logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Qadimgi Hindiston madaniyati

Qadimgi Hindiston madaniyati

Yuklangan vaqt:

11.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1140.36328125 KB
Ko'chirib olish
1 Reja: Kirish Asosiy qism I.bob. Eng Qadimgi Hindiston jamiyati va madaniyati. I.1. Eng Qadimgi Hindiston madaniyati haqida I.2.Qadimgi Hindistonda toifachilik tuzumi. I.3.Hindistondagi davlatlarning ijtimoiy tuzumi. II.bob. Hindistonda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. II.1.Yozuv va adabiyot. II.2.Me’morchilik va tasviriv san’at. II.3.Diniy e’tiqod haqida Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 2 Kirish Kurs ishining dolzarbligi. Eng Qadimgi Hindiston tabaqaviy jamiyatga asoslangan quldorlik davlati edi. Eng Qadimgi Hindistondagi davlatlar podsholar tomonidan boshqarilgan. Podsholar oqsoqollar kengashi va qo‘shinga tayanib isli olib borganlar. Qadimgi aholi boy-badavlat, hunarmand. mayda savdogar. o‘rtahol dehqon va ziyolilardan iborat o‘rta tabaqaga hamda kam bag‘allar, qashshoqlar va qullarga bo‘lingan. Hindistonda yashagan aholi tirikchiligining asosini sun'iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik tashkil etgan. Dehqonlar daryo vohalaridagi unumdor yerlarni o‘zlashtirganlar. Buyvol, zubr va qo‘tos ho‘kizlarini qo‘sh omochga qo‘shib yer haydaganlar. O‘zlashtirilgan tekis yerlarga suv kanal va ariqlar orqali kelgan. Balandroq yerlarga esa charxparraklar orqali suv chiqarilgan. Suvni yuqoriga chiqarishning eng qadimgi qo‘l usuli Misr tipi - shoduflar bo‘lib, ular qadimiy Misr, Mesopotamiyada va Hindistonda keng tarqalgan edi. Shoduf moslamasi Hindistonda ‘'densli’' nomi bilan mashhur bo‘lgan. U yerda '‘rati” deb yuritiladigan yuqoriga suv chiqarish moslamasi keng tarqalgan bo‘lib, bular Misr “atue”siga o ‘xshaydi. Dehqonlar dalalarga bug‘doy, arpa, no‘xat, sholi, shakarqamish va g‘o‘za ekkanlar. Hindiston g‘oza - paxtaning ilk vatanidir. Kurs ishining maqsadi .. Eng Qadimgi Hindiston madaniyatining vujudga kelishi ibtidoiy jam oa tuzumi va u yerda harbiy demokratiya davriga borib taqaladi. Qadimgi hind madaniyati ularning xo‘jaligi bilan chambarchas b o g iiq bo‘lgan. Hind va Panjob viloyati eng qadimgi hind madaniyatining beshigi hisoblanadi. Yozuv eng qadimgi hind madaniyatining ajralmas qismi boigan. Arxeologlar Xarappa. Moxenjo-Doro va boshqa joylardagi yodgorliklardan sopol parchalari, muhrlar sathi va toshlarga bitilgan g‘alati yozuvlar topishgan. Bu yozuvlar ba'zi jihatlari bilan misr va shumerlarning iyerogliflariga o‘xshab ketadi. Qadimgi hind alifbosining 700 ga yaqin rasm-belgilardan iborat ekanligi olimlar tomonidan aniqlangan. Tekshiruvchilar bu yozuvni o‘qishga urinib ko‘rganlar. Lekin bu urinish hozircha yaxshi natija bergani yo‘q. Qadimgi Hindistonda haykaltaroshlik ham rivoj topцап. Bu jihatdan Xarappa va 3 Moxenjo-Dorodan topilgan erkak kishi, raqqosa ayol timsoli va boshqa haykallar diqqatga loyiqdir. Kurs ishining vazifasi. Eng qadimgi Hindistonda rassomchilik ham taraqqiy etgan. Hind vohasi va Panjobdagi eng qadimgi yodgorliklardan, hatto uzoq Mesopotamiyadan odam, odam qiyofasidagi xudolar, zubr. karkidon, buqa, lil, qo‘tos, shuningdek, eng qadimgi rasm-belgili yozuv tushirilgan tosh muhrlar topilgan. Sopol va tosh muhrdagi qabartma rasm-tasvirlar o‘sha qadimiy, ko‘hna davrdagi rassomchilikning qav darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi. M.av. 111- 11 mingyilliklarda Hind vohasida hisob-sananing o‘nlik tizimidan foydalanilgan. Bir, ikki, uch, besh, to‘qqiz |va boshqa katta-kichik sonlarga yonma-yon qo‘yiladigar; nol(0)ni, shuningdek, birdan to‘qqizgacha bo‘lgan sonlar va ularning belgisini hindlar kashf etishgan. Bu raqamlar keyinchalik vatandoshimiz ulug‘ Al-Xorazmiy tomonidan biroz isloh qilingach, arablar dunyosiga o‘tgan. Bu ikki xalq madaniyati mevasining yorqin namunasidir. Eng Qadimgi Hindistonda me’morchilik ham rivoj topgan edi. Qadimgi hind ustalari zargarlik, naqqoshlik va tasviriy satraining boshqa sohalarida ham katta yutuqlarga erishgan. Eng qadimgi Hindistonda alifbo, hisobning o‘nlik tizimi mavjud bo‘lgan. Demak, u yerda matematika, geometriya, astronomiya, tabobat va boshqa ilmiy-amaliy bilimlar rivoj topgan. Hind tabiblari bemorlarni davolashda shifobaxsh o‘simliklar, mevalar va hayvonlaming ayrim qismlaridan dori- darmon tayyorlaganlar va bem orlami mahorat bilan davolaganlar. Eng qadimgi hindlar o‘zlariga xos madaniyat yaratib, bu bilan jahon madaniyati sivilizatsiyasi xazinasiga o‘zlarining barakali, ulkan hissalarini qo‘shganlar. Ular banan, anjir, anor, qovun, o‘rik, olma yetishtirib. polizchilik va bog‘dorchilik bilan ham shug‘ullangan. Dalalarda har turli sabzavotlar ham yetishtirilgan. Dehqonchilikda tosh, mis va jezdan yasalgan qurollardan foydalanganlar. Hind vohasida, ayniqsa Panjobda sero‘t yaylovlar ko‘p boigan. Shu bois aholi qoramol, qo‘tos, zubr, qo‘y, echki, cho‘chqa va eshak boqib, chorvachilik bilan shug‘ullangan, Qadimgi hindlar yovvoyi fillarni qo‘lga o‘rgatib, ulardan xo‘jalik va harbiy maqsadlarda foydalanganlar. Dehqonchilik va chorva mahsulotlari 4 aholini oziq-ovqat, jun, teri kabi xomashyo bilan ta'minlagan. Moddiy madaniyat yodgorliklar, ayniqsa yilnoma tarzidagi tarixiy asarlarning kainligi Hindiston tarixining qadimgi davrini oiganishni birmuncha qiyinlashtirdi. Ammo qadimgi Hindistonda ham o ‘tmishni o‘rganishga qiziqish boigan. Masalan, xitoylik buddizm targibotchisi Syuan Szyanning yozishicha. Hindistonning har bir viloyatida muhim voqealarni yozuvchi maxsus mansabdorlar boigan. XII asrda Kolxan tomonidan yaratilgan tarixiy asarda qadimgi podsholar xronikalari yilnomachilari haqida gapirilgan. Bularning hammasi albatta hindlarning o‘tm ishga qiziqqanligidan darak beradi. M.av. 1 mingyillikning o‘rtalarigacha Yevropada Hindiston haqida hech nima malum bo‘lmagan. Ahamoniylar Eron saltanatining vujudga kelishi bilan vaziyat o‘zgargan. Chunki o‘sha davrda Hindistonning shimoli-g‘arb qismi va Elladaning sharqiy qismi ham Eron tarkibiga kirgan. Shundan boshlab Hindiston tarixiga qiziqish kuchaygan. Yunon tarixchisi Gerodot o‘zining “Tarix” kitobida Hindistonga oid ba’zi malumotlarni yozib qoldirgan. Lekin uning o‘zi Hindistonda boim aganligi sababli faktlarni solishtira olmagan. Aleksandr M akedonskiyning Hindistonga bostirib kirishi, tashqi dunyo bilan Hindistonning aloqasini kengaytirgan. Aleksandrning safdoshlari - Nearx. Ptolemey, Aristobul bu yurish haqida yozib qoldirganlar. Antik dunyo mualliflaridan Strabon o‘zining “Geografiya” asarida, Arrian '‘Aleksandr Anabasisi” va “Hindiston” degan asarlarida mamlakat tarixiga oid malumotlami yozib qoldirganlar. Ular bu asarlarni yozishda Megasfenning “Indika” asaridan foydalangan. Megasfen Salavka Nikatoming Chandragupta huzuridagi elchisi