logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. QIDIRUV VA EKSPERT TIZIMI HAQIDA TUSHUNCHA

QIDIRUV VA EKSPERT TIZIMI HAQIDA TUSHUNCHA

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.4482421875 KB
Ko'chirib olish
QIDIRUV VA EKSPERT TIZIMI HA QIDA TUSHUN CHA Reja: 1. Informatsion jamiyat va kompyuter lingvistikasi. 2. Sun’iy intellekt g‘oyasi. 3. Ekspert tizimlar va neyron tarmoqlar. Insoniyat uchinchi ming yillikning boshida axborot asriga qadam qo‘ydi. Bu bilan bog‘liq holda informatsion jamiyat konsepsiyasi ishlab chiqildi. Bu konsepsiyaning asoschisi amerikalik futurolog olim E.Toffler hisoblana-di. U jamiyatni turli bosqichlarga bo‘lib o‘rganishni taklif etib, siv ilizat si y aning uch t o‘lqinini ajratdi: a) birinchi to‘lqin - industrial jamiyatgachabo‘lgan davr (qishloq xo‘jaligi sivilizatsiyasi). Bunda asosiy boylik yer va tabiatdan olingan zaxiralar hisoblanadi; b) ikkinchi to‘Iqin - industrial sivi-lizatsiya. Bunda asosiy boylik ishlab chiqarish vositalari sanaladi; c) uchin-chi to‘Iqin -postindustrial sivilizatsiya (informatsion jamiyat). Bunda kapi-tal va mehnat o‘z o‘rnini informatsiya va bilimga bo‘shatib beradi. Minglab yillar davorm’da rivojlangan inson tafakkuri uchun bugungi kunda dastlabki manba, ya’ni axborot olish hayotiy zaruratga aylandi. Shu-ning uchun jahon bozorida ma’lumot oltindan ham qimmatroq baholanadi. Mazkur axborotni topish, saqlash, qayta ishlash va boshqalarga yetkazish-ning qulay usullariga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin oshib bormoqda. Demak, kimki mazkur qulay usullarni ishlab chiqsa, ularga egalik qilsa, dunyodagi eng boy odam bo‘ladi. Dunyodagi eng badavlat kishi Bill Geyts kompyuter, ya’ni axborotni qabul qilish, saqlash va qayta ishlash sohasi vakili. Bill Geytsning o‘zi shunday deydi: «Kim axborotga ega bo‘Isa, и Ixamma narsa ga ega bo‘ladi», uning yana bir mushohadasi dunyoga mashhur: «Axborot dunyodagi eng katta, eng qimmat moddiy boyliklardan ham ustun turadi, chunki ushbu boyliklar axborot vositasida qo‘Iga kiritiladi»} 1 2003-yiI dckabrda Jenevada (Shveytsariya) informatsion jamiyat qurish muammosiga bag‘ishlangan Butunjahon Sammiti bo‘Iib o‘tdi. Unda shun day shior o‘rtaga tashlandi: «Informatsion jamiyat qurish - yangi mingyil-liknirtg global chaqirig‘idir». Sammitda ikki muhim hujjat qabul qilindi: informatsion jamiyat qurish prinsiplari to‘g‘risidagi Dcklaratsiya 88 hamda information jamiyat qurish bo‘yicha ish Rejasi. 89 Mazkur huyatlarda belgi-lanishicha, endilikda jamiyatning taraqqiyoti kompyuter texnologiyalari bilan chambarchas bog‘liq bo‘Iib qoladi. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash lo-zimki, kompyuter lingvistikasi informatsion texnologiyalarning istiqbolini belgilovchi eng muhim yo‘nalish sanaladi hamda u informatsion jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Olimlar kompyuterlarni intellektual jarayonlar avtomatizatsiyasini yuzaga chiqaruvchi muhim vosita sifatida baholadilar. Qisqa vaqt ichida komp-yuterlardan teoremalarni isbotlashda, rasm chizishda, shaxmat o‘yinida foydalanilishi sun’iy intellekt bo‘yicha izlanishlarning ilk samarasidir. Asta-sekinlik bilan insonning aqliy faoliyatini modellashtiruvchi dasturlarning yaratilishi muayyan sohalardagi murakkab masalalarni