o‘tlarda xashoratlarga chidamlilik yorqin ifodalangan. Tabiiy genofonda uchraydigan o‘simliklarning bunday xususiyatlaridan madaniy o‘simliklarning foydali xususiyatlarini umumlashtirish uchun ularni chatishtirib

yangi navlar yaratish maqsadga muvofiqdir. Bu xususiyatlardan foydalanib g‘o‘zaning viltga chidamli navlari yaratilgan. Meksikada o‘suvchi yovvoyi kartoshkani madaniy kartoshka bilan chatishtirib fitoftorioz kasalligiga chidamli navlari yaratilgan. Bu boradagi tadqiqotlar N.I. Vavilov tamonidan ekologo geografik prinsip asosida amalga oshishini Osiyo, Markaziy Osiyo va Evropa markazlari misolida tushuntirgan. Sun’iy mutagenez usuli-chidamli navlar yaratishda yangi yo‘nalish hisoblanadi. Bunda radiaktiv nurlanish, neytronlar, kimyoviy moddalar va fizik-kimyoviy faktorlar ta’siridan foydalaniladi. Bu faktorlar ta’sirida tabiatda yo‘q mutatsiyalarni olish imkonini beradi. Masalan, qora kuya kasalligi chidamli bug‘doy navlari gamma nurlar ta’sirida hosil qilingan. Turlararo va oilalararo farq qiladigan o‘simliklarni chatishtirish jarayonida gullarning gullash davridagi tafovut yoki gul tuzilishidagi tafovutlar mavjudligi uchun ular chatishmay qoladi, urug‘ hosil qilmaydi va steril qoladi. Vegetativ usulda ko‘payuvchi o‘simliklardan kartoshka, uzum, mevali va rezavor o‘simliklari vegetativ ko‘payish xususiyatiga ega bo‘lganligidan ularda ko‘payish to‘xtamaydi. Bunday o‘simliklarda uzoq formalarni chatishtirish ahamiyatga ega. Lekin, urug‘ uchun o‘stirilgan o‘simliklarda avlodlarning chatishtirish jarayonida kam urug‘ hosil qilish xususiyatining hosil bo‘lishi echimini topish lozim bo‘lgan masala hisoblanadi. Maxsus kimyoviy usullarni qo‘llash natijada xromosomalar sonini ortirish usuli ishlab chiqilgan. Masalan, Kolxitsin moddasi ta’sirida xromosomalar soni 2 marta ortiriladi, lekin hujayra bo‘linishi saqlanib qoladi. Natijada poliplod xromosomaga ega bo‘lgan hujayralar hosil bo‘ladi. Sun’iy hosil qilingan poliplodga turlarning chatishmaslik xususiyatini yo‘qotadi. Masalan kartoshkaning yovvoiy turi Solianum bulbacastanum 2n-24 xromosomaga, madaniy turi Sollanium tuberasum 2n-48 xromosomaga ega bo‘lganligidan ular bir- biri bilan chatishmaydi. Yovvoyi kartoshka o‘simligi fitoftora kasalligiga yuksak chidamlilik xususiyatini namoyon qiladi. Undagi x romocomacini ikki barobar ortirib

