QIDIRUV VA EKSPERT TIZIMI HAQIDA TUSHUNCHA
![QIDIRUV VA EKSPERT TIZIMI HA QIDA TUSHUN CHA
Reja:
1. Informatsion jamiyat va kompyuter lingvistikasi.
2. Sun’iy intellekt g‘oyasi.
3. Ekspert tizimlar va neyron tarmoqlar.](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_1.png)
![Insoniyat uchinchi ming yillikning boshida axborot asriga
qadam qo‘ydi. Bu bilan bog‘liq holda informatsion jamiyat
konsepsiyasi ishlab chiqildi. Bu konsepsiyaning asoschisi
amerikalik futurolog olim E.Toffler hisoblana-di. U jamiyatni turli
bosqichlarga bo‘lib o‘rganishni taklif etib, siv ilizat si y aning uch
t o‘lqinini ajratdi: a) birinchi to‘lqin - industrial
jamiyatgachabo‘lgan davr (qishloq xo‘jaligi sivilizatsiyasi). Bunda
asosiy boylik yer va tabiatdan olingan zaxiralar hisoblanadi; b)
ikkinchi to‘Iqin - industrial sivi-lizatsiya. Bunda asosiy boylik ishlab
chiqarish vositalari sanaladi; c) uchin-chi to‘Iqin -postindustrial
sivilizatsiya (informatsion jamiyat). Bunda kapi-tal va mehnat o‘z
o‘rnini informatsiya va bilimga bo‘shatib beradi.
Minglab yillar davorm’da rivojlangan inson tafakkuri uchun
bugungi kunda dastlabki manba, ya’ni axborot olish hayotiy
zaruratga aylandi. Shu-ning uchun jahon bozorida ma’lumot
oltindan ham qimmatroq baholanadi. Mazkur axborotni topish,
saqlash, qayta ishlash va boshqalarga yetkazish-ning qulay
usullariga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin oshib bormoqda. Demak,
kimki mazkur qulay usullarni ishlab chiqsa, ularga egalik qilsa,
dunyodagi eng boy odam bo‘ladi. Dunyodagi eng badavlat kishi
Bill Geyts kompyuter, ya’ni axborotni qabul qilish, saqlash va qayta
ishlash sohasi vakili. Bill Geytsning o‘zi shunday deydi: «Kim
axborotga ega bo‘Isa, и Ixamma narsa ga ega bo‘ladi», uning yana](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_2.png)
![bir mushohadasi dunyoga mashhur: «Axborot dunyodagi eng katta,
eng qimmat moddiy boyliklardan ham ustun turadi, chunki ushbu
boyliklar axborot vositasida qo‘Iga kiritiladi»} 1
2003-yiI dckabrda Jenevada (Shveytsariya) informatsion jamiyat
qurish muammosiga bag‘ishlangan Butunjahon Sammiti bo‘Iib
o‘tdi. Unda shun day shior o‘rtaga tashlandi: «Informatsion jamiyat
qurish - yangi mingyil-liknirtg global chaqirig‘idir». Sammitda ikki
muhim hujjat qabul qilindi: informatsion jamiyat qurish prinsiplari
to‘g‘risidagi Dcklaratsiya 88
hamda information jamiyat qurish
bo‘yicha ish Rejasi. 89
Mazkur huyatlarda belgi-lanishicha, endilikda
jamiyatning taraqqiyoti kompyuter texnologiyalari bilan
chambarchas bog‘liq bo‘Iib qoladi. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash
lo-zimki, kompyuter lingvistikasi informatsion texnologiyalarning
istiqbolini belgilovchi eng muhim yo‘nalish sanaladi hamda u
informatsion jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega
bo‘ladi.
Olimlar kompyuterlarni intellektual jarayonlar
avtomatizatsiyasini yuzaga chiqaruvchi muhim vosita sifatida
baholadilar. Qisqa vaqt ichida komp-yuterlardan teoremalarni
isbotlashda, rasm chizishda, shaxmat o‘yinida foydalanilishi sun’iy
intellekt bo‘yicha izlanishlarning ilk samarasidir. Asta-sekinlik bilan
insonning aqliy faoliyatini modellashtiruvchi dasturlarning
yaratilishi muayyan sohalardagi murakkab masalalarni yechuvchi
ekspert tizimlarning yuzaga kelishiga olib keldi. Lekin shuni](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_3.png)
![ta’kidlash zarurki, hali-hanuz inson miyasining analogi bo‘la
oladigan dastur yoki tizim yara-tilgani yo‘q.
Kompyuter lingvistikasi fanining eng istiqbolli yo‘nalishlaridan
biri sun’iy intellekt hisoblanadi. Virtual qomus hisoblangan
Wikipedia sahifala-rida sun’iy intellektga (artificial intelligence)
shunday ta’rif berilgan: «Sun’iy intellekt - bu kompyuter yoki
robotning shunday xususiyatiki, u asosan in sonning aqliy faoliyati
bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni, xususan, fikrlash, nutq
mazmunini anglash, ma’lumotlarni umumlashtirish kabilarni
yechish-ga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu termin mazkur xususiyatlarga
ega sistemalar-ni ishlab chiqish bilan bog‘liq kompyuter
texnologiyalarining bir bo‘limiga nisbatan ham ishlatilmoqda».
Sun’iy intellekt bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan olim Jon Makkarti
shunday yozadi: «Sun’iy intellekt - intellektual mashinalar,
intellektual kompyuter dastwiar yaratish texnologiyasi va и haqidagi
fan. Intellektual sistema struktusi 3 asosiy blokni o‘z ichiga oladi:
bilimlar bazasi, masalani yechuvchi tizim va intellektual interfeys».