yechuvchi ekspert tizimlarning yuzaga kelishiga olib keldi. Lekin shuni ta’kidlash zarurki, hali-hanuz inson miyasining analogi bo‘la oladigan dastur yoki tizim yara-tilgani yo‘q. Kompyuter lingvistikasi fanining eng istiqbolli yo‘nalishlaridan biri sun’iy intellekt hisoblanadi. Virtual qomus hisoblangan Wikipedia sahifala-rida sun’iy intellektga (artificial intelligence) shunday ta’rif berilgan: «Sun’iy intellekt - bu kompyuter yoki robotning shunday xususiyatiki, u asosan in sonning aqliy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni, xususan, fikrlash, nutq mazmunini anglash, ma’lumotlarni umumlashtirish kabilarni yechish-ga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu termin mazkur xususiyatlarga ega sistemalar-ni ishlab chiqish bilan bog‘liq kompyuter texnologiyalarining bir bo‘limiga nisbatan ham ishlatilmoqda». Sun’iy intellekt bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan olim Jon Makkarti shunday yozadi: «Sun’iy intellekt - intellektual mashinalar, intellektual kompyuter dastwiar yaratish texnologiyasi va и haqidagi fan. Intellektual sistema struktusi 3 asosiy blokni o‘z ichiga oladi: bilimlar bazasi, masalani yechuvchi tizim va intellektual interfeys». Ekspert tizimlari modelida, intellektual informatsion tizimlarda, ba’zi mashinalarda, hayvonlarda va odamlarda intellektning turlicha darajalari va ko‘rinishlari mavjud. Mazkur turlichalik bilimlar bazasi va qanday ope-ratsiyalarni bajara olishiga bog‘liq. lntellektni bunday talqin qilishdan ko‘rinib turibdiki, sun’iy intellekt insondagi intellekt tushunchasining aynan immitatsiyasi emas, balki inson intellektual faoliyatining ko‘plab qirralari-ni o‘z ichiga olgan, modellashtirilgan tizimlar texnologiyasi demakdir. Ayni shu ma’noda «artificial intelligence» terminini birinchi marta Jon Makkarti 1956-yilda Darmut universitetidagi konferensiyada qo‘lladi va shundan buyon tanqidlarga qaramay ishlatib kelinmoqda. Rossiya sun’iy intellekt assotsiatsiyasi Peterburg bo‘limi boshlig‘i T.A.Gavrilovning yozishicha, ingliz tilidagi artificial intelligence birikmasi fantastik antropomorf bo‘yog‘iga ega emas, u rus tiliga muvaffaqiyatsiz tarjima qilingan. Intelli gence so‘zi «aql bilan hukm chiqarish, fikr yuritish qobiliyati» ma’nosini anglatadi, u rus tiliga « интеллект » deb noto‘g‘ri tarjima qilingan. XX asrning 70-yillariga qadar sun’iy intellekt bo‘yicha tadqiqotlar kiber-netika hamda informatika doirasida olib borilgan. XX asrning 80 - 90-yil-laridan boshlab sun’iy intellekt juda ko‘plab fanlarning o‘rganish obyektiga aylandi. Jumladan, neyrolingvistika, psixologiya, informatika, neyrofiziologiya, epistemologiya (falsafadagi bilish haqidagi ta’iimot), kogni- tologiya, kognitiv lingvistika, kompyuter lingvistikasi kabi fanlar ham o‘z doirasida sun’iy intellekt muammosi bilan shug‘ullanadilar. Sun’iy intellekt tizimlarni yaratish muammosiga uch xil asosiy yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin: - quyi (inglizcha T op-Pown 41 ), semiotik yondashuv - ekspert tizimlari, bilimlar bazasi, mantiqiy hukm chiqarish tizimi, yuqori darajadagi psixik jarayonJar (tafakkur, nutq, emotsiya, ijod kabi)ning imitatsiyasi va analogi bo‘lgan tizimlarni yaratish; -yuqori (inglizcha Bottom-Up A I), biologik yondashuv- neyron