kasallikka chidamli navlar hosil qilingan. Lekin, bunday tadqiqot ishlarida chatishtirish jarayonida foydali xususiyatlari bilan birga, yovvoyi nav uchun xos bo‘lgan kam hosil berish, mahsulot sifatining yomonlashuvi ham kuzatiladi. Bunday yomon ko‘rsatkichlarni yo‘qotish uchun yaratilgan yangi navni madaniy navlar bilan qayta chatishtiriladi. Seleksiya davomida yomon xislatlar muntazam yo‘qotilib boriladi. Yangi nav yaratishda murakkab chatishtirish usulidan ham foydalaniladi. Bu usulda chatishtirishda foydalanilgan navlar areali kengaytirilib, o‘simliklarning kompleks xususiyatlaridan foydalanish nazarda tutiladi. Kasalliklarga chidamli navlarni yaratish jarayonida hosil bo‘lgani gibridlarning keyingi avlodlarida o‘simliklarning hashorat va kasallik qo‘zg‘atuvchisi bilan munosabatda bo‘lishida hosil bo‘ladigan belgil ar mi qdori ga bog‘ li qdir. Sel eksi ya ishl ar ida navlar ni ng kasallik va hashoratlarga chidamliligi nav sinash uchastkalaridagi t abi i y zar ar l angan j oyl ar da ol i b bor i l adi . L eki n, t abi i y sharoitlarda kasallik qo‘zg‘atuvchilar va hashoratlar zarari bir xil miqdorda o‘simlikka ta’sir kursatmaydi. SHuning uchun ularning chidamlilik darajasini tekshirish ishlari maxsus hosil qilingan infeksion fonlarda yoki provokatsion fonlarda o‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini baholash. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini baholashda ularning chidamliligini aniqlash usullari asosiy rol o‘ynaydi. CHunki, dala sharoitida kasallikning rivojlanishi uchun qulay sharoit hamisha mavjud bo‘lavermaydi. Kasallika chidamlilik belgilarini aniqlay bilish va uning seleksion belgilarning kelguvsi avlodida namayon bo‘lishi masalasi mutaxassis oldida turgan asosiy masala hisoblanadi. Seleksiya ishlarida navlarning kasallikka chidamliligi masalasi tabiiy kasallik manbalari va xasharotlar kuchli tarqalgan dalalarda sinab ko‘rilishi kerak. Bunday dalalar kasallik va xasharotlar tarqalishini oldindan prognoz qilingan dalalarida xam rejalashtirilishi mumkin. Lekin, tabiiy infeksiya

manbalarida monogen va poligen patogenlarning rivojlanishiga qulaylik hamisha vujudga kelavermaydi. SHuning uchun o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini baholashning maxsus laboratoriya usullarini ishlab chiqishni taqoza qiladi. Laboratoriya usullarini ishlab chiqish o‘simliklarni seleksiya qilishni tezlashtiradi, seleksion belgilarning sifatini yahshilashga imkon beradi. Masalan, bug‘doy va arpaning chang qora kuya kasalligiga chidamliligini aniqlash uchun bug‘doy guli tumshuqchasida sporaning unish tezligini e’tiborga olish asosida hisoblangan. Ungan sporalar gulning tugunchasiga kirib kelish tezligiga qarab o‘simlikning chidamlilik darajasi aniqlanadi. Natijada, patogenning o‘simlikka kirib kelish, tarqalish tezligi va xo‘jayin o‘simlikning chidamlilik darajasi aniqlanadi. Shunday qilib, laboratoriya sharoitida qo‘llaniladigan ekspress usullarda o‘simliklar uchun xos bo‘lgan ayrim belgilarni chang qora kuya kasalligi bilan zararlanishini aniqlash uchun sporaning urug‘chi tumshuqchasida o‘ s i s h t e zl i g i v a u r u g‘ n i n g z ar a r l an i s h dar aj as i a ni ql an ad i . Laboratoriya usulidan foydalanish asosida patogenning o‘simlik ichiga kirib kelish mexanizmini va patogenning tarqalish tezligini o‘z vaqtida aniqlash imkonini beradi. O‘simliklarning kasalliklarga chidamli navlarini yaratishda va ularning chidamliligini sinab ko‘rishda infeksion fon va infeksiya miqdori asosiy rol o‘ynaydi. Infeksion fon-o‘simlikni zararlash imkoniga ega bo‘lgan kasallik qo‘zg‘atuvchilarning tuproqda mavjudligi va ularning o‘simlikni zararlay olish xususiyatiga aytiladi. Infeksiya miqdori deb-kasallik qo‘zg‘atuvchilarining (bakteriya hujayrasi, zamburug‘ sporasi, virus donachalari) o‘simlik yuzasiga ta’sir etuvchi miqdoriga aytiladi. Infeksion fonlar hosil qilinishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi: tabiiy va sun’iy infeksion fonlar. Tabiiy infeksion fonlarni hosil qilish uchun tuproqda bir xil sharoitda uzoq muddat davomida bir xil o‘simliklarni muntazam e tishtirish natijasida hosil qilinadi. Bunday fonlar Respublikada p a x t a y a k k a x o k i m l i g i v a q t i d a t u pr o q d a G‘ u s a r i u m , V e r t i c i l l i u m zamburug‘larining ko‘p miqdordagi infeksion fonlarini hosil bo‘lishiga olib keldi. Bir dala sharoitida bir xildagi