Ekspert tizimlari modelida, intellektual informatsion tizimlarda,
ba’zi mashinalarda, hayvonlarda va odamlarda intellektning
turlicha darajalari va ko‘rinishlari mavjud. Mazkur turlichalik
bilimlar bazasi va qanday ope-ratsiyalarni bajara olishiga bog‘liq.
lntellektni bunday talqin qilishdan ko‘rinib turibdiki, sun’iy intellekt
insondagi intellekt tushunchasining aynan immitatsiyasi emas,
balki inson intellektual faoliyatining ko‘plab qirralari-ni o‘z ichiga](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_4.png)
![olgan, modellashtirilgan tizimlar texnologiyasi demakdir. Ayni shu
ma’noda «artificial intelligence» terminini birinchi marta Jon
Makkarti 1956-yilda Darmut universitetidagi konferensiyada
qo‘lladi va shundan buyon tanqidlarga qaramay ishlatib
kelinmoqda. Rossiya sun’iy intellekt assotsiatsiyasi Peterburg
bo‘limi boshlig‘i T.A.Gavrilovning yozishicha, ingliz tilidagi artificial
intelligence birikmasi fantastik antropomorf bo‘yog‘iga ega emas,
u rus tiliga muvaffaqiyatsiz tarjima qilingan. Intelli gence so‘zi «aql
bilan hukm chiqarish, fikr yuritish qobiliyati» ma’nosini anglatadi,
u rus tiliga « интеллект » deb noto‘g‘ri tarjima qilingan.
XX asrning 70-yillariga qadar sun’iy intellekt bo‘yicha
tadqiqotlar kiber-netika hamda informatika doirasida olib
borilgan. XX asrning 80 - 90-yil-laridan boshlab sun’iy intellekt
juda ko‘plab fanlarning o‘rganish obyektiga aylandi. Jumladan,
neyrolingvistika, psixologiya, informatika, neyrofiziologiya,
epistemologiya (falsafadagi bilish haqidagi ta’iimot), kogni-
tologiya, kognitiv lingvistika, kompyuter lingvistikasi kabi fanlar
ham o‘z doirasida sun’iy intellekt muammosi bilan
shug‘ullanadilar.
Sun’iy intellekt tizimlarni yaratish muammosiga uch xil asosiy
yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin:
- quyi (inglizcha T op-Pown 41 ), semiotik yondashuv - ekspert
tizimlari, bilimlar bazasi, mantiqiy hukm chiqarish tizimi, yuqori](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_5.png)
![darajadagi psixik jarayonJar (tafakkur, nutq, emotsiya, ijod
kabi)ning imitatsiyasi va analogi bo‘lgan tizimlarni yaratish;
-yuqori (inglizcha Bottom-Up A I), biologik yondashuv- neyron
tarmoq-larini o‘rganish, biologik unsurlarga asoslangan holda
intellektual salohiyatni modellashtirish va natijada
ne yrokompyuter yoki biokompyuterlarni yara tish.
-semiotik va biologik yondashuvningsintezi bo‘lgan
umumlashtiruvchi gibrid tizimli yondashuv - sun’iy intellektning
yakuniy maqsadi bo‘lishi lozim.
Mazkur yondashuviardan tashqari, yana simvolli, mantiqiy,
agentga yo‘naltirilgan yondashuvlar ham mayjud. Simvolli
yondashuv, asosan, sim-volik mantiq qoidalarini tizimga tatbiq
etish bilan bog‘liq bo‘Iib, bu ko‘proq tizim (joidalarni ishlab
chiqishda, hisoblashda (hukmning chin yoki yolg‘o‘nligini
baholashda) samara beradi. Mantiqiy yondashuv predikatiar
tilidan foydalanish asosida sun’iy intellekt tizimini bilimlar
bazasining man tiqiy modellari bilan ta’minlash uchun xirnat
qiladi. 1980-yilda Prolog nomli mantiqiy programmalashtirish
tizimi va tili yaratildi. Prolog tilida yozil-gan bilimlar bazasi faktlar
naborini hamda mantiqiy xulosa chiqarish qoi dalarini belgilaydi.
Agentga yo‘naltirilgan yondashuv (yoki intellektual, ratsional
agentlardan foydalanishga asoslangan yondashuv) 1990-yillarda
rivojlandi. Unga ko‘ra, intellekt - bu qo‘yilgan masalani hisoblash
qismi (rejalashtirish qismi), xolos. Bunda intellekt masalani](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_6.png)
![to‘laqonli yechish uchun atrofdagi tizimlar munosabatga kirisha
oladigan qo‘shimcha intellek tual (ratsional) agentga ehtiyoj
sezadi. Burn" 1-chizmada yaqqol ko‘rish mumkin: 93
Umuman olganda, robototexnika va sun’iy intellekt bir-biri
bilan aloqa-dor tushunchalar bo‘Iib, keJajakda ushbu ikki
yo‘nalishning integratsiyasi natijasida intellektual
robotiaryaratilishi nazarda tutilmoqda, bu esa sun’iy intellektning
yana bir yangi yo‘nalishi hisoblanishi mumkin. PLEO, A1BO, QRIO
kabi o‘yinchoq-robotlar intellektual robototexnikaga misol bo‘la
oladi.
Sun’iy intellekt tizimi insonning ijodiy tafakkurini
modellashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Shu bilan bog‘liq ravishda
mashina ijodi tushunchasi yuza-ga keldi, bunda san’at asarlarini
avtomatik tarzda yaratish jarayoni tushu-niladi. Bugungi kunda
ijodni to‘la modellashtirishga erishilgani yo‘q, lekin bu sohada
sezilarli yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Jumaladan, kompyuter yor -
damida musiqalar yaratilishi, treker-dasturlar, sintezatorlar,
sekvensorlar yordamida bir turdagi melodiyalar va tovushlar
generatsiyasi oqibatida elektron musiqalarning yaratilishi,
matnning avtomatik generatsiyasi yor damida she’rlar, ertaklar -
umuman matnlar yaratilishi, rasmlar generatsi yasi va kompyuter
grafikasi yordamida kino va o‘yinlarning yaratilayot-ganligi
(ayniqsa, strategiya va harbiy manyovrlarga asoslangan
kompyuter o‘yinlari) mashina ijodiga misol bo‘la oladi.](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_7.png)
![Sun’iy intellekt tizimi doirasida tatbiq etilgan loyihalar
(eksperimentlar) sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
- Deep Blue tizimi - IBM kompaniyasi tomonidan
ishlab chiqilgan shax-mat bo‘yicha superkompyuter. Deep Blue
1997-yil 11-mayda shaxmat bo‘yicha jahon chempioni Garri
Kasparov ustidan g‘alaba qozondi. «Deep Blue» nomi «Deep
Thought» («Chuqur mulohaza, tafakkur» ma’nosini ang-latadi)
loyihasiga aloqadordir.