tarmoq-larini o‘rganish, biologik unsurlarga asoslangan holda intellektual salohiyatni modellashtirish va natijada ne yrokompyuter yoki biokompyuterlarni yara tish. -semiotik va biologik yondashuvningsintezi bo‘lgan umumlashtiruvchi gibrid tizimli yondashuv - sun’iy intellektning yakuniy maqsadi bo‘lishi lozim. Mazkur yondashuviardan tashqari, yana simvolli, mantiqiy, agentga yo‘naltirilgan yondashuvlar ham mayjud. Simvolli yondashuv, asosan, sim-volik mantiq qoidalarini tizimga tatbiq etish bilan bog‘liq bo‘Iib, bu ko‘proq tizim (joidalarni ishlab chiqishda, hisoblashda (hukmning chin yoki yolg‘o‘nligini baholashda) samara beradi. Mantiqiy yondashuv predikatiar tilidan foydalanish asosida sun’iy intellekt tizimini bilimlar bazasining man tiqiy modellari bilan ta’minlash uchun xirnat qiladi. 1980-yilda Prolog nomli mantiqiy programmalashtirish tizimi va tili yaratildi. Prolog tilida yozil-gan bilimlar bazasi faktlar naborini hamda mantiqiy xulosa chiqarish qoi dalarini belgilaydi. Agentga yo‘naltirilgan yondashuv (yoki intellektual, ratsional agentlardan foydalanishga asoslangan yondashuv) 1990-yillarda rivojlandi. Unga ko‘ra, intellekt - bu qo‘yilgan masalani hisoblash qismi (rejalashtirish qismi), xolos. Bunda intellekt masalani to‘laqonli yechish uchun atrofdagi tizimlar munosabatga kirisha oladigan qo‘shimcha intellek tual (ratsional) agentga ehtiyoj sezadi. Burn" 1-chizmada yaqqol ko‘rish mumkin: 93 Umuman olganda, robototexnika va sun’iy intellekt bir-biri bilan aloqa-dor tushunchalar bo‘Iib, keJajakda ushbu ikki yo‘nalishning integratsiyasi natijasida intellektual robotiaryaratilishi nazarda tutilmoqda, bu esa sun’iy intellektning yana bir yangi yo‘nalishi hisoblanishi mumkin. PLEO, A1BO, QRIO kabi o‘yinchoq-robotlar intellektual robototexnikaga misol bo‘la oladi. Sun’iy intellekt tizimi insonning ijodiy tafakkurini modellashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Shu bilan bog‘liq ravishda mashina ijodi tushunchasi yuza-ga keldi, bunda san’at asarlarini avtomatik tarzda yaratish jarayoni tushu-niladi. Bugungi kunda ijodni to‘la modellashtirishga erishilgani yo‘q, lekin bu sohada sezilarli yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Jumaladan, kompyuter yor - damida musiqalar yaratilishi, treker-dasturlar, sintezatorlar, sekvensorlar yordamida bir turdagi melodiyalar va tovushlar generatsiyasi oqibatida elektron musiqalarning yaratilishi, matnning avtomatik generatsiyasi yor damida she’rlar, ertaklar - umuman matnlar yaratilishi, rasmlar generatsi yasi va kompyuter grafikasi yordamida kino va o‘yinlarning yaratilayot-ganligi (ayniqsa, strategiya va harbiy manyovrlarga asoslangan kompyuter o‘yinlari) mashina ijodiga misol bo‘la oladi. Sun’iy intellekt tizimi doirasida tatbiq etilgan loyihalar (eksperimentlar) sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: - Deep Blue tizimi - IBM kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan shax-mat bo‘yicha superkompyuter. Deep Blue 1997-yil 11-mayda shaxmat bo‘yicha jahon chempioni Garri Kasparov ustidan g‘alaba qozondi. «Deep Blue» nomi «Deep Thought» («Chuqur mulohaza, tafakkur» ma’nosini ang-latadi) loyihasiga aloqadordir. - MY CIN tizimi - bir qator kasalliklarga shifokor singari to‘g‘ri tashxis qo‘yishni ta’minlaydi. 