boigan. Hindistonning siyosiy va ijtimoiy tuzumi, madaniyati, ayniqsa dini haqidagi manbalar xitoylik Fa Syan asarlarida ham saqlanib qolgan. U Hindistonda milodiy 399-411-yillarda bo‘lib, o‘zi ko‘rgan narsalarni yozgan. Keyingi davrga taalluqli bo‘lgan manbalarning ichida eng qiziqarlisi O‘rta Osiyoning buyuk olimi Beruniyning "Hindiston" asaridir. Bu asarda Hindiston madaniyatiga oid, xalqimiz mrmushiga oid qimmatli ma'lum otlar bor. XIX asrda Hindistonni Yevropa mustamlakachilari bosib oladilar. Shu vaqtdan boshlab uning yodgorliklari o‘rganila boshiangan. Ingliz tadqiqotchisi U.Xons sanskrit 5 tilidagi qadimgi hind yozuv yodgorliklarini, jumladan “Manu qonunlari”ni ingliz tiliga tarjima qilgan. U birinchi bo‘lib sanskrit tili yunon va lotin tillari bilan yaqinligini aytgan. XIX asrning birinchi yarmida bu fikrni nemis olimi F.Bonn ilmiyasosda tasdiqlab bergan. Hindiston tarixini o‘rganishda 1874-yildan 1887- yiIda ingliz olimi D.Perinsol tomonidan shoh Ashoka yozuvlarining o‘qib chiqilishi bo‘ldi. Qadimgi hind adabiyotini ilmiy tekshirish ishiga rus filologlari I.P.Minayev, Y.A.Kosovich va boshqalar ham ko‘p hissa qo‘shdilar. Sanskrit tilidagi yodgorliklarning o‘rganilishi, tarjima qilinishi, nashr etilishi Hindistonning uzoq o‘tmishini o‘rganish va bilib olish uchun asos bo‘ldi. Hindiston tarixini o‘rganishga Yevropa mamlakatlarining ko‘pgina universitetlari va olimlari qiziqadilar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Hindistonga bir qanchyirik tarixchilar yetishib chiqdi. Bularga Rajendrala Mitrini kiritish mumkin. U bir qancha maxsus asar yozish bilan bir qatorda o‘zining faol ishtiroki bilan “Osiyo jamiyati”da hindshunoslik rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. U 1885-yilda jamiyatning birinehi hindistonlik prezidenti bo‘ldi. Hind tarix fanining asoschilaridan biri R.G.Baxandarkar (1837- 1925) hisoblanadi. Uning Hindiston tarixiga oid ko‘plab asarlari hali ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Yirik hind tarixchilaridan R.Ch.Dattning “Qadimgi Hindiston sivilizatsiyasining tarixi” (1893) asari ham katta ahamiyatga ega. Hindiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan keyin turli fanlarning, shu jum ladan tarix fanining rivoj lanishi uchun keng yo‘l ochildi. Bir qancha ilg‘or fikrli tarixchi olimlar yetishib chiqib, Hindiston tarixi xalqona tarzda o‘rganila boshlandi. Bunga S.A.Danganing “Hindiston ibtidoiy jamoadan to urug‘chilik tuzumining buzilishigacha" asari misol bo‘la oladi. Rus olimlaridan G.M.Bongard-Levin. G.F.Ilinning “Qadimgi Hindiston’’ asari. A.M .Osipovning “Hindiston tarixining X asrgacha bo‘lgan qisqacha ocherki” asari va D.A.Sleykinning “Hindiston tarixini davrlarga bo‘lish masalasi’’ kabi ishlari shular jumlasidandir . 1 1 Бонгард - Левин Г. М. Древняя Индия. Историко-культурные связи. - М.: «Наука», 1982. 158- стр 6 1.1.rasmHindiston.Moxenjodaro 7 I.bob. Eng Qadimgi Hindiston jamiyati va madaniyati. 1.1. Eng Qadimgi Hindiston madaniyati haqida Eng Qadimgi Hindiston madaniyatining vujudga kelishi ibtidoiy jamoa tuzumi va u yerda harbiy demokratiya davriga borib taqaladi. Qadimgi hind madaniyati ularning xo‘jaligi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Hind va Panjob viloyati eng qadimgi hind madaniyatining beshigi hisoblanadi. 2 Yozuv eng qadimgi hind madaniyatining ajralmas qismi bolgan. Arxeologlar Xarappa. Moxenjo-Doro va boshqa joylardagi yodgorliklardan sopol parchalari, muhrlar sathi va toshlarga bitilgan g‘alati yozuvlar topishgan. Bu yozuvlar ba’zi jihatlari bilan misr va shumerlarning iyerogliflariga o‘xshab ketadi. Qadimgi hind alifbosining 700 ga yaqin rasm-belgilardan iborat ekanligi olimlar tomonidan aniqlangan. Tekshiruvchilar bu yozuvni o‘qishga urinib ko‘rganlar. Lekin bu urinish hozircha yaxshi natija bergani yo‘q. Qadimgi Hindistonda haykaltaroshlik ham rivoj topgаn. Bu jihatdan Xarappa va Moxenjo-Dorodan topilgan erkak kishi, raqqosa ayol timsoli va boshqa haykallar diqqatga loyiqdir. Eng qadimgi Hindistonda rassomchilik ham taraqqiy etgan. Hind vohasi va Panjobdagi eng qadimgi yodgorliklardan, hatto uzoq Mesopotamiyadan odam, odam qiyofasidagi xudolar, zubr. karkidon, buqa, lil, qo‘tos, shuningdek, eng qadimgi rasm-belgili yozuv tushirilgan tosh muhrlar topilgan. Sopol va tosh muhrdagi qabartma rasm- tasvirlar o‘sha qadimiy, ko‘hna davrdagi rassomchilikning qay darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi. Mil.avv.111-11 mingyilliklarda Hind vohasida hisob-sananing o‘nlik tizimidan foydalanilgan. Bir, ikki, uch, besh, to‘qqiz |va boshqa katta-kichik sonlarga yonma-yon qo‘yiladigar; nol(0)ni, shuningdek, birdan to‘qqizgacha bo‘lgan sonlar va ularning belgisini hindlar kashf etishgan. Bu raqamlar keyinchalik vatandoshimiz ulug‘ Al-Xorazmiy tomonidan biroz isloh qilingach, arablar dunyosiga o‘tgan. Bu ikki xalq madaniyati mevasining yorqin namunasidir. Eng Qadimgi Hindistonda m e’morchilik ham rivoj topgan edi. Qadimgi hind ustalari zargarlik, naqqoshlik va tasviriy satraining boshqa sohalarida ham katta yutuqlarga erishgan. Eng qadimgi Hindistonda alifbo, 2 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. “Tafakkur-2016. 195- bet 8 hisobning o‘nlik tizimi mavjud bo‘lgan. Demak, u yerda matematika, geometriya, astronomiya, tabobat va boshqa ilmiy-amaliy bilimlar rivoj topgan. Hind tabiblari bemorlarni davolashda shifobaxsh o‘simliklar, mevalar va hayvonlaming ayrim qismlaridan dori-darmon tayyorlaganlar va bem orlami mahorat bilan davolaganlar. Eng qadimgi hindlar o‘zlariga xos madaniyat yaratib, bu bilan jahon madaniyati sivilizatsiyasi xazinasiga o‘zlarining barakali, ulkan hissalarini qo‘shganlar. Eng Qadimgi Hindiston tabaqaviy jam iyatga asoslangan qutdorlik davlati edi. Eng Qadimgi Hindistondagi davlatlar podsholar tomonidan boshqarilgan. Podsholar oqsoqollar kengashi va qo‘shinga tayanib isli olib borganlar. 