- MY CIN tizimi - bir qator kasalliklarga shifokor singari
to‘g‘ri tashxis qo‘yishni ta’minlaydi.
20Q - «20 savol» klassik o‘yini asosida yaratilgan loyiha bo‘lib, u
sun’iy intellekt bo‘yicha o‘tkazilgan dastlabki tajribalardan biridir.
Bu o‘yin muallifi Robin Byorgenerdir. Bunda foydalanuvchidan
biror obyektni topishso‘raladi, so‘ng foydalanuvchiga 20 ta savol
beriladi, berilgan javoblardan kelib chiqqan holda o‘sha narsa
topiladi. Ayniqsa, bu tizim Internet paydo bo‘lgandan so‘ng juda
mashhur bo‘ldi ( http://www . 20q.net sayti mavjud).
- Via Voice - nutqni tovush orqali tanish tizimi.
- Robo.Cup - har yili soddalashtirilgan futbol bo‘yicha
robotlar turniri. Sun’iy intellekt tizimini baholash bo‘yicha 2 xil
nuqtayi nazar mavjud:
1) sun’iy intellektni inson tafakkuridan ko‘ra kuchliroq, deb
baholash. Ush-bu qarash tarafdorlari sun’iy intellekt inson
intellektiga qaraganda ko‘proq operatsiyalarni qisqa muddatlarda](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_8.png)
![bajarishi mumkin, deb hisoblaydilar; 2) sun’iy intellekt inson
tafakkuridan, intellektidan kuchsiz. Bu yo‘nalishdagi olimlarning
fikricha, sun’iy intellektning imkoniyatlari cheklangan bo‘ladi, u
faqat programmaviy ta’minot asosida muayyan sohalarda
ishlaydi, lekin u insonning bilish qobiliyatining, tafakkurining
barcha qirralarini qamrab ololmaydi. Buni Jon Syorl tomonidan
o‘tkazilgan «Xitoy uyi» nomi bilan mashhur bo‘lgan semantik
eksperiment ham tasdiqlaydi. Olim bu tajribasi-ni 1980-yilda
«Minds, Brains and Programs» («Tafakkur, miya va program-malar»)
nomli maqolasida e’lon qildi. J.Syorlning fikricha, kompyuter sin-
taktik qoidalarni algoritm nazariyasi orqali formallashtira oladi, lekin
se-mantika, tajakkurni to‘la modellashtirishga dasturlar ojizlik
qiladi. 94
Xuddi shu pjxzitsiyada turgan olimlardan yana biri Rodjer
Penrouz o‘zining «Qirol-ning yangi aqli» kitobida tafakkurni formal
tizimlar asosida mutlaq model-lashtirishning imkonsizligini bayon
qilgan.
Ayrim olimlar sun’iy intellekt bo‘yicha erishilayotgan
yutuqlarning ke-yingi oqibatlaridan qo‘rqmoqdalar. AQSHda
Sun’iy intellekt singular insti-tuti (SIAI) tadqiqotchisi E.Yudkovskiy
insoniyatni sun’iy intellektlar bilan bog‘liq global xavf
kutayotganidan ogohlantiradi. Olimning fikricha, agar kelajakdagi
sun’iy intellekt tizimiga insonlarga nisbatan do‘stlona munosa-
batda bo‘lishini ta’minlovchi dastur o‘rnatilmasa, butun insoniyat
uchun katta xavfpaydo bo‘ladi. 96
Ilmiy fantastik asarlar muallifi](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_9.png)
![Veror Vinj ham sun’iy intellektlar tizimi to‘la yaratib bo‘lingan
paytda jamiyatda keskin o‘zgarishlar bo‘lishi haqida yozgan. Bu
davr ilmiy adabiyotlarda t exnologik singularlik deb atalmoqda.
Hatto futurologlarning fikricha, bu davr 2030-yilda boshlanadi
Sun’iy intcllektga doir izlanishlar XX asrning 40-yillarida
boshlangan. Sun’iy intellekt muammosiga bag‘ishlangan
tadqiqotlarning eyforiyasi davrida «Mashina fikrlay oladimi?»,
«Mashina o‘z yaratuvchisidan aqlliroqmi?» sarlavhalarida maqolalar
e’lon qilindi. «Mashina fikrlay oladimi» (1950) sarlavhali
maqolaning muallifi ingliz olimi Alan Tyuring mashina imkoniya-
tini insonning aqllilik darajasi bilan qiyoslash protscdurasini ishlab
chiqdi, u «Tyuring testi» deb nomlanadi. Ushbu empirik test
g‘oyasi 1950-yilda «Mind» falsafiy jurnalida «Hisoblash mashinalari
va tafakkxir» (Computing Machinery and Intelligence) nomli
maqolasida e’lon qilindi. Bu testdan ko‘zlangan maqsad sun’iy
tafakkurning inson tafakkuriga yaqin kelishi mumkinligini
aniqlash hisoblanadi. Unga ko‘ra, inson bir kompyuter va bir inson
bilan o‘zaro munosabatga kirishadi. Savollarga javob berish
asosida u kim bilan (inson bilanmi yoki kompyuter dasturi bilanmi)
gaplashayotga-nini aniqlashi lozim bo‘ladi. Kompyuter dasturining
va/ifasi esa insonni xatoga yoi qo‘yishiga, noto‘g‘ri tanlov qabul
qilishiga majbur qildirish sanaladi. Barcha ishtirokchilar bir-birini
ko‘rmaydilar.
TURING TESTidagi savol-javob namunasi:](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_10.png)
![Q: Please write me a sonnet on the topic of the Forth Bridge.
A: Count me out on this one. I never could write poetry
Q: Add 34957 to 70764
A: (Pause about 30 seconds and then give answer as) 105621.
Test natijasida A.Tyuring shunday xulosaga keladi: «Mashina
(komp yuter) kelajakda 10 gegabaylli xotira bilan insonni 5 minut
ichida 30% ga chalg‘itishi mumkin bo‘ladi».