20Q - «20 savol» klassik o‘yini asosida yaratilgan loyiha bo‘lib, u sun’iy intellekt bo‘yicha o‘tkazilgan dastlabki tajribalardan biridir. Bu o‘yin muallifi Robin Byorgenerdir. Bunda foydalanuvchidan biror obyektni topishso‘raladi, so‘ng foydalanuvchiga 20 ta savol beriladi, berilgan javoblardan kelib chiqqan holda o‘sha narsa topiladi. Ayniqsa, bu tizim Internet paydo bo‘lgandan so‘ng juda mashhur bo‘ldi ( http://www . 20q.net sayti mavjud). - Via Voice - nutqni tovush orqali tanish tizimi. - Robo.Cup - har yili soddalashtirilgan futbol bo‘yicha robotlar turniri. Sun’iy intellekt tizimini baholash bo‘yicha 2 xil nuqtayi nazar mavjud: 1) sun’iy intellektni inson tafakkuridan ko‘ra kuchliroq, deb baholash. Ush-bu qarash tarafdorlari sun’iy intellekt inson intellektiga qaraganda ko‘proq operatsiyalarni qisqa muddatlarda bajarishi mumkin, deb hisoblaydilar; 2) sun’iy intellekt inson tafakkuridan, intellektidan kuchsiz. Bu yo‘nalishdagi olimlarning fikricha, sun’iy intellektning imkoniyatlari cheklangan bo‘ladi, u faqat programmaviy ta’minot asosida muayyan sohalarda ishlaydi, lekin u insonning bilish qobiliyatining, tafakkurining barcha qirralarini qamrab ololmaydi. Buni Jon Syorl tomonidan o‘tkazilgan «Xitoy uyi» nomi bilan mashhur bo‘lgan semantik eksperiment ham tasdiqlaydi. Olim bu tajribasi-ni 1980-yilda «Minds, Brains and Programs» («Tafakkur, miya va program-malar») nomli maqolasida e’lon qildi. J.Syorlning fikricha, kompyuter sin- taktik qoidalarni algoritm nazariyasi orqali formallashtira oladi, lekin se-mantika, tajakkurni to‘la modellashtirishga dasturlar ojizlik qiladi. 94 Xuddi shu pjxzitsiyada turgan olimlardan yana biri Rodjer Penrouz o‘zining «Qirol-ning yangi aqli» kitobida tafakkurni formal tizimlar asosida mutlaq model-lashtirishning imkonsizligini bayon qilgan. Ayrim olimlar sun’iy intellekt bo‘yicha erishilayotgan yutuqlarning ke-yingi oqibatlaridan qo‘rqmoqdalar. AQSHda Sun’iy intellekt singular insti-tuti (SIAI) tadqiqotchisi E.Yudkovskiy insoniyatni sun’iy intellektlar bilan bog‘liq global xavf kutayotganidan ogohlantiradi. Olimning fikricha, agar kelajakdagi sun’iy intellekt tizimiga insonlarga nisbatan do‘stlona munosa- batda bo‘lishini ta’minlovchi dastur o‘rnatilmasa, butun insoniyat uchun katta xavfpaydo bo‘ladi. 96 Ilmiy fantastik asarlar muallifi Veror Vinj ham sun’iy intellektlar tizimi to‘la yaratib bo‘lingan paytda jamiyatda keskin o‘zgarishlar bo‘lishi haqida yozgan. Bu davr ilmiy adabiyotlarda t exnologik singularlik deb atalmoqda. Hatto futurologlarning fikricha, bu davr 2030-yilda boshlanadi Sun’iy intcllektga doir izlanishlar XX asrning 40-yillarida boshlangan. Sun’iy intellekt muammosiga bag‘ishlangan tadqiqotlarning eyforiyasi davrida «Mashina fikrlay oladimi?», «Mashina o‘z yaratuvchisidan aqlliroqmi?» sarlavhalarida maqolalar e’lon qilindi. «Mashina fikrlay oladimi» (1950) sarlavhali maqolaning muallifi ingliz olimi Alan Tyuring mashina imkoniya- tini insonning aqllilik darajasi bilan qiyoslash protscdurasini ishlab chiqdi, u «Tyuring testi» deb nomlanadi. Ushbu empirik test g‘oyasi 1950-yilda «Mind» falsafiy jurnalida «Hisoblash mashinalari va tafakkxir» (Computing Machinery and Intelligence) nomli maqolasida e’lon qilindi. Bu testdan ko‘zlangan maqsad sun’iy tafakkurning