3 Qadimgi aholi boy-badavlat, hunarmand. mayda savdogar. o‘rtahol dehqon va ziyolilardan iborat o‘rta tabaqaga hamda kam bag‘allar, qashshoqlar va qullarga bo‘lingan. Hindistonda yashagan aholi tirikchiligining asosini sun'iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik tashkil etgan. Dehqonlar daryo vohalaridagi unumdor yerlarni o‘zlashtirganlar. Buyvol. zubr va qo‘tos ho‘kizlarini qo‘sh omochga qo‘shib yer haydaganlar. O‘zlashtirilgan tekis yerlarga suv kanal va ariqlar orqali kelgan. Balandroq yerlarga esa charxparraklar orqali suv chiqarilgan. Suvni yuqoriga chiqarishning eng qadimgi qo‘l usuli Misr tipi - shoduflar bo‘lib, ular qadimiy Misr, Mesopotamiyada va Hindistonda keng tarqalgan edi. 4 Shoduf moslamasi Hindistonda ‘'densli’' nomi bilan mashhur bo‘lgan. U yerda '‘rati” deb yuritiladigan yuqoriga suv chiqarish moslamasi keng tarqalgan bo‘lib, bular Misr “atue”siga o‘xshaydi. Dehqonlar dalalarga bug‘doy, arpa, no‘xat, sholi, shakarqamish va g‘o‘za ekkanlar. Hindiston g 'o za - paxtaning ilk vatanidir. Ular banan, anjir, anor, qovun, o‘rik, olma yetishtirib. polizchilik va bog‘dorchilik bilan ham shug‘ullangan. Dalalarda har turli sabzavotlar ham yetishtirilgan. Dehqonchilikda tosh, mis va jezdan yasalgan qurollardan foydalanganlar. Hind vohasida, ayniqsa Panjobda sero‘t yaylovlar ko‘p boigan. Shu bois aholi qoramol, qo‘tos, zubr, qo‘y, echki, cho‘chqa va eshak boqib, chorvachilik bilan shug‘ullangan, Qadimgi hindlar yovvoyi fillarni qo‘lga 3 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. “Tafakkur-2016.296-bet. 4 9 o‘rgatib, ulardan xo‘jalik va harbiy maqsadlarda foydalanganlar. Dehqonchilik va chorva mahsulotlari aholini oziq-ovqat, jun, teri kabi xomashyo bilan ta'minlagan. Eng Qadimgi Hindistonda hunarmandchilik ham rivoj topgan edi. Hind ustalari tosh, mis, jez, kumush, oltin va qimmatbaho toshlardan mehnat va jangovar qurollar, muhrlar, uy-ro‘zg‘or, zargarlik buyumlari va turli jihozlar tayyorlagan. U yerda to‘qim achilik. ku lolchilik, qayiqsozlik, hatto kemasozlik ham ancha taraqqiy etgan. Arxeologlar Hind vohasi va Panjobning ko‘p joylaridan savdo omborxonalari va do‘konlarning qoldiqlarini topganlar. U yerlardan qadoq toshlar ham topilgan. Bu Hindistonda ichki va tashqi savdoning rivojlanganligidan dalolat beradi. Savdogarlar Eron. Turon, Xitoy, Mesopotamiya, Arabiston va boshqa mamlakatlar bilan suv va quruqlik yo‘llari orqali savdo-sotiq ishlarini olib borgan. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlanishi. shuningdek, talonchilik urushlari natijasida ayrim kishilar ixtiyorida ortiqcha boylik yig‘ilgan. Bu hoi mulkiy tengsizlik va tabaqalanishni yanada tezlashtirgan, bo‘lg‘usi yirik davlatlarning vujudga kelishi uchun zamin tayyorlagan. Hindiston yarimorolining shimoli- g‘arbidan Hind daryosi oqib o‘tadi. Ru daryo sanskrit tilida Sindxu, pushtu tilida esa Abbasin – “daryolar otasi” deyiladi. Bu daryoning besh irmog‘i oqib o‘tadigan joy Panjob - Beshsuv deyiladi. Hind daryosi, ayniqsa uning yuqori qismi Panjobda ibtidoiy davrdan boshlab odamlar yashab kelishgan. 1920-1922-yillarda arxeologlar Panjob hududidan, Xarappa va Hind daryosi bo‘yidan Maxenjo-Doro yodgorligini topgan va u yerda arxeologik qazishlar o‘tkazadilar. Tekshirishlardan bu yodgorlik qadimgi Hind shaharlarining xarobasi bo‘lib chiqdi. Moxenjo-Doro Hind daryosining o‘rta qismida joylashgan bo‘lib, har biri ikki yarim kv km joyni egallab yotar edi. Xarappa va Moxenjodoro mil.avv. III mingyillik va II mingyillikning o‘rtalarida mavjud bo‘lgan davlatlarning markaziy shaharlari bo‘lgan ekan. Bu shaharlarda aholi zich yashagan. Har ikki shahar xarobasini qazigan arxeologlar pishiq va xom g‘ishtdan qurilgan 1,2,3 qavatli uy-joy, ibodatxona, hukmdorlar sarovi, omborxona hamda podsho qarorgohlarining qoldiqlarini topganlar. Bu joylardan 10 g‘isht yotqizilgan ko‘chalar, pishiq g‘ishtdan qurilgan quduq va hovuztar ham topilgan. Shahar tog‘dan sopol quvurlar orqali keladigan suv bilan ta ’minlangan. Shaharda iflos suvlami tashqariga chiqarib yuboradigan yer osti qurilma inshootlari ham bo‘lgan. Har ikki shaharda zargarlik, me’morchilik, to‘qimachilik, kulolchilik, qurolsozlik va hunarmandchilikning boshqa sohalari ham rivojlangan. Xarappa va Moxenjo-Doroliklar sopol. qayiq va kemalar yasab, daryo va dengizlarda bemalol suzganlar. Har ikki shahar ham qal'alar, qalin, baland minorali mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan. Xarappa va Moxenjo-Dorodan iyeroglif yozuvlari va tosh tarozlari ham topilgan. M.av. XVI- XIII asrlar orasida Xarappa va Moxenjo-Doro shaharlari xarobazorga aylanib inqirozga yuz tutgan. Olimlaming fikrlariga ko‘ra, Xarappa va Moxenjo-Doro shaharlari shimoli-g‘arbiy Hindistondagi qadimgi davlatlarning poytaxti bo‘lgan bo‘lsa kerak. Bu ikki shahar m.av. II mingyillik o‘rtalarida O‘rta Osiyo vu Erondan kelgan oriy ko‘chmanchilarning talon-taroj urushlari natijasida vayron etilgan, degan fikr bor. 5 Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek Janubiy Osiyoning qulay tabiiy geografik muhiti u yerda ibtidoiy jamoat tuzumining hamma bosqichlaiida odamlar yashashi uchun imkon bergan. Keyingi 100 yil mobaynida olib borilgan arxeologik va antropologik tadqiqotlar natijasida hududdan juda ko‘p ibtidoiy odamlar yashagan, ilk. o‘rta, so‘nggi tosh asri, shuningdek mezolit. neolit, eneolit va jez davriga mansub yodgorliklar majmuasi topib o‘rganildi. Mezolit davri yodgorliklari mil.avv. XII-VII mingyilliklarni qamrab oladi. Mezoliit davriga kelib Hindistonda toshdan mikrolit qurollar yasash ancha takomillashib, toshning har xil navlaridan sigment. trapetsiya, kesgich, sanchgich qurollar yasash boshlanadi. Shuningdek, yog‘ochdan, suyakdan nayza uchlari bigizlar yasaladi. Toshdan yasalgan parrakchalar yog‘och dastalarga biturn-qatron bilan yopishtirilib mustahkamlangan yoki hayvonlarning achchiq ichaklari va terilaridan tayyorlangan qayish bilan bog‘langan. Bu qurollardan mezolit davri kishilari buyumlarni kesish. go‘shtni nimtalarga ajratish, boshoqli o‘simliklarning boshoqlarini o‘rish maqsadlarida pichoq va o‘roq sifatida keng foydalanganlar. 5 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. “Tafakkur-2016. 272-bet. 11 Undan tashqari Hindistonda yashagan mezolit davri kishilari bigiz, igna. so"zan, tosh sandonlar, ushatgich. nayza, nayza uchJari va boshqa 270 qurollar ham yasaganlar. Hindistonda tarqalgan mezolit davri makonlarining madaniy qatlamlaridan toshdan yasalgan karnon o‘qlai ining uchlari ham topilgan. Madaniy qatlamlardan topilgan kamon o‘qining uchlariga qarab xulosa qilinsa, u davr kishilari o‘zlarining ov va xo‘jalik hayotlarida o‘q-yoydan keng foydalanganliklarini bildiradi. Tadqiqotchilarning fikrlariga ko‘ra. mezolit davrining eng katta kashfiyot vayutuqlaridan biri-kamon va o‘qning kashf etilishi edi. Kamon va o‘q - inson kashf etgan eng dastlabki murakkab moslama bo‘lib, u insoniyatning uzoq davom etgan mehnat tajribasi va zakovatining natijasi edi. Mashhur etnograf L.G.Morgan o‘z vaqtida kamon va uning o‘qiga yuksak baho bergan edi. Chunki bu qurol uzoqqa otilishi jihatidan o‘sha davrdagi boshqa qurollardan ustun turar edi. 6 Yoy, tanob va o‘q juda ham murakkab quroldirki, bu asbobning ixtiro qilinishi uchun uzoq vaqt tajriba to‘plangan bo‘lishi, aqliy layoqat ko‘roq rivojlangan bo‘lishi va binobarin, ayni zamonda boshqa bir ko‘p ixtirolar bilan ham tanishilgan bo‘lishi kerak. O‘q-yoyning kashf etilishi munosabati bilan daraxt shoxida o‘tirgan, uchib ketayotgan qush va yurib ketayotgan yoki bir joyda turgan hayvonga o‘q uzish va o‘lja qilib olish mumkin va oson boigan. Mezolit davridan keyin kelgan neolit davri ilk chorvachilik, ziroatchilik, to‘qimachilik, kulolchilik, qayiqsozlik kabi qator kashfivotlari bilan. shuningdek, oddiy m einorchilik bilan ilk hind sivilizatsiyasiga poydevor toshini qo‘yib bergan. Shu bois mashhur ingliz arxeologi Gordon Chayld tosh asrining so‘nggi bosqichiga baho berib uni bekorga “neolit inqilobi’" deb atamagan. Shuni yana bir bor ta’kidlash joizki, neolit davridan keyin kelgan bronza davri kashfivotlari “Ilk Hind sivilizatsiyasi”ning rivojiga o‘zining ijobiy ta'sirini ko‘rsatadi. Chunki bu davrda sug‘orma ziroatchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq hamma o‘tgan davrlarga nisbatan o‘zining yuqori pog‘onasiga 6 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. “Tafakkur-2016. 