Avtomatlashtirilgan ekspert tizimlar mantiqiy masalalarni
kompyuter yordamida yechishga imkon beradi. Mazkur tizimlar
ma’lum sohadagi bi-limlar majmuiga asoslangan implikativ
qoidalar - «agar .. .sa, u holda ...» qolipidagi mantiqiy qoidalarni
o‘z ichiga oladi. Masalan, MY CIN ekspert tizimi shifokorlarga qon
tarkibidagi bir qancha bakterial infeksiyalarga tash-xis qo‘yishda
va ularga mos davolash metodini tanlashda yordam beradi.
MY CIN tizimining kompyuter dasturi dastlab simptomlar
asosida kasalning holati haqida fikr yuritadi, so‘ng
mikroorganizmning kasallik qo‘zg‘otish tabiatiga mos keluvchi
tashxisni aniqlaydi, bundan so‘ng infeksiya sababini aniqlab, bir
yoki bir nechta muqobil davolash usullarini tavsiya etadi.
Tabiiy tilda kompyuter bilan muloqot qilishni ta’minlashga
yordam beradigan dasturlar (lingv ist ik prot sessorlar) ham
yaratilmoqda. XX asrning 70-yillarida AQSHda kompyuter bilan
cheklangan muloqotni ta’minlaydigan tabiiy tilli interfeys tizimi
(LIFER - Language Interface Facility with Ellipsis and Recursion)](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_11.png)
![yaratildi. 1985-yilda «Semantek» kor-poratsiyasi tomonidan Q&A
dasturi, «Karnegi gruppa» kompaniyasi to-monidan Language
Craft dasturiy ta’minoti ishlab chiqildi." Bu turdagi dasturlar
hozirda ingliz tilining standartlashgan so‘zlashuv uslubida uncha
katta bo‘lmagan lu’g‘at zaxirasi bilan ishlamoqda. Tabiiy tilni
tushunishga imkon beruvchi dasturlarning qamrovini kengaytirish
kompyuter lingvis-tikasining dolzarb vazifalaridan biridir. Bunday
dasturlarni rivojlantirish inson kabi muloqot qila oladigan, erkin
kommunikatsiyaga kirisha oladi-gan sun’iy intellekt g‘oyasining
istiqbolini belgilaydi.
Sun’iy intellekt yo‘nalishidagi tadqiqotlar sirasiga «ekspert
tizimlar» yoki «neyron tarmoqlar» bo‘yicha olib borilgan amaliy
tadqiqotlar ham kiradi. Mazkur ikki yo‘nalishga nisbatan
«kompyuter intellekti» («computer intel ligent) termini
ishlatilmoqda, bunda inson tafakkurini global modellash-tirish
jarayoni hamda murakkab masalalarni operativ tarzda yechishga
mo‘ljallangan avtomatlarning yaratilishi tushuniladi.
Sun’iy intellekt tizimi bo‘yicha izlanayotgan mutaxassislar inson
ta-fakkuri, ong-u shuurining barcha qirralarini modellashtirish
masalasi im-konsiz qolayotganligini ta’kidlamoqdalar. Mazkur
jihatlar sirasiga inson-ning ichki dunyosi, intuitsiyasi, ong osti
jarayonlari, ilhom kabi sirli feno-menlarni aytish mumkin.
Inson miyasi murakkab biologik to‘r hisoblanadi, u yuz mlrd
nerv tolalaridan - neyronlardan tarkib topgan. Neyronlarning bir-](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_12.png)
![biriga uzviy alo-qadorligi, zanjirli bog‘lanishi natijasida miya
faoliyati me’yoriy darajada ishlaydi. Zamonaviy sun’iy neyron
tarmoqlar inson miyasidagi neyronlar modeli asosida
yaratilmoqda. Hozirgi kunda neyron tarmoqlar bir qator amaliy
masalalarni hal etishda keng qo‘llanilmoqda. Jumladan, ob-havo
prognozini aniqlashda, obrazlarni tanishda (xususan, og‘zaki va
yozma nutqni aniqlashda), robotlarni boshqarishda, tibbiyotda
tashxis qo‘yishda ishlatilmoda. Amerikaning NASA kosmik
agentligida neyron tarmoqladan fazoda robotlarni boshqarish,
hududga tasodifan kelib tushgan obyckt-larni tutishda
foydalanilmoqda. «General Dynamics» kompaniyasi esa dvi-gatel
shovqiniga qarab kemalarni tanishga imkon beruvchi tizim ishlab
chi-qishdi. AQSH Pensilvaniya universitetida uchuvchi obyektlarni
(NUJ) aniqlash uchun neyron tarmoqlar tizimi yaratildi.
Neyron tarmoqlarining ishlash tizimi matematik ifodalar yoki
mantiqiy qoidalarga asoslanmaydi, balki namuna (example
based approach) asosida o‘qitishga asoslangan. Bunda muayyan
masalani yechish uchun namunalar (misollar), ya’ni o‘qituvchi
tanlamalar tayyorlanadi va tarmoq shu asosda tekshiradi. Bunda
turli xil metodlardan foydalaniladi. Eng keng tarqalgan mctod - bu
dastlabki yechim va sinov natijalarini e’tiborga olgan holda neyron
tarmoqlari strukturasini korrektirovka qilishga asoslangan metod
(back propagat ion met hod) bo‘lib, unda oldindan ko‘plab o‘qitish
tanlama-lari tayyorlab olinadi, u o‘z bazasidagi mavjud](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_13.png)
![ma’lumotlarni yangi kiriti-layotgan o‘qituvchi namuna-tanlamalar
bilan solishtiradi. Agar ma’lumotlar bir-biriga mos kelsa, neyron
tarmoqlari strukturasida korrektirovka amalga oshirilmaydi.
Faqatgina ma’lumotlar bir-biriga muvofiq kelmaganda
korrektirovka yuz beradi. Shundan so‘ng neyron tarmoqlarida
muayyan amaliy vazifani hal etish tizimi to‘la shakllanadi.
Sun’iy intellekt tizimiga doir amaliy ishlardan biri ekspert
tizimlari hisob-lanadi. Ekspert tizimi - bu muayyan sohadagi
eksperllik yoki mavjud bilimlarning imitatsiyasi tarzida yaratilgan
kompyuter dasturi. Boshqacharoq aytganda, ekspert tizimi
maxsus sohaga oid barcha bilimlar jamlangan qo-mus yoki o‘ta
professional ekspertlarning kompyuter modelidir. Ekspert
tizimlari odatiy kompyuter dasturlaridan farq qiladi. Odatiy
kompyuter dasturlari qidiruv tizimi, hisoblash va manipulyatsiya
tizimigagina ega bo‘ladi. Ekspert tizimlari mazkur jihatlardan
tashqari, xuddi insonlarda bo‘lgani kabi dalillarga tayanib
muhokama yuritish imkoniyatiga ham egadir. Eks pert
tizimlarining asosiy ikkita tarkibiy qismi mavjud: ma’lumotlar
ombori va mantiqiy mashina.
Ekspert tizimlari konsepsiyasi Stenford universiteti professori
Eduard Feygenbaum nomi bilan bog‘liq bo‘lib, u 1977-yilda
murakkab mantiqiy masalalarni yechishda kompyuter
dasturlarining samaradorligi formallash-tirish va dasturlash
texnikasidan ko‘ra muammoli sohaga doir bilimlar bazasiga](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_14.png)
![bog‘liq ekanligini asoslab berdi. Dastlab ekspert tizimlari
diagnostika va kasallikni davolash sohasiga tatbiq etildi. Ekspert
tizimlari keyinchalik kimyo, biologiya, geologiya sohalarida ham
qo‘llanila boshlandi.
Ekspert tizimlariga bilimlar bazasini kiritish uchun simvolli
ma’lumotlarga ishlov berishga xizmat qiladigan LISP, REFAL,
PROLOG kabi sun’iy tillardan foydalanilmoqda. Bu tillar evristik
bilimlar va manti-qiy xulosalarni yuzaga chiqarishda eng qulay
programmalashtirish tillari hisoblanadi. Bunda yagona qabul
qilingan bilimlar bazasi uchun deklarativ formalizm hamda qaror
qabul qilish tizimi uchun protsedura tizimi qo‘llaniladi.
Ekspert tizimlari ichiga ekspertlar hamda bir qator yordamchi
programmalar kiradi:
savol-javobli dastur foydalanuvchi bilan tabiiy tilda
munosabatga kirishishni ta’minlab beradi;
bilimlar ombori dasturi foydalanuvchiga bilimlar bazasiga
o‘zgartirishlar kiritish hamda toidirib, boyitib borishga imkon
beradi;
tushuntiruvchi dastur - javoblar tizimini tekshiradi;
interpretator-dastur muayyan sohadagi terminlarni
sharhlash, izohlash-ga yordam beradi;
ijro etuvchi dastur barcha tizimlar ishini ta’minlab beradi.
Yuqorida aytilganidek, ekspert tizimlari deklarativ va
protsedurali bosqichlar.asosida ishlaydi. Deklarativ bosqich - bu](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_15.png)
![ekspert tizimiga kiritilgan bilimlar bazasi bo‘lsa, protsedurali
bosqich ekpert tizimlarining mavjud bi limlar bazasiga tayanib
hukm chiqarish va aniq qaror qabul qilish bosqichi-ni o‘z ichiga
oladi. Ekspert tizimlarining ishlash prinsipiga doir bir misol
keltiraylik. Masalan, qanday sababga ko‘ra avtomobildagi
benzonasosdan benzin ajralishi qisqarmoqda?
Bu holat bo‘yicha ekspert tizimlariga kiritilgan deklarativ
bilimlar qu-yidagilar: klapanning tiqilishi, filtrning axlatga
to‘lganligi, klapan tepa qismining ifloslanganlgi, nasos
membranasining zararlanganligi. Agar ben zonasosdan benzin
ajralishi yetarli bo‘lmasa, u holda kiritish shlangi axlat ga to‘lib,
tiqilib qolgan bo‘lishi mumkin kabi.
Informatsiya shiddat bilan ko‘payib borayotgan bugungi
davrda ekspert tizimlarining bilimlar bazasini uzluksiz to‘ldirib,
yangi bilimlar bazasi bi lan boyitib borish birlamchi vazifa bo‘lib
qolmoqda. Chunki vaqt o‘tgan sari mavjud bilimlar eskirib, talabga
javob bermay qolishi mumkin, shunda ularni yangi va qo‘shimcha
ma’lumotlar bilan to‘ldirish joiz bo‘ladi. Bilim laming mavjud
holatlar bilan muvofiqligi hamda bilimlar bazasining bo-yitilishi
ekspert tizimlarining tushuntiruvchi programmalari asosida amal-
ga oshiriladi. Hatto keyingi paytlarda bilimlar bazasi bilan
shug‘ullanuvchi maxsus yo‘nalish ham shakllandi. Bu yo‘nalish
« bilimlar injenerligi» (« Know ledge Engineering» ) deb ataladi.](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_16.png)
![- Bilimlar injenerligi kognitiv lingvistika, kompyuter
semantikasi va komp-yuter lingvistikasining yutuqlariga tayanadi.
Bunda informatsiya va bilim lar strukturasiga oid bo‘lgan
semant ik t armoq, frey m, senariy , Word-net kabi tushunchalar
va ularning tatbiqi muhim hisoblanadi. Semantik tarmoq borliqni
so‘zlar va ularning semantik munosabatlari yordamida modellash-
tirishga yo‘naltirilgan tizim hisoblanadi. Semant ik t armoq aniq
belgilan-gan uzellar (obyektlar kesishadigan joy) va dugalar
(semantik munosabat-larning biri ikkinchisiga ta’sir ko‘rsatadigan
nuqta) munosabatdorligi asosida modellashtiriladi. Semantik
tarmoq g‘oyasi kompyuter texnologiyalarida-gi lokal va global
tarmoq nazariyasi ta’sirida kelib chiqqan. Uzellar muay yan
obyektlarga, muayyan sohaga oid tushunchalarga, dugalar
obyektlar o‘rtasidagi semantik munosabatlarga aloqador
tushunchalardir. Semantik tarmoq ikki qismdan tashkil topadi: 1)
mavhum tarmoq; 2) aniq tarmoq. Mavhum tarmoq umumiy
tushunchalar orqali ifodalanadigan (zamon, ma-kon, miqdor, sifat
kabi) bilimlar fondini o‘z ichiga oladi; 2) aniq tarmoq mavhum
tarmoq tarkibiga kiruvchi tushunchalarning real obyektlarini va
konkret bilimlar fondini o‘z ichiga oladi.
Semantik tarmoq tizimi quyidagi munosabatlarni o‘rnatish
orqali yara-tiladi:
1. To‘plam va obyekt o‘rtasidagi munosabat (muayyan
obyekt aniq to‘plamga mansub bo‘ladi) tasnif munosabati deyiladi.](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_17.png)
![Masalan, «Sharik it hisoblanadi» holati kabi. Ba’zan ushbu
munosabat Member Of, Inst ance Of deb ham yuritiladi.
2. Tur va jins o‘rtasidagi munosabat AKO - «A Kind Of»,
«Subset Of» («turlaridan biri») deb ataladi. Masalan: «It hayvon
hisoblanadi» holati kabi. Sistem leksikologiyada tur uchun
giponim (it), jins uchun giperonim (hayvon), tur-jins munosabati
uchun giponimiy a terminlari qabul qilingan.
3. Butun va qism o‘rtasidagi munosabat sistem
leksikologiyada mexit nimiyii termini bilan ataladi. Masalan,
kompyuter - butun; monitor, klavia-tura, sichqoncha, protsessor
kabilar - qismdir. Butun uchun xolonim, qism uchun meronim
atamalari ishlatiladi. Demak, motor - avtomobil uchun meronirjfi,
avtomobilning o‘zi esa motor uchun xolonim sanaladi.
Bilimlar strukturasiga oid tayanch tushunchalardan yana biri
frey m hisob lanadi: Freym (inglizcha «frame» - «karkas», «ramka»,
«skelet» ma’nolarini anglatadi) - sun’iy intellekt tizimida bilimlarni,
stereotip (juda ko‘p kuzatiladigan, tipik) vaziyatlarni
gavdalantirishning bir usuli sanala di. Ya’ni freymga
modellashtirilayotgan hodisa, vaziyat va jarayonlarni
umumlashtirilgan holda joylashtirish mumkin. Freym - mavhum
obraz modeli bo‘lib, muayyan obyekt, voqea-hodisa, vaziyat va
jarayonlarning formal tavsifi demakdir (masalan, restoranga
borish, shifokor qabulida bo‘lish, ma’ruzalarga qatnashish,
tug‘ilgan kun, futbol o‘yini kabi tipik vaziyatlar). Dastlab «freym»](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_18.png)
![termini XX asrning 70-yillarida Marvin Mins-kiy tomonidan
olamning kompyuter modelini o‘z ichiga oluvchi bilimlar
strukturasiga nisbatan ishlatilgan. 102
Shundan so‘ng freym
semantikasi kon-sepsiyasi (frame semant ics) amerikalik
tilshunos Charlz Fillmor tomonidan rivojlantirildi. Mazkur
konsepsiyaga ko‘ra, so‘zlar, so‘z birikmalari, gap-lar, matn ma’nosi
sahnalar bilan uyg‘unlashtirilgan, shartlangan bo‘ladi. Bir freym
boshqa bir freymning davomi yoki tarkibiy qismi bo‘lishi mumkin.
Ch.Fillmorning qarashlariga L.Tenyening aktantlar (fe’lning bo‘sh
o‘rinlarini to‘ldiruvchilar) haqidagi g‘oyasi katta ta’sir ko‘rsatgan.
Fillmor-ning Case (k elishik lar) g‘oyasiga asosan aktantlar (fe’lning
hamrohlari) fe’l yordamida ifodalanadigan holat yoki harakat
munosabatlaridagi bajarila-digan «rollar» sifatida talqin qilinadi.
Ch.Fillmor ajratgan kelishiklar quyi- dagilar:
1. Agent (A ) - harakat bajaruvchisi (inglizcha «agent» so‘zidan
olingan).
2. Tema (T) - predmct (inglizcha «theme» so‘zidan olingan).
3. Manba (S) - harakat obyektining dastlabki holati (inglizcha
«source» so‘zidan olingan).
4. Maqsad (G) - harakat ijrosidan keyingi yakuniy holati
(inglizcha «goal» so‘zidan olingan).
5. Vosit a (I) - harakat uchun qurol-vosita (inglizcha
«instrument» so‘zidan olingan).](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_19.png)
![6. Usui (W) - harakat usuli (inglizcha «way» so‘zidan olingan).
Freymlar sun’iy intellekt tarkibiga kiruvchi ekspert tizimlarida faol
ishlatiladi. Freymning quyidagi turlari mavjud: freym-namunalar,
freym-strukturalar, freym-rollar, freym-ssenariylar, freym-
vaziyatlar. Freymlar tizimi birlashib, semant ik t armoqni hosil
qiladi. Freym kompyuter xotirasida bilimlar xazinasi va faktlar
omboriga tayanib olamni maxsus shakllantiruvchi model vazifasini
bajaradi. Freym slot deb atalgan bir yoki bir necha elementlarning
majmui hisoblanadi. Slotlarda obyektlarga xos belgilar ma’nosi
qayd etilgan bo‘ladi.
« St ol» frey m fragment ining jadv al k o‘rinishidagi
reprezent at siy asi
Slot nomi Slot mazmuni
Oyoqchalar miqdori To‘rtta, undan ko‘proq bo‘lishi ham
Material! Yog‘och, plastmassa, shisha
Yuzasi, sirti Oval, kvadrat, aylana
Tumbaning (tagkursining)
mavjudligi Ixtiyoriy tarzda
Vazifalari Ovqatlanish uchun, dars tayyorlash
uchun, ish uchun va hokazoBoshqalar
Freym - senariy ba ’ zi harakat , voqea - hodisalarning xarakterli
unsurlarini o ‘ z ichiga olgan tipik strukturalar hamda vaziyatlarning
rivojlanishi , ketma - ketligi ( algoritm bosqichlari ) demakdir .
Ssenariy bu oddiy voqea - hodisalar zanjiri emas , balki ushbu
harakatlar ketma - ketligida kauzal bog ‘ liqlik tamoyili ishlaydi , ya ’ ni
har bir harakat natijasi shartli sanaladi , uning ta ’ siri va oqibatida](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_20.png)
![navbatdagi ish - harakat sodir bo ‘ lishi mumkin . Har bir ssenariyda
rol bajaruvchilar mavjud. Ssenariylar real hayotda uchraydigan
vaziyatlarni aks ettiruvchi holatlar asosida yuzaga keladi. Masalan,
restoranga tashrif buyurish ssenariysini olib qaraylik.
Ssenariy: rest oran
Rollar: tashrifchi, ofitsiantka, xo‘jayin, kassir.
Maqsad: Qorinni to‘yg‘izish uchun ovqat olish.
Sahna I. Kirish
Restoranga kiriladi.
Bo‘sh o‘rindiqlar bor joyga nazar tashlanadi.
O‘tirish uchun joy tanlanadi.
Tanlangan joyga boriladi.
O‘tiriladi.
Sahna II. Buyurtma
Taomnoma (menyu) olinadi
Menyu o‘qiladi
Nimani buyurtma qilish haqida kelishiladi.
Ofitsiantkadan tanlangan taomni keltirish so‘raladi.
Sahna III. Taom
Ovqat olinadi.
Ovqat yeyiladi.
Sahna IV. Chiqish
Hisob so‘raladi.
Chek olinadi.](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_21.png)
![Kassirning oldiga boriladi.
Pul to‘lanadi.
Restorandan chiqiladi.
Ko‘pchilik mutaxassislarning fikricha, ekspert tizimlari va
neyron tar-moqlari sun’iy intellekt bo‘yicha izlanishlarda o‘zaro
musobaqalashuvchi ikki muqobil yo‘nalishlardir. Har ikkala
yo‘nalishning o‘ziga xos afzal va kamchilik tomonlari mavjud.
Shuni e’tiborga olgan holda aytish mumkin-ki, neyron tarmoqlari
va ekspert tizimlarining birgalikda ishlashini ta’minlovchi gibrid
tizimlar ishlab chiqilishi lozim. Shunda qo‘yilayotgan masalaning
xarakteridan kelib chiqqan holda mos tizim tanlash va muam-
moga optimal yechim topish imkoniyati yuzaga keladi. Agar
masala «qoi-da bo‘yicha» (implikatsiya-if..., then... -agar...-sa, u
holda...) hal etilsa, ekspert tizimlariga murojaat qilish zarur. Agar
masalada ko‘pgina empirik ma’lumotlar mavjud bo‘lsa, neyron
tarmoqlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Yoki obrazlarni
tanishda (masalan, moliyaviy holatni aniqlash da) asosan neyron
tarmoqlaridan, obraz aniqlangandan keyin bajariladi-gan mantiqiy
amallarda esa ekspert tizimlaridan foydalanilsa, yuqori sa-
maradorlikka erishish mumkin.](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_22.png)
![Adabiy ot lar:
1. Нелюбин Л. Л. Компьютерная лингвистика и
машинный перевод. -М.: ВЦП, 1991.
2. Шемакин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. -
М.: МГОУ, 1992.
3. Белоногов Г.Г. Компьютерная лингвистика и
перспективные информационные технологии. - М.: Русский
мир, 2004.
4. Рассел С, Норвиг П. Искусственный интеллект:
современный подход // Artificial Intelligence : a Modern
Approach / Пер. с англ. и ред. К.А.Птицына. 2-е изд. - М.:
Вильяме, 2006.
5. Searle J.R. Minds, brains, and programs // Behavioral and
Brain Sci ences. 1980.
6. Jurafsky D., Martin J.H. Speech and language processing.
- New Jersey, 2000.
7. Minsky M.A. Framework for Representing Knowledge //
The Psy chology of Computer Vision. McGraw-Hill, New York
(U.S.A.), 1975.
8. П ў латов А.К., Муҳамедова С. Компьютер лингвистикаси
(ўқув қўлланма). - Тошкент, 2008
9. Пўлатов А. Компьютер лингвистикаси. - Тошкент:
Академнашр, 2011.](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_23.png)
![10. Rahimov A. Kompyuter lingvistikasi asoslari . – Toshkent :
Akademnashr , 2011 .](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_24.png)
![](/data/documents/73d7ec63-799d-44ae-9147-abe332606d01/page_25.png)
QIDIRUV VA EKSPERT TIZIMI HA QIDA TUSHUN CHA Reja: 1. Informatsion jamiyat va kompyuter lingvistikasi. 2. Sun’iy intellekt g‘oyasi. 3. Ekspert tizimlar va neyron tarmoqlar.