inson tafakkuriga yaqin kelishi mumkinligini aniqlash hisoblanadi. Unga ko‘ra, inson bir kompyuter va bir inson bilan o‘zaro munosabatga kirishadi. Savollarga javob berish asosida u kim bilan (inson bilanmi yoki kompyuter dasturi bilanmi) gaplashayotga-nini aniqlashi lozim bo‘ladi. Kompyuter dasturining va/ifasi esa insonni xatoga yoi qo‘yishiga, noto‘g‘ri tanlov qabul qilishiga majbur qildirish sanaladi. Barcha ishtirokchilar bir-birini ko‘rmaydilar. TURING TESTidagi savol-javob namunasi: Q: Please write me a sonnet on the topic of the Forth Bridge. A: Count me out on this one. I never could write poetry Q: Add 34957 to 70764 A: (Pause about 30 seconds and then give answer as) 105621. Test natijasida A.Tyuring shunday xulosaga keladi: «Mashina (komp yuter) kelajakda 10 gegabaylli xotira bilan insonni 5 minut ichida 30% ga chalg‘itishi mumkin bo‘ladi». Avtomatlashtirilgan ekspert tizimlar mantiqiy masalalarni kompyuter yordamida yechishga imkon beradi. Mazkur tizimlar ma’lum sohadagi bi-limlar majmuiga asoslangan implikativ qoidalar - «agar .. .sa, u holda ...» qolipidagi mantiqiy qoidalarni o‘z ichiga oladi. Masalan, MY CIN ekspert tizimi shifokorlarga qon tarkibidagi bir qancha bakterial infeksiyalarga tash-xis qo‘yishda va ularga mos davolash metodini tanlashda yordam beradi. MY CIN tizimining kompyuter dasturi dastlab simptomlar asosida kasalning holati haqida fikr yuritadi, so‘ng mikroorganizmning kasallik qo‘zg‘otish tabiatiga mos keluvchi tashxisni aniqlaydi, bundan so‘ng infeksiya sababini aniqlab, bir yoki bir nechta muqobil davolash usullarini tavsiya etadi. Tabiiy tilda kompyuter bilan muloqot qilishni ta’minlashga yordam beradigan dasturlar (lingv ist ik prot sessorlar) ham yaratilmoqda. XX asrning 70-yillarida AQSHda kompyuter bilan cheklangan muloqotni ta’minlaydigan tabiiy tilli interfeys tizimi (LIFER - Language Interface Facility with Ellipsis and Recursion) yaratildi. 1985-yilda «Semantek» kor-poratsiyasi tomonidan Q&A dasturi, «Karnegi gruppa» kompaniyasi to-monidan Language Craft dasturiy ta’minoti ishlab chiqildi." Bu turdagi dasturlar hozirda ingliz tilining standartlashgan so‘zlashuv uslubida uncha katta bo‘lmagan lu’g‘at zaxirasi bilan ishlamoqda. Tabiiy tilni tushunishga imkon beruvchi dasturlarning qamrovini kengaytirish kompyuter lingvis-tikasining dolzarb vazifalaridan biridir. Bunday dasturlarni rivojlantirish inson kabi muloqot qila oladigan, erkin kommunikatsiyaga kirisha oladi-gan sun’iy intellekt g‘oyasining istiqbolini belgilaydi. Sun’iy intellekt yo‘nalishidagi tadqiqotlar sirasiga «ekspert tizimlar» yoki «neyron tarmoqlar» bo‘yicha olib borilgan amaliy tadqiqotlar ham kiradi. Mazkur ikki yo‘nalishga nisbatan «kompyuter intellekti» («computer intel ligent) termini ishlatilmoqda, bunda inson tafakkurini global modellash-tirish jarayoni hamda murakkab masalalarni operativ tarzda yechishga mo‘ljallangan avtomatlarning yaratilishi tushuniladi. Sun’iy intellekt tizimi bo‘yicha izlanayotgan mutaxassislar inson ta-fakkuri, ong-u shuurining barcha qirralarini modellashtirish masalasi im-konsiz qolayotganligini ta’kidlamoqdalar. Mazkur jihatlar sirasiga inson-ning ichki dunyosi, intuitsiyasi, ong osti jarayonlari, ilhom kabi sirli feno-menlarni aytish mumkin. Inson miyasi murakkab biologik to‘r hisoblanadi, u yuz mlrd nerv tolalaridan - neyronlardan tarkib topgan. Neyronlarning bir- biriga uzviy alo-qadorligi, zanjirli bog‘lanishi natijasida miya faoliyati me’yoriy darajada ishlaydi. Zamonaviy sun’iy neyron tarmoqlar inson miyasidagi neyronlar modeli asosida yaratilmoqda. Hozirgi kunda neyron tarmoqlar bir qator amaliy masalalarni hal etishda keng qo‘llanilmoqda. Jumladan, ob-havo prognozini aniqlashda, obrazlarni tanishda (xususan, og‘zaki va yozma nutqni aniqlashda), robotlarni boshqarishda, tibbiyotda tashxis qo‘yishda ishlatilmoda. Amerikaning NASA kosmik agentligida neyron tarmoqladan fazoda robotlarni boshqarish, hududga tasodifan kelib tushgan obyckt-larni tutishda foydalanilmoqda. «General Dynamics» kompaniyasi esa dvi-gatel shovqiniga qarab kemalarni tanishga imkon beruvchi tizim ishlab chi-qishdi. AQSH Pensilvaniya universitetida uchuvchi obyektlarni (NUJ) aniqlash uchun neyron tarmoqlar tizimi yaratildi. Neyron tarmoqlarining ishlash tizimi matematik ifodalar yoki mantiqiy qoidalarga asoslanmaydi, balki namuna (example based approach) asosida o‘qitishga asoslangan. Bunda muayyan masalani yechish uchun namunalar (misollar), ya’ni o‘qituvchi tanlamalar tayyorlanadi va tarmoq shu asosda tekshiradi. Bunda turli xil metodlardan foydalaniladi. Eng keng tarqalgan mctod - bu dastlabki yechim va sinov natijalarini e’tiborga olgan holda neyron tarmoqlari strukturasini korrektirovka qilishga asoslangan metod (back propagat ion met hod) bo‘lib, unda oldindan ko‘plab o‘qitish tanlama-lari tayyorlab olinadi, u o‘z bazasidagi mavjud ma’lumotlarni yangi kiriti-layotgan o‘qituvchi namuna-tanlamalar bilan solishtiradi. Agar ma’lumotlar bir-biriga mos kelsa, neyron tarmoqlari strukturasida korrektirovka amalga oshirilmaydi. Faqatgina ma’lumotlar bir-biriga muvofiq kelmaganda korrektirovka yuz beradi. Shundan so‘ng neyron tarmoqlarida muayyan amaliy vazifani hal etish tizimi to‘la shakllanadi. Sun’iy intellekt tizimiga doir amaliy ishlardan biri ekspert tizimlari hisob-lanadi. Ekspert tizimi - bu muayyan sohadagi eksperllik yoki mavjud bilimlarning imitatsiyasi tarzida yaratilgan kompyuter dasturi. Boshqacharoq aytganda, ekspert tizimi maxsus sohaga oid barcha bilimlar jamlangan qo-mus yoki o‘ta professional ekspertlarning kompyuter modelidir. Ekspert tizimlari odatiy kompyuter dasturlaridan farq qiladi. Odatiy kompyuter dasturlari qidiruv tizimi, hisoblash va manipulyatsiya tizimigagina ega bo‘ladi. Ekspert tizimlari mazkur jihatlardan tashqari, xuddi insonlarda bo‘lgani kabi dalillarga tayanib muhokama yuritish imkoniyatiga ham egadir. Eks pert tizimlarining asosiy ikkita tarkibiy qismi mavjud: ma’lumotlar ombori va mantiqiy mashina. Ekspert tizimlari konsepsiyasi Stenford universiteti professori Eduard Feygenbaum nomi bilan bog‘liq bo‘lib, u 1977-yilda murakkab mantiqiy masalalarni yechishda kompyuter dasturlarining samaradorligi formallash-tirish va dasturlash texnikasidan ko‘ra muammoli sohaga doir bilimlar bazasiga bog‘liq ekanligini asoslab berdi. Dastlab ekspert tizimlari diagnostika va kasallikni davolash sohasiga tatbiq etildi. Ekspert tizimlari keyinchalik kimyo, biologiya, geologiya sohalarida ham qo‘llanila boshlandi. Ekspert tizimlariga bilimlar bazasini kiritish uchun simvolli