271-bet. 12 ko‘tarildi. Shuningdek, bu davr ishlab chiqarishning rivojlanishi munosabati bilan ortiqcha mahsulot yetishtirib, odamlar orasida xususiy tengsizlik, tabaqalanish va ilk davlatlarning paydo bo‘lishi uchun zamin hozirladi. Mil.avv. IX -VI asrlarda Gang vohasi va Shimoliy Hindistonda xo‘jalik asta-sekinlik bilan rivojlana borgan. Xo‘jalikni boshqarish. aholi orasida tartib- intizomni saqlash va u yoki bu viloyatni tashqi dushmanlar hujumlaridan himoya qilish uchun davlat zarur edi. Bugina emas, boy-badavlat kishilar uchun ham podsholik, ham davlat zarur edi. Ular: “Agar podsho. davlat himoya qilmasa. badavlat kishilar o‘lim va quvg‘inlikka mahkum bo‘ladilar” — der edilar. M. av. VI asrga kelib Gang - Jamna vohasi va Shimoliy Hindistonda 20 dan ortiq katta- kichik davlatlar bo‘lib, ularning yiriklari Koshala, Kashi, Magadxa, Anga, Shakya, Gandxar, Malla va boshqalar edi. Ular podsho boshqaradigan yakka hokimlikka asoslangan - despotik davlatlar bo‘lgan. Vridji va Malla kabi davlatlar ham bor ediki, ular respublika maqorniga ega bo‘lgan. M. av. VI-V asrlarda Shimoliy Hindistonda hukmronlikni qo‘lga olish uchun yuqoridagi davlatlar o‘rtasida shiddatli janglar bo‘lib o‘tgan. Podsho Bimbasara (543-491) davrida Magadxa kuchayib, uning qo‘shinlari Gang vohasidan Bengal qo‘ltig‘igacha bo‘lgan yerlarni bosib olgan. Bimbasara vorislaridan Ajatashtru davrida butun Gang vohasi va M arkaziy Hindistonda yirik davlat tashkil topadi. M. av, 345-yili aholining quyi tabaqasiga mansub bo‘lgan Ugrasen Nand Magadxa podshosini yengib taxtni egallaydi. IT qudratli Nand podsholigiga asos soladi. Ugrasen davrida Shimoliy, Markaziy va hatto Janubiy Hindistonning katta qismi Nandlar davlati tarkibiga qo‘shib olinadi. Nand Hindistondagi qudratli davlatga aylanib bu davrda xo‘jalik va madaniyat har tomonlama rivoj topadi. Nand davlati m. av. 345-yildan 317-yilgacha faoliyat ko‘rsatadi. M.av. VI-IV asrlarda Hind vodiysi va Panjob viloyatida ham ko‘pgina mayda davlatlar bo‘lgan. Bu davlatlarning aksariyati Doro I davrida Eronga tobe bo‘lib, ko‘p miqdorda xiroj to‘lab turgan. 13 1.2.Qadimgi Hindistonda toifachilik tuzumi. Dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq va chorvachilikning rivojlanishi natijasida Hindiston viloyatlarida tabaqalanish yanada kuchaygan. Aholi orasida mehnatkashlarning sa’y-harakatlari evaziga boyib ketgan jamoa oqsoqollari - rojalar, ruhoniylar va sarkardalar ajralib chiqqanlar. Dehqonlar, hunarmandlar, oddiy chorvador va savdogarlar aholining o‘rta tabaqasini tashkil etgan. Aholi orasida kambag‘allar ham ko‘p bo‘lgan. Urushda asr tushgan begonalar va boylardan qarzdor bo‘lib qolgan hindlar qullarga aylantirilgan. Ular qullarni “begona", “dushman” deb atashar edi. Rojalar, lashkarboshilar va ruhoniylar oddiy kishilar va qullami uylari, dalalari. ustaxonalarida ishlatib, chorvalarini boqtirganlar. Oddiy kishilar va qullar mehnati evaziga boyib olgan oqsoqollar, lashkarboshilar va ruhoniylar asta-sekin quldorlarga aylana borganlar. Qullar va oddiy kishilarni itoatda saqlash uchun roja, lashkarboshi va ruhoniylar ixtiyorida qurollangan jangchilar, nazoratchilar, soliq yig‘uvchilar, soqchilar va boshqa xizmatchilar bo‘lgan. 7 Aslzodalar qozilar tomonidan gunohkor deb hisoblangan oddiy kishilar va qullar shafqatsiz tomonidan qattiq jazolangan. Rojalar, lashkarboshilar va ruhoniylarga xizmat qiluvchi soqchi, nazoratchi qurolli jangchi, soliq yig‘uvchi, qamoqxona, sudya-qozilar jamiyatni boshqaruvchi tashkilot-davlat tizimiga aylana borgan. Rojalar saylab qo‘yilgan qabila oqsoqollari, rahbarlaridan asta-sekinlik bilan hokimlar va podsholarga aylana borganlar. Endilikda ular faqat o ‘z mol-mulklarinigina emas, balki hokimiyatni, podsholikni ham bolalari va aka-ukalariga meros qilib qoldiradigan bo‘lgan. Shunday qilib, m. av. I mingyillik boshlarida Hindistonda podsho boshqaradigan davlatlar qaytadan tashkil topgan. Hindistonning qadimgi solnomalari. Veda kabi diniy to‘plamlarida aholi bir-biridan farq qiladigan turli toifa-varna-kastalarga bo‘linganligi ta’kidlanadi. Shulardan birinchisi oliy varna-kastaga mansub bo‘lgan braxmanlar bo‘lgan. Braxmanlar toifasiga yirik yer egalari, ruhoniv- kohinlar, amaldorlar va aslzodalar a’zo boiishgan. Ular oliy xudo Braxmaning og‘zidan yaratilgan ekan. Ikkinchi vam a-kasta kshatriyalar bo‘lib, ular xudo 7 A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016 14 Braxmaning elkasidan vujudga kelgan ekanlar. Kshatriyalar toifasiga harbiy sarkardalar va jangchilar kirgan. Aholining eng ko‘p qismini tashkil etgan hunarmandlar. mayda savdogarlar, dehqon va dehqon jamoalari uchinehi toifa - varni vavshilarni tashkil etgan. Ular xudo Braxmaning qovurg‘asidan pay do bo‘lgan ekan. Hindiston aholisining eng quyi tabaqasi shudralar b o ig an . Ular Braxmaning tovonidan paydo bo‘lgan ekan. Shudralar ajnabiy o ikaning odamlari, o 'z urug‘-qabilalaridan ajralib ko‘chib kelganlar hisobiga to‘ldirib turilgan. Ular zoti past kishilar hisoblanib, chang-tuproqqa belanib yashashga mahkum etilgan. Ular jam oalarga aralashtirilmagan. biron-bir xizmat va vazifaga tayin etilmagan. Hindistonda to‘rt varna-toifaning birortasiga kirmagan kishilar ham bo‘lishgan. Ular “ehandallar” - toza suvni harom qiluvchilar edilar. Ulardan hazar qilinib. jam oat binolariga, ibodatxonalarga hatto quduqlar yoniga ham yaqinlashtirilmagan. Chandallar, ya’ni hazar qilinganlar eng og‘ir va itlos ishlarni - axlatlami olish, iflos joylarni tozalash. o‘lgan hayvonlar terisini shilish kabi ishlarni bajarganlar. Vedada aytilishicha, odam qaysi toifadan tug‘ilga bo‘lsa, umr bo‘yi o‘sha toifada qolar ekan. Hindistonda qadim zamonlardayoq adolatparvar kishilar ham yetishib chiqqan. Ular o‘sha vaqtda ijtimoiy tuzumga, diniy e'tiqodlarga va odamlarning toifalarga bo‘linishiga qarshi chiqqanlar. 8 8 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. “Tafakkur-2016. 289-bet. 15 1.3.Hindistondagi davlatlarning ijtimoiy tuzumi. Ma’lumki, mil.avv. III-mingyillikning ikkinchi yarmida Qadimgi Panjob va Hind daryosi vodiysida tepasida podsho turgan davlatlar vujudga kelgan. O 'sha vaqtdayoq aholi orasidan podsho boshliq oliy mansabdagi boy-badavlataslzodalar ajralib chiqqanlar. Hunarmandlar, mayda savdogarlar. kichik yerli dehqonlar aholining o‘rta tabaqasini tashkil etgan. Endigina paydo bo;layotgan qullar va qashshoq kishilar aholining quyi tabaqasi hisoblangan. Podsho mamlakatning mutlaq hokimi botib, u qarigan va o‘lgan taqdirda uning taxti, mamlakat va uning mol-mulki o‘g‘illari va aka-ukalariga meros bo‘lib qolgan. M.av. I mingyillik o‘rtalariga kelib Shimoliy Hindistonda 20 dan ortiq katta-kichik davlatlar tashkil topadi. Shimoliy Hindistondagi M agadxa, Kashala, Nand, M aurya kabi yirik podsho boshqaradigan davlatlar bo‘lgan. Bunday davlat monarxiya deyilgan. Qadimgi Shimoliy Hindistonda Vridji va Malla kabi davlatlar ham bor ediki, bu davlatlarni oqsuyak-zodagonlar kengashi va xalq yig‘ini tomonidan saylab qo‘yiladigan hokimlar boshqargan. Bunday davlatlar respublika maqomidagi davlat hisoblangan. 9 9 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. “Tafakkur-2016. 288-bet. 16 1.2.rasmXudo.Krishna. 17 II.bob. Hindistonda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. 2.1.Yozuv va adabiyot. Hindistonda aniq fanlarga ham katta e’tibor berganlar. Geografiya, tarix, astranomiya, matematika fanlari ham taraqqiy etgan edi. Hind faylasuflari Charvak degan ta’limot yaratganlar. Bu talimotga ko‘ra ilmning bosh manbayi - tajribadir deyiladi. Hindiston shaxmat o‘yinining ham vatanidir. Hind astronomlari va matematiklari bir yilni 365 kunga, 12 oyga b o iib , shundan 5 kunini bayram hisoblaganlar. Ularning hisobida bir yil 365 kunga teng boigan. Ular quyosh va suv soatlarini kashf etib, ulardan foydalanganlar. Astronom Aryabxata V asrdayoq Yerning sharsimon ekanligini va yerning o‘ziga tortish qonunini, ayni paytda u o ‘z o‘qi atrofida aylanish farazini aytgan. Hindistonda tabobat ilmi ham ancha rivoj topgan edi. Tabiblar tom ir harakatiga qarab kasalliklarni aniqlaganlar. Bemorlarni shifobaxsh o‘simlik, ho‘l meva, hayvon a’zolari va boshqa narsalardan tayyorlangan sodda va murakkab dorilar bilan davolaganlar. 10 Hind vohasi va Panjobda yashagan hind xalqlarining eng qadimgi ajdodlari o ‘z vozuvlariga ega bo‘lgan. Arxeologlar Xarappa va M oxendjo-Dorodan hayvon va qandaydir rasm-belgilar tushirilgan m uhrlar va sopol idishlarning parchalarini topganlar. Tilshunos olimlar Hind vohasidagi yozuvlami tekshirib ko‘rgan. B a’zi tilshunoslar hind yozuvi 400 belgi-rasmdan iborat desalar, boshqalari 250 va yana o‘zgalari 300 belgi-rasmdan iborat deb ta’kidiaydilar. Ammo hanuzgacha qadimgi hind yozuvlari to Та o‘rganilm agan. Ba’zi olimlar hind yozuvini shumerlarnikiga, boshqa olimlar esa xett yozuviga o‘xshash deydilar. Mil.avv.V srdan boshlab Hindistonda braxmi, kxaroshtxi, aramey, gupta va boshqa yozuvlardan fovdalanganlar. Qadimgi Hindistonda xalq og‘zaki ijodi va uning davomi hisoblangan yozma adabiyot ham erta rivoj topgan. Ular maqol, matal, ertak, hikoya. doston, diniy qo‘shiqlar va ajoyib afsonalar yaratganlar. Vedalar - gimn, qo‘shiqlar, afsungarlik va diniy duolardan iborat katta to ‘plamdir. Qadimgi Hind adabiyotining eng nodir asarlari qatoriga 10 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. “Tafakkur-2016. 291-bet 18 “Maxabxarata”, “Ramayana”, “Pancha tatra”, “Kalila va Dimna” kabi asarlami kiritish mumkin. ‘‘Ramayana” dostonida о‘gay onasining bergan azoblariga chiday olmagan shahzoda Ramning o‘z shahri Ayodxiyani tashlab ketib o‘zga yurtlarda boshidan kechirgan sarguzashtlari haqida hikoya qilinadi. Hikoya qilinishicha, Sevlotida devlar Ramning xotini Sitani o‘g‘irlab ketadilar. Ram ayiq va maymunlardan qo‘shin tuzib, devlari tor-mor etib, xotinini ozod qiladi. 11 Nihoyat Ram o ‘z vataniga qaytib, otasi taxtini egallaydi va uzoq davr davlatni adolat bilan boshqaradi. “Maxabxarat” dostonida Bxarata podsho urugTning ikki avlodi - Kauravlar va Pandavlaming toj-taxt va boylik talashib olib borgan kurashlari hikoya qilinadi. V asrda yashagan Kalidasa ajoyib drama asarlari yozgan mashhur adib. U yozgan drama asarlaridan eng mashhuri “Shakuntala”dir. 11 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi” Toshkent. “Tafakkur”.2016..2016.290-bet 19 2.2.Me’morchilik va tasviriv san’at. Hindistonda me ’ morchilik erta rivoj topgan. Ustalar me’morchilikda loy, xom. pishirilgan g isht tosh, maxsus qorishma va yog‘ochlardan foyfdalanganlar. Ular shoh saroylari, ibodatxonalar va m ainuriy binolar qurishda katta yutuqlarga erishgan. Hindistonda haykaltaroshlik ham rivoj topgan. Haykaltaroshlar podsho, budda, arslon, fil, karkidon va boshqa narsalarning haykal va rasmlarini ishlaganlar. Bu jihatdan muhr va tangalar sirtiga tushirilgan Tosh darvoza, rasmlari Ashoka davrida tosh ustun ustiga o‘m atilgan 4 sher haykali kishini hayratga soladi. Gumbazli binolar va tog‘ qoyalarini o‘yib ishlangan binolar o‘zining go‘zalligi bilan ajralib turadi. Hindiston mustaqilligi e io n qilinishi munosabati bilan tosh, ustun ustiga o ‘matilgan qadimgi to‘rt qo‘shaloq arslon haykali, bugungi kunda bizdagi Humo qushi kabi Hindistonning davlat ramziga aylantirilgan. A rxeologiya Hindistonda tarix fanining boshqa sohalariga qaraganda ancha keyin rivojlangan. Arxeologiya bilan dastlab havaskor qiziquvchilar shug‘ullangan. Faqat 1871-yilda A.Kanningxem tom onidan “Shimoliy Hindiston arxeologiya jam iyatr’ning tashkil etilishi ilmiy arxeologiyaning eng katta yutuqlaridan biri bo‘ldi. 267 1920-1930-yillarda arxeologlar R.Saxni va R.Banerji tomonidan Hind daryosi vodiysida eng qadimgi sivilizatsiya markazi topildi. Bu topilmalarga qaraganda Hindistonda odamlar qadimgi tosh davridayoq yashagan. Ko‘p yillar davomida Marshal Taksilizada hozirgi g‘arbiy Pokistonda arxeologik qazishlar olib bordi. Topilgan manbalar Qadimgi Hindistonning eng muhim savdo markazining ijtimoiy-iqtisodiy tuzumini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Arxeologik qazish ishlari Kaushambuda, Redjagrixda va Pataliputrada olib borilgan. Bular natijasida mazkur yodgorliklarning madaniy qatlamlaridan Hindiston tarixiga oid juda ko‘p ashyoviv buyumlar, shuningdek, tanga pullar ham topilgan. Qadimgi tanga pullar bilan numizmatika fani shug‘ullanadi. Qadimiy tanga pullar Hindistonning siyosiy, iqtisodiy va qo‘shni xalqlar bilan savdo-sotiq aloqalari tarixini o ‘rganishda juda katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Bizgacha Qadimgi Hindiston tarixiga oid ko‘p yozma manbalar ham yetib kelgan. Bular ichida vedalar katta 20 ahamiyatga ega. Bular “Regveda”(diniy madhiyalar to‘plam i), “Samaveda” (Qo‘shiqlar to‘plami”) va “Atxarveda” (Afsungarlik fonuulasi to‘plami). 12 Vedalar shimoli-g‘arbiy Hindistonga bostirib kirgan oriylaming xo‘jaligi va ijtimoiy tuzumi, Gang daryosi vodiysining o‘zlashtirilishi va davlatlarning vujudga kelishini o‘rganishda asosiy manba hisoblanadi. Bu topilmalarning eng qadimgisi “Rigveda” bo‘lib , bizgacha to‘liq yetib kelgan. U mil.avv. II va I mingyilliklarda yozilgan. “Atxarveda” madhiyalari ham katta ahamiyatga ega b o iib . ular qadimgi Hindistonning ijtimoiy, siyosiy tuzumini, oila munosabatlarini, mrmushini va xo‘jaligining turli sohalarini yoritishda qimmatli manba hisoblanadi. Hindistonda keng tarqalgan “Manu qonunlari” ham manba sifatida katta ahamiyatga ega. Bu qonunlar to‘plami m.av. II asr va milodning II asri orasidagi tarixiy davrlarni o‘z ichiga oladi. Bu qonunda odamning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi turli afsonalar to‘plangan. Hindiston tarixi va madaniyatiga oid manbalar orasida asosiy o‘rinni “Arxashastri Kautilli” nornli siyosiy-iqtisodiy traktat egallaydi. Bu traktat XX asr boshida hind olimi R.Shamashastra tomonidan topilgan. Asarning yaratilish davrini olimlar mill.av. IV asrdan, milodiy I asrgacha bo‘lgan deydilar. 2 “Arxoshastri”da davlat idorasining tuzilishi, idora uslubi, podsho siyosati va xo‘jalikning turli sohalari yoritilgan. Ayniqsa, Maurya davrini o‘rganishda “Arxoshastri”ning ahamiyati katta. Chunki uni shoh Chandraguptaning maslahatchisi Kaushile va uning shogirdlari to‘plagan. Xalq og‘zaki ijodiyotining namunalaridan bizgacha iikkita doston yetib kelgan. Ularning biri “M ahobxarat" va ikkinchisi "Rainayana”dir. Bu asarlar m.av. I mingyillikning o ’rtalarida tarkib topa boshlagan va milodning dastlabki asrlarida qat’iy shakl olgan. “M ahobxarafda Bxarata podsho urug‘ining ikki avlodi Kauravlar va Pandavlarning toju-taxt uchun olib borgan jangu- jadallari hikoya qilinadi. “Ramayana”da esa o‘gay onasining ta’qiblariga chiday olmay, tug‘ilib o‘sgan Avodxaya shahrini tashlab ketgan shahzoda Ramning g‘urbatda kezib yurgani bayon qilinadi. Ramning xotini Sitaxini Lanka orolidagi dev o 'g ‘irlab ketadi. Bu dostonlar hozirgi kunda ham xalqning eng sevimli 12 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi” Toshkent. “Tafakkur”.2016..2016.268-bet 21 asarlari hisoblanadi. Hatto bu dostonlar asosida ko‘p seriyali kinofilmlar ham ishlangan. Qadimgi Hindiston tarixiga oid bo‘lgan manbalarning eng asosiylaridan biri epigrafik manbalardir. Epigrafik manbalar ayrim larixiv voqea va hodisalar haqida hikoya qiladi. Masalan, shoh Ashoka yozuvlari, Ro‘zrad mana yozuvidir. Bulardan podsholarning hukmronlik qilgan yillarini, Chandragupta davridagi sug‘orish inshootlarining qurilishini bilib olish mumkin. Lekin epigrafik yozuvlarni o‘qib chiqish ancha qiyinchilik tug‘diradi. Epigrafik yozuvlar ikkiga bo‘linadi. Birinchisi, davlat yozuvlari. ikkinchisi shaxsiy yozuvlar. masalan. davlat yozuvlariga shoh Kalinjing Kxaravel yozuvi kiradi. Bunda podshoning yoshligi, uning o‘qishdagi va hukmronlik yillari va ishlari aks ettirilgan. liu yozuvlar oldin palma barglariga yozilgan. keyinchalik ularni saqlab qolish maqsadida muhimlari toshlarga ko‘chirilgan. M.av. 1 asrda epigrafik yozuvlarda sanskrit tili ayniqsa keng tarqalgan. Hind-Eron va Kushon davridagi yozuvlar ham Hindislon tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Bulardan Doro I ning mixsimon-ponasimon yozuvlari muhimdir. Ularda shim oli-g‘arbiy Hindiston to‘g‘risida anchagina m a'lumot bor. Qadimgi Hindiston tarixiga oid qimmatli manbalar buyuk Hindiston grammatigi-tilshimosi Paninining "Ashtadx’yaxi” (sakkiz kitob) asarida saqlanib qolgan. Panini m.av. 50CM00- yillarda yashagan. Uning asarlari qadimgi geografik nomlarni, toponimlarni o‘rganishda ham muhim aham iyatga ega. Panini hind grammatikasi maktabining asoschilaridan hisoblanadi. Hozirgi kunda ham hind tarixchilari, tilchilari o 'z vatanlarining tarixiga oid ko‘plab yangi manbalarni topmoqdalar. Bu izlanishlar qadimgi Hindiston tarixini yanada chuqurroq, mukammalroq o‘rganishga imkon beradi. 13 13 Kabirov A. “Qadimgi sharq tarixi” Toshkent. “Tafakkur”.2016..2016.270-bet 22 2.3.Diniy e’tiqod haqida Hindistonda davlatlar vujudga kelishi munosabati bilan Hindistonning ko‘p joylarida braxman dini keng yoyilgan. Bu din m.av. IX -V III asrda vujudga kelib, uning xudosi Braxma bo‘lgan. Bu dinning ruhoniylari braxmanlar deyilgan. Ularning taiim o ti bo‘yicha Braxma olam va odamning yaratuvchisi hisoblangan. Aditinani “hammaning onasi”, “ham ma narsaning mohiyati", “abadiyat”, "varatiigan va yaratuvchi” kabi nomlar bilan ulugiaganlar. Dastlab momaqaldiroq, hosildorlik xudosi hisoblangan Indra keyinchalik hokim, hukmdor va podsholar homiysiga aylangan. Indra so‘zining o‘zi ham podsho, hokim, hukmdor kabi m a’noni anglata boshlagan. Hindistondagi diniy e ’tiqodlardan yana biri buddizm bo‘lgan. Bu din m.av. V III-V I asrlarda vujudga kelgan. Dinning asoschisi shahzoda Siddhartha Gautama bo‘lgan. 14 U Budda- „Ma’rifatparvar” laqabi bilan o 'z taiim otini mamlakat bo‘ylab 40 yil davomida targ‘ib qilgan. U braxman xilidagi kasta-tabaqalarga boiinishni qoralab, jamiyatdagi barcha kishilar xudo oldida teng huquqqa egadirlar. deb ta’lim bergan. Keyinchalik buddiylik davlat dini darajasiga ko‘tarilib, aw a l Turonning janubiy hududlari, keyin Xitoy va Markaziy Osiyoga yoyiladi. Shuni ham aytib o iish joizki, Qadimgi Hindistonda zardushtiylik dinining an’analari ham saqlanib qolgan va hozir ham ular hududning g‘arbida faoliyat ko‘rsatar ekanlar. Shunday qilib, Qadimgi Hindiston xalqlari o‘zlariga xos boy madaniyat yaratganlar. Keyinchalik hind madaniyatidan janon xalqlari bahra olganlar. Hindistonda keyingi vaqtda olib borilgan arxeologik va ilmiy tadqiqotlar ba’zi g‘arb olimlarining hindlar hech qanday madaniyat yaratmaganlar degan fikrlarini chippakka chiqardi. Ta'bir joiz bo‘lsa hind xalqlari ilm-fanning ba’zi sohalarida yevropaliklardan o‘tib ketishgan. 14 A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016.Toshkent. “Tafakkur”.292-bet 23 24 Xulosa Xulosa qilib aytganda Qadimgi Hindiston ajoyib tarix va qadimgi madaniyatiga ega davlat ekanligini uning chegaralari axolisining ijtimoiy iqtisodiy ahvolini qadimgi davlatning boshqaruvini keraklicha o rganib ʻ chiqdik. Antropologik jihatdan Janubiy Osiyoliklar asosan evropoid irqiga mansub bo‘lib. O ‘ziga xos janubiy tarmoqni tashkil qiladi. Ular uchun qora qo‘ng‘iroq sochlar, qo‘y ko‘zlar, qirra burun. Ancha cho‘zinchoq yuzlari xarakterli belgilaridir. Yarimorolda negroid va mongoloid irqlari aralash tiplarni. Shimol va shimoli- sharqda mongoloid. Janubiy Hindiston va Shri-Lankada veddoid, dravid va hatto avstroloid-negritos tiplarini ham uchratish mumkin. Past bo‘yli pigmey tipidagi andamanliklar jism oniy tuzilishi bilan ajralib turadi. Janubiy Osiyoning lingvistik tuzilishi xilma-xil, u yerda 180 dan ortiq til turkumi, Hindistonning o ‘zidagina 1652 til va shevalar mavjud. O ‘lkaning shimoliy va shim oli-g‘arbiy hududlarida hind, bengal tilida gaplashuvchi h ind—yevropa tillari. Janubda esa dravid tillarida gaplashuvchi etnik guruhlar istiqomat qilishadi. Janubi – Sharqiy Osiy4>, Tibet va Xitoy chegaralarida tibet-birma va munda til oilasiga mansub etnik guruhlar yashab keladilar. Shri-Lanka aholisining aksariyat qismi hind-yevropa til oilasiga mansub shevalarda, ozgina qismi esa dravid til oilasiga mansub shevalarda so‘zlashadilar. Hindyevropa til oilasiga mansub oriylar Hindistonga m. Av. II ming yillik o‘rtalaridan boshlab kirib kelganlar. Shuni aytish joizki, dravid til oilasiga mansub qabilalar o‘lka bo‘ylab keng tarqalgan. Ular asosan yarimorolning markaziy va shimoli-g‘arbiy qismini 263 egallagan. Singallar esa materikdan Shri- Lankaga m.av. I mingyillik o ‘rtalarida ko‘chib o4gan ekan. Orolga tamillar ham materikdan ko‘chib o ‘tgan. Hindiston yarimorolining ibtidoiy aholisi dastlab termachilik. Ovchilik, dengiz, daryo va ko‘l hayvonlarini ovlash bilan tirikchilik o ‘tkazgan. Daryo, dengiz sohillari va sayoz koTlarda baliqchilik bilan shug‘ullanganlar. M aTumki. Boshqa sharq mamlakatlarining tarixi muayyan davrlarga bo‘lib o ‘rganilgani kabi qadimgi Hindiston xalqlari tarixi ham davrlarga bo”lib o‘rganiladi. Tarixchi, arxeolog olimlar Janubiy Osiyo, xususan Hindiston tarixini quyidagi davrlarga bo‘lib o‘rganishini tavsiya etishadi. 1. Eng qadimgi 25 Hind sivilizatsiyasi davri, bu davr m.av. XXIII – XVIII asrlar orasidagi davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr orasida Hindistonda ilk davlatlar tashkil topadi. 2. Bu davr m.av. II mingyillikni o ‘z ichiga olib, hududda hind yevropa qabilalarining – oriylaming paydo bo‘lish davriga to‘g‘ri keladi. Mil.avv.II mingyillikning oxiri va mil.avv.I mingyillikning oralig‘idagi Elindiston muqaddas diniy kitoblar – “vedalar”ning paydo boiish i tarixiy davridir. Shuni aytish kerakki, tarixchi olimlar ikki bosqichga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadilar. Uning birinchi ilk bosqichi m. Av. X III-IX asrlarni o‘z ichiga oladi. Bu ilk bosqichga oriy qabilalari shimoliy Hindiston bo‘ylab tarqaladi. Uning so‘nggi bosqichi m. Av. VIII—VI asrlar orasidagi davr bo‘lib, shimoliy Hindiston, xususan, Gang vohasida ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar va shuningdek, hududda bir qancha katta-kichik davlatlarning tashkil topishi bilan belgilanadi. 3. Janubiy Osiyo tarixidagi “Budda davri” nomi bilan mashhur bo‘lgan davr m.av. V—III asrlar orasidagi davrni o”z ichiga oladi. «Budda davri» mamlakatda budda dinining kelib chiqishi va tarqalishi bilan belgilanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarix nuqtavi nazaridan qaralsa bu davr yirik davrlashtirishning va shaharlashtirishning va hatto M auriya kabi umumhind davlatining barpo bo‘lishi bilan belgilanadi. “Arxoshastri”da davlat idorasining tuzilishi, idora uslubi, podsho siyosati va xo‘jalikning turli sohalari yoritilgan. Ayniqsa, Maurya davrini o‘rganishda “Arxoshastri”ning ahamiyati katta. Chunki uni shoh Chandraguptaning maslahatchisi Kaushile va uning shogirdlari to‘plagan. Xalq og‘zaki ijodiyotining namunalaridan bizgacha iikkita doston yetib kelgan. Ularning biri “M ahobxarat” va ikkinchisi “Rainayana”dir. Bu asarlar m.av. I mingyillikning o ’rtalarida tarkib topa boshlagan va milodning dastlabki asrlarida qat’iy shakl olgan. “M ahobxarafda Bxarata podsho urug‘ining ikki avlodi Kauravlar va Pandavlarning toju-taxt uchun olib borgan jangu-jadallari hikoya qilinadi. “Ramayana”da esa o‘gay onasining ta’qiblariga chiday olmay, tug‘ilib o‘sgan Avodxaya shahrini tashlab ketgan shahzoda Ramning g‘urbatda kezib yurgani bayon qilinadi. Ramning xotini Sitaxini Lanka orolidagi dev o‘g‘irlab ketadi. Bu dostonlar hozirgi kunda ham xalqning eng sevimli asarlari hisoblanadi. Hatto bu dostonlar asosida ko‘p seriyali kinofilmlar ham ishlangan. Qadimgi 26 Hindiston tarixiga oid bo‘lgan manbalarning eng asosiylaridan biri epigrafik manbalardir. Epigrafik manbalar ayrim larixiv voqea va hodisalar haqida hikoya qiladi. Masalan, shoh Ashoka yozuvlari, Ro‘zrad mana yozuvidir. Bulardan podsholarning hukmronlik qilgan yillarini, Chandragupta davridagi sug‘orish inshootlarining qurilishini bilib olish mumkin. Lekin epigrafik yozuvlarni o‘qib chiqish ancha qiyinchilik tug‘diradi. Epigrafik yozuvlar ikkiga bo‘linadi. Birinchisi, davlat yozuvlari. ikkinchisi shaxsiy yozuvlar. masalan. davlat yozuvlariga shoh Kalinjing Kxaravel yozuvi kiradi. Bunda podshoning yoshligi, uning o‘qishdagi va hukmronlik yillari va ishlari aks ettirilgan. liu yozuvlar oldin palma barglariga yozilgan. keyinchalik ularni saqlab qolish maqsadida muhimlari toshlarga ko‘chirilgan. M.av. 1 asrda epigrafik yozuvlarda sanskrit tili ayniqsa keng tarqalgan. Hind-Eron va Kushon davridagi yozuvlar ham Hindislon tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Bulardan Doro I ning mixsimon-ponasimon yozuvlari muhimdir. 15 15 A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016.Toshkent. “Tafakkur”.269-bet 27 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Kabirov A.Qadimgi sharq tarixi. Toshkent.2016. 366 bet 2. Rajabov R.Qadimgi dunyo tarixi.2009 3. D.Urakov.Qadimgi dunyo tarixi.Yunoniston va Rim tarixi.2020. 4. Бонгард - Левин Г. М. Древняя Индия. Историко-культурные связи. - М.: «Наука», 1982. - 344 с. 5. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим. «Слово», «Эксмо».-М., 2004. 6. Афанасьева В.К., Луконин В.Г., Померанцева Н.А. Искусство ревнего Востока. Дрезден, 1977. 7. Бикерман Э. Хронология древнего мира. М., 1975. 8. Васильев Л.С. История Востока. Ч. I-II. М., 1993. 9. Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988. 10. Древние цивилизации / Под ред. Бонгард-Левина Г.М. М., 1989. 11. Дяконов И.М. Пути истории. М., 1994. 12. Заблоцка Ю. История Ближнего Востока в древности / Пер. с польск. М., 1989. 13. История Древнего Востока. 4.1. Месопотамия / Под ред. Дяконова И.М. М., 1983. 14. История Древнего Востока, 4.II. Египет / Под ред. Перепелкина Ю.Я. М., 1988. 15. История Древнего Востока / Под ред. Кузищина В.И. М., 1988, 1999. 28 Ilovalar Hindistondagi qadimiy shahar Hindiston san'ati 29 Qadimgi hind ibodatxonalari Qadimgi Hindiston arxitekturasi 30 31 Hinduizm: Qadimgi Hindistonning dini va falsafasi 32

1

Reja: Kirish Asosiy qism I.bob. Eng Qadimgi Hindiston jamiyati va madaniyati. I.1. Eng Qadimgi Hindiston madaniyati haqida I.2.Qadimgi Hindistonda toifachilik tuzumi. I.3.Hindistondagi davlatlarning ijtimoiy tuzumi. II.bob. Hindistonda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. II.1.Yozuv va adabiyot. II.2.Me’morchilik va tasviriv san’at. II.3.Diniy e’tiqod haqida Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 2

Kirish Kurs ishining dolzarbligi. Eng Qadimgi Hindiston tabaqaviy jamiyatga asoslangan quldorlik davlati edi. Eng Qadimgi Hindistondagi davlatlar podsholar tomonidan boshqarilgan. Podsholar oqsoqollar kengashi va qo‘shinga tayanib isli olib borganlar. Qadimgi aholi boy-badavlat, hunarmand. mayda savdogar. o‘rtahol dehqon va ziyolilardan iborat o‘rta tabaqaga hamda kam bag‘allar, qashshoqlar va qullarga bo‘lingan. Hindistonda yashagan aholi tirikchiligining asosini sun'iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik tashkil etgan. Dehqonlar daryo vohalaridagi unumdor yerlarni o‘zlashtirganlar. Buyvol, zubr va qo‘tos ho‘kizlarini qo‘sh omochga qo‘shib yer haydaganlar. O‘zlashtirilgan tekis yerlarga suv kanal va ariqlar orqali kelgan. Balandroq yerlarga esa charxparraklar orqali suv chiqarilgan. Suvni yuqoriga chiqarishning eng qadimgi qo‘l usuli Misr tipi - shoduflar bo‘lib, ular qadimiy Misr, Mesopotamiyada va Hindistonda keng tarqalgan edi. Shoduf moslamasi Hindistonda ‘'densli’' nomi bilan mashhur bo‘lgan. U yerda '‘rati” deb yuritiladigan yuqoriga suv chiqarish moslamasi keng tarqalgan bo‘lib, bular Misr “atue”siga o ‘xshaydi. Dehqonlar dalalarga bug‘doy, arpa, no‘xat, sholi, shakarqamish va g‘o‘za ekkanlar. Hindiston g‘oza - paxtaning ilk vatanidir. Kurs ishining maqsadi .. Eng Qadimgi Hindiston madaniyatining vujudga kelishi ibtidoiy jam oa tuzumi va u yerda harbiy demokratiya davriga borib taqaladi. Qadimgi hind madaniyati ularning xo‘jaligi bilan chambarchas b o g iiq bo‘lgan. Hind va Panjob viloyati eng qadimgi hind madaniyatining beshigi hisoblanadi. Yozuv eng qadimgi hind madaniyatining ajralmas qismi boigan. Arxeologlar Xarappa. Moxenjo-Doro va boshqa joylardagi yodgorliklardan sopol parchalari, muhrlar sathi va toshlarga bitilgan g‘alati yozuvlar topishgan. Bu yozuvlar ba'zi jihatlari bilan misr va shumerlarning iyerogliflariga o‘xshab ketadi. Qadimgi hind alifbosining 700 ga yaqin rasm-belgilardan iborat ekanligi olimlar tomonidan aniqlangan. Tekshiruvchilar bu yozuvni o‘qishga urinib ko‘rganlar. Lekin bu urinish hozircha yaxshi natija bergani yo‘q. Qadimgi Hindistonda haykaltaroshlik ham rivoj topцап. Bu jihatdan Xarappa va 3

Moxenjo-Dorodan topilgan erkak kishi, raqqosa ayol timsoli va boshqa haykallar diqqatga loyiqdir. Kurs ishining vazifasi. Eng qadimgi Hindistonda rassomchilik ham taraqqiy etgan. Hind vohasi va Panjobdagi eng qadimgi yodgorliklardan, hatto uzoq Mesopotamiyadan odam, odam qiyofasidagi xudolar, zubr. karkidon, buqa, lil, qo‘tos, shuningdek, eng qadimgi rasm-belgili yozuv tushirilgan tosh muhrlar topilgan. Sopol va tosh muhrdagi qabartma rasm-tasvirlar o‘sha qadimiy, ko‘hna davrdagi rassomchilikning qav darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi. M.av. 111- 11 mingyilliklarda Hind vohasida hisob-sananing o‘nlik tizimidan foydalanilgan. Bir, ikki, uch, besh, to‘qqiz |va boshqa katta-kichik sonlarga yonma-yon qo‘yiladigar; nol(0)ni, shuningdek, birdan to‘qqizgacha bo‘lgan sonlar va ularning belgisini hindlar kashf etishgan. Bu raqamlar keyinchalik vatandoshimiz ulug‘ Al-Xorazmiy tomonidan biroz isloh qilingach, arablar dunyosiga o‘tgan. Bu ikki xalq madaniyati mevasining yorqin namunasidir. Eng Qadimgi Hindistonda me’morchilik ham rivoj topgan edi. Qadimgi hind ustalari zargarlik, naqqoshlik va tasviriy satraining boshqa sohalarida ham katta yutuqlarga erishgan. Eng qadimgi Hindistonda alifbo, hisobning o‘nlik tizimi mavjud bo‘lgan. Demak, u yerda matematika, geometriya, astronomiya, tabobat va boshqa ilmiy-amaliy bilimlar rivoj topgan. Hind tabiblari bemorlarni davolashda shifobaxsh o‘simliklar, mevalar va hayvonlaming ayrim qismlaridan dori- darmon tayyorlaganlar va bem orlami mahorat bilan davolaganlar. Eng qadimgi hindlar o‘zlariga xos madaniyat yaratib, bu bilan jahon madaniyati sivilizatsiyasi xazinasiga o‘zlarining barakali, ulkan hissalarini qo‘shganlar. Ular banan, anjir, anor, qovun, o‘rik, olma yetishtirib. polizchilik va bog‘dorchilik bilan ham shug‘ullangan. Dalalarda har turli sabzavotlar ham yetishtirilgan. Dehqonchilikda tosh, mis va jezdan yasalgan qurollardan foydalanganlar. Hind vohasida, ayniqsa Panjobda sero‘t yaylovlar ko‘p boigan. Shu bois aholi qoramol, qo‘tos, zubr, qo‘y, echki, cho‘chqa va eshak boqib, chorvachilik bilan shug‘ullangan, Qadimgi hindlar yovvoyi fillarni qo‘lga o‘rgatib, ulardan xo‘jalik va harbiy maqsadlarda foydalanganlar. Dehqonchilik va chorva mahsulotlari 4

aholini oziq-ovqat, jun, teri kabi xomashyo bilan ta'minlagan. Moddiy madaniyat yodgorliklar, ayniqsa yilnoma tarzidagi tarixiy asarlarning kainligi Hindiston tarixining qadimgi davrini oiganishni birmuncha qiyinlashtirdi. Ammo qadimgi Hindistonda ham o ‘tmishni o‘rganishga qiziqish boigan. Masalan, xitoylik buddizm targibotchisi Syuan Szyanning yozishicha. Hindistonning har bir viloyatida muhim voqealarni yozuvchi maxsus mansabdorlar boigan. XII asrda Kolxan tomonidan yaratilgan tarixiy asarda qadimgi podsholar xronikalari yilnomachilari haqida gapirilgan. Bularning hammasi albatta hindlarning o‘tm ishga qiziqqanligidan darak beradi. M.av. 1 mingyillikning o‘rtalarigacha Yevropada Hindiston haqida hech nima malum bo‘lmagan. Ahamoniylar Eron saltanatining vujudga kelishi bilan vaziyat o‘zgargan. Chunki o‘sha davrda Hindistonning shimoli-g‘arb qismi va Elladaning sharqiy qismi ham Eron tarkibiga kirgan. Shundan boshlab Hindiston tarixiga qiziqish kuchaygan. Yunon tarixchisi Gerodot o‘zining “Tarix” kitobida Hindistonga oid ba’zi malumotlarni yozib qoldirgan. Lekin uning o‘zi Hindistonda boim aganligi sababli faktlarni solishtira olmagan. Aleksandr M akedonskiyning Hindistonga bostirib kirishi, tashqi dunyo bilan Hindistonning aloqasini kengaytirgan. Aleksandrning safdoshlari - Nearx. Ptolemey, Aristobul bu yurish haqida yozib qoldirganlar. Antik dunyo mualliflaridan Strabon o‘zining “Geografiya” asarida, Arrian '‘Aleksandr Anabasisi” va “Hindiston” degan asarlarida mamlakat tarixiga oid malumotlami yozib qoldirganlar. Ular bu asarlarni yozishda Megasfenning “Indika” asaridan foydalangan. Megasfen Salavka Nikatoming Chandragupta huzuridagi elchisi boigan. Hindistonning siyosiy va ijtimoiy tuzumi, madaniyati, ayniqsa dini haqidagi manbalar xitoylik Fa Syan asarlarida ham saqlanib qolgan. U Hindistonda milodiy 399-411-yillarda bo‘lib, o‘zi ko‘rgan narsalarni yozgan. Keyingi davrga taalluqli bo‘lgan manbalarning ichida eng qiziqarlisi O‘rta Osiyoning buyuk olimi Beruniyning "Hindiston" asaridir. Bu asarda Hindiston madaniyatiga oid, xalqimiz mrmushiga oid qimmatli ma'lum otlar bor. XIX asrda Hindistonni Yevropa mustamlakachilari bosib oladilar. Shu vaqtdan boshlab uning yodgorliklari o‘rganila boshiangan. Ingliz tadqiqotchisi U.Xons sanskrit 5

O'xshashlar

QADIMGI HINDISTON SIVILIZATSIYASI.
Qadimgi Yunoniston madaniyati
Qadimgi Hindiston va Xitoy fani.
Qadimgi Misr fani va madaniyati.
Hindiston