Insoniyat uchinchi ming yillikning boshida axborot asriga qadam qo‘ydi. Bu bilan bog‘liq holda informatsion jamiyat konsepsiyasi ishlab chiqildi. Bu konsepsiyaning asoschisi amerikalik futurolog olim E.Toffler hisoblana-di. U jamiyatni turli bosqichlarga bo‘lib o‘rganishni taklif etib, siv ilizat si y aning uch t o‘lqinini ajratdi: a) birinchi to‘lqin - industrial jamiyatgachabo‘lgan davr (qishloq xo‘jaligi sivilizatsiyasi). Bunda asosiy boylik yer va tabiatdan olingan zaxiralar hisoblanadi; b) ikkinchi to‘Iqin - industrial sivi-lizatsiya. Bunda asosiy boylik ishlab chiqarish vositalari sanaladi; c) uchin-chi to‘Iqin -postindustrial sivilizatsiya (informatsion jamiyat). Bunda kapi-tal va mehnat o‘z o‘rnini informatsiya va bilimga bo‘shatib beradi. Minglab yillar davorm’da rivojlangan inson tafakkuri uchun bugungi kunda dastlabki manba, ya’ni axborot olish hayotiy zaruratga aylandi. Shu-ning uchun jahon bozorida ma’lumot oltindan ham qimmatroq baholanadi. Mazkur axborotni topish, saqlash, qayta ishlash va boshqalarga yetkazish-ning qulay usullariga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin oshib bormoqda. Demak, kimki mazkur qulay usullarni ishlab chiqsa, ularga egalik qilsa, dunyodagi eng boy odam bo‘ladi. Dunyodagi eng badavlat kishi Bill Geyts kompyuter, ya’ni axborotni qabul qilish, saqlash va qayta ishlash sohasi vakili. Bill Geytsning o‘zi shunday deydi: «Kim axborotga ega bo‘Isa, и Ixamma narsa ga ega bo‘ladi», uning yana
bir mushohadasi dunyoga mashhur: «Axborot dunyodagi eng katta, eng qimmat moddiy boyliklardan ham ustun turadi, chunki ushbu boyliklar axborot vositasida qo‘Iga kiritiladi»} 1 2003-yiI dckabrda Jenevada (Shveytsariya) informatsion jamiyat qurish muammosiga bag‘ishlangan Butunjahon Sammiti bo‘Iib o‘tdi. Unda shun day shior o‘rtaga tashlandi: «Informatsion jamiyat qurish - yangi mingyil-liknirtg global chaqirig‘idir». Sammitda ikki muhim hujjat qabul qilindi: informatsion jamiyat qurish prinsiplari to‘g‘risidagi Dcklaratsiya 88 hamda information jamiyat qurish bo‘yicha ish Rejasi. 89 Mazkur huyatlarda belgi-lanishicha, endilikda jamiyatning taraqqiyoti kompyuter texnologiyalari bilan chambarchas bog‘liq bo‘Iib qoladi. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash lo-zimki, kompyuter lingvistikasi informatsion texnologiyalarning istiqbolini belgilovchi eng muhim yo‘nalish sanaladi hamda u informatsion jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Olimlar kompyuterlarni intellektual jarayonlar avtomatizatsiyasini yuzaga chiqaruvchi muhim vosita sifatida baholadilar. Qisqa vaqt ichida komp-yuterlardan teoremalarni isbotlashda, rasm chizishda, shaxmat o‘yinida foydalanilishi sun’iy intellekt bo‘yicha izlanishlarning ilk samarasidir. Asta-sekinlik bilan insonning aqliy faoliyatini modellashtiruvchi dasturlarning yaratilishi muayyan sohalardagi murakkab masalalarni yechuvchi ekspert tizimlarning yuzaga kelishiga olib keldi. Lekin shuni
ta’kidlash zarurki, hali-hanuz inson miyasining analogi bo‘la oladigan dastur yoki tizim yara-tilgani yo‘q. Kompyuter lingvistikasi fanining eng istiqbolli yo‘nalishlaridan biri sun’iy intellekt hisoblanadi. Virtual qomus hisoblangan Wikipedia sahifala-rida sun’iy intellektga (artificial intelligence) shunday ta’rif berilgan: «Sun’iy intellekt - bu kompyuter yoki robotning shunday xususiyatiki, u asosan in sonning aqliy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni, xususan, fikrlash, nutq mazmunini anglash, ma’lumotlarni umumlashtirish kabilarni yechish-ga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu termin mazkur xususiyatlarga ega sistemalar-ni ishlab chiqish bilan bog‘liq kompyuter texnologiyalarining bir bo‘limiga nisbatan ham ishlatilmoqda». Sun’iy intellekt bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan olim Jon Makkarti shunday yozadi: «Sun’iy intellekt - intellektual mashinalar, intellektual kompyuter dastwiar yaratish texnologiyasi va и haqidagi fan. Intellektual sistema struktusi 3 asosiy blokni o‘z ichiga oladi: bilimlar bazasi, masalani yechuvchi tizim va intellektual interfeys». Ekspert tizimlari modelida, intellektual informatsion tizimlarda, ba’zi mashinalarda, hayvonlarda va odamlarda intellektning turlicha darajalari va ko‘rinishlari mavjud. Mazkur turlichalik bilimlar bazasi va qanday ope-ratsiyalarni bajara olishiga bog‘liq. lntellektni bunday talqin qilishdan ko‘rinib turibdiki, sun’iy intellekt insondagi intellekt tushunchasining aynan immitatsiyasi emas, balki inson intellektual faoliyatining ko‘plab qirralari-ni o‘z ichiga
olgan, modellashtirilgan tizimlar texnologiyasi demakdir. Ayni shu ma’noda «artificial intelligence» terminini birinchi marta Jon Makkarti 1956-yilda Darmut universitetidagi konferensiyada qo‘lladi va shundan buyon tanqidlarga qaramay ishlatib kelinmoqda. Rossiya sun’iy intellekt assotsiatsiyasi Peterburg bo‘limi boshlig‘i T.A.Gavrilovning yozishicha, ingliz tilidagi artificial intelligence birikmasi fantastik antropomorf bo‘yog‘iga ega emas, u rus tiliga muvaffaqiyatsiz tarjima qilingan. Intelli gence so‘zi «aql bilan hukm chiqarish, fikr yuritish qobiliyati» ma’nosini anglatadi, u rus tiliga « интеллект » deb noto‘g‘ri tarjima qilingan. XX asrning 70-yillariga qadar sun’iy intellekt bo‘yicha tadqiqotlar kiber-netika hamda informatika doirasida olib borilgan. XX asrning 80 - 90-yil-laridan boshlab sun’iy intellekt juda ko‘plab fanlarning o‘rganish obyektiga aylandi. Jumladan, neyrolingvistika, psixologiya, informatika, neyrofiziologiya, epistemologiya (falsafadagi bilish haqidagi ta’iimot), kogni- tologiya, kognitiv lingvistika, kompyuter lingvistikasi kabi fanlar ham o‘z doirasida sun’iy intellekt muammosi bilan shug‘ullanadilar. Sun’iy intellekt tizimlarni yaratish muammosiga uch xil asosiy yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin: - quyi (inglizcha T op-Pown 41 ), semiotik yondashuv - ekspert tizimlari, bilimlar bazasi, mantiqiy hukm chiqarish tizimi, yuqori