ma’lumotlarga ishlov berishga xizmat qiladigan LISP, REFAL, PROLOG kabi sun’iy tillardan foydalanilmoqda. Bu tillar evristik bilimlar va manti-qiy xulosalarni yuzaga chiqarishda eng qulay programmalashtirish tillari hisoblanadi. Bunda yagona qabul qilingan bilimlar bazasi uchun deklarativ formalizm hamda qaror qabul qilish tizimi uchun protsedura tizimi qo‘llaniladi. Ekspert tizimlari ichiga ekspertlar hamda bir qator yordamchi programmalar kiradi:  savol-javobli dastur foydalanuvchi bilan tabiiy tilda munosabatga kirishishni ta’minlab beradi;  bilimlar ombori dasturi foydalanuvchiga bilimlar bazasiga o‘zgartirishlar kiritish hamda toidirib, boyitib borishga imkon beradi;  tushuntiruvchi dastur - javoblar tizimini tekshiradi;  interpretator-dastur muayyan sohadagi terminlarni sharhlash, izohlash-ga yordam beradi;  ijro etuvchi dastur barcha tizimlar ishini ta’minlab beradi. Yuqorida aytilganidek, ekspert tizimlari deklarativ va protsedurali bosqichlar.asosida ishlaydi. Deklarativ bosqich - bu ekspert tizimiga kiritilgan bilimlar bazasi bo‘lsa, protsedurali bosqich ekpert tizimlarining mavjud bi limlar bazasiga tayanib hukm chiqarish va aniq qaror qabul qilish bosqichi-ni o‘z ichiga oladi. Ekspert tizimlarining ishlash prinsipiga doir bir misol keltiraylik. Masalan, qanday sababga ko‘ra avtomobildagi benzonasosdan benzin ajralishi qisqarmoqda? Bu holat bo‘yicha ekspert tizimlariga kiritilgan deklarativ bilimlar qu-yidagilar: klapanning tiqilishi, filtrning axlatga to‘lganligi, klapan tepa qismining ifloslanganlgi, nasos membranasining zararlanganligi. Agar ben zonasosdan benzin ajralishi yetarli bo‘lmasa, u holda kiritish shlangi axlat ga to‘lib, tiqilib qolgan bo‘lishi mumkin kabi. Informatsiya shiddat bilan ko‘payib borayotgan bugungi davrda ekspert tizimlarining bilimlar bazasini uzluksiz to‘ldirib, yangi bilimlar bazasi bi lan boyitib borish birlamchi vazifa bo‘lib qolmoqda. Chunki vaqt o‘tgan sari mavjud bilimlar eskirib, talabga javob bermay qolishi mumkin, shunda ularni yangi va qo‘shimcha ma’lumotlar bilan to‘ldirish joiz bo‘ladi. Bilim laming mavjud holatlar bilan muvofiqligi hamda bilimlar bazasining bo-yitilishi ekspert tizimlarining tushuntiruvchi programmalari asosida amal- ga oshiriladi. Hatto keyingi paytlarda bilimlar bazasi bilan shug‘ullanuvchi maxsus yo‘nalish ham shakllandi. Bu yo‘nalish « bilimlar injenerligi» (« Know ledge Engineering» ) deb ataladi. - Bilimlar injenerligi kognitiv lingvistika, kompyuter semantikasi va komp-yuter lingvistikasining yutuqlariga tayanadi. Bunda informatsiya va bilim lar strukturasiga oid bo‘lgan semant ik t armoq, frey m, senariy , Word-net kabi tushunchalar va ularning tatbiqi muhim hisoblanadi. Semantik tarmoq borliqni so‘zlar va ularning semantik munosabatlari yordamida modellash- tirishga yo‘naltirilgan tizim hisoblanadi. Semant ik t armoq aniq belgilan-gan uzellar (obyektlar kesishadigan joy) va dugalar (semantik munosabat-larning biri ikkinchisiga ta’sir ko‘rsatadigan nuqta) munosabatdorligi asosida modellashtiriladi. Semantik tarmoq g‘oyasi kompyuter texnologiyalarida-gi lokal va global tarmoq nazariyasi ta’sirida kelib chiqqan. Uzellar muay yan obyektlarga, muayyan sohaga oid tushunchalarga, dugalar obyektlar o‘rtasidagi semantik munosabatlarga aloqador tushunchalardir. Semantik tarmoq ikki qismdan tashkil topadi: 1) mavhum tarmoq; 2) aniq tarmoq. Mavhum tarmoq umumiy tushunchalar orqali ifodalanadigan (zamon, ma-kon, miqdor, sifat kabi) bilimlar fondini o‘z ichiga oladi; 2) aniq tarmoq mavhum tarmoq tarkibiga kiruvchi tushunchalarning real obyektlarini va konkret bilimlar fondini o‘z ichiga oladi. Semantik tarmoq tizimi quyidagi munosabatlarni o‘rnatish orqali yara-tiladi: 1. To‘plam va obyekt o‘rtasidagi munosabat (muayyan obyekt aniq to‘plamga mansub bo‘ladi) tasnif munosabati deyiladi. Masalan, «Sharik it hisoblanadi» holati kabi. Ba’zan ushbu munosabat Member Of, Inst ance Of deb ham yuritiladi. 2. Tur va jins o‘rtasidagi munosabat AKO - «A Kind Of», «Subset Of» («turlaridan biri») deb ataladi. Masalan: «It hayvon hisoblanadi» holati kabi. Sistem leksikologiyada tur uchun giponim (it), jins uchun giperonim (hayvon), tur-jins munosabati uchun giponimiy a terminlari qabul qilingan. 3. Butun va qism o‘rtasidagi munosabat sistem leksikologiyada mexit nimiyii termini bilan ataladi. Masalan, kompyuter - butun; monitor, klavia-tura, sichqoncha, protsessor kabilar - qismdir. Butun uchun xolonim, qism uchun meronim atamalari ishlatiladi. Demak, motor - avtomobil uchun meronirjfi, avtomobilning o‘zi esa motor uchun xolonim sanaladi. Bilimlar strukturasiga oid tayanch tushunchalardan yana biri frey m hisob lanadi: Freym (inglizcha «frame» - «karkas», «ramka», «skelet» ma’nolarini anglatadi) - sun’iy intellekt tizimida bilimlarni, stereotip (juda ko‘p kuzatiladigan, tipik) vaziyatlarni gavdalantirishning bir usuli sanala di. Ya’ni freymga modellashtirilayotgan hodisa, vaziyat va jarayonlarni umumlashtirilgan holda joylashtirish mumkin. Freym - mavhum obraz modeli bo‘lib, muayyan obyekt, voqea-hodisa, vaziyat va jarayonlarning formal tavsifi demakdir (masalan, restoranga borish, shifokor qabulida bo‘lish, ma’ruzalarga qatnashish, tug‘ilgan kun, futbol o‘yini kabi tipik vaziyatlar). Dastlab «freym» termini XX asrning 70-yillarida Marvin Mins-kiy tomonidan olamning kompyuter modelini o‘z ichiga oluvchi bilimlar strukturasiga nisbatan ishlatilgan. 102 Shundan so‘ng freym semantikasi kon-sepsiyasi (frame semant ics) amerikalik tilshunos Charlz Fillmor tomonidan rivojlantirildi. Mazkur konsepsiyaga ko‘ra, so‘zlar, so‘z birikmalari, gap-lar, matn ma’nosi sahnalar bilan uyg‘unlashtirilgan, shartlangan bo‘ladi. Bir freym boshqa bir freymning davomi yoki tarkibiy qismi bo‘lishi mumkin. Ch.Fillmorning qarashlariga L.Tenyening aktantlar (fe’lning bo‘sh o‘rinlarini to‘ldiruvchilar) haqidagi g‘oyasi katta ta’sir ko‘rsatgan. Fillmor-ning Case (k elishik lar) g‘oyasiga asosan aktantlar (fe’lning hamrohlari) fe’l yordamida ifodalanadigan holat yoki harakat munosabatlaridagi bajarila-digan «rollar» sifatida talqin qilinadi. Ch.Fillmor ajratgan kelishiklar quyi- dagilar: 1. Agent (A ) - harakat bajaruvchisi (inglizcha «agent» so‘zidan olingan). 2. Tema (T) - predmct (inglizcha «theme» so‘zidan olingan). 3. Manba (S) - harakat obyektining dastlabki holati (inglizcha «source» so‘zidan olingan). 4. Maqsad (G) - harakat ijrosidan keyingi yakuniy holati (inglizcha «goal» so‘zidan olingan). 5. Vosit a (I) - harakat uchun qurol-vosita (inglizcha «instrument» so‘zidan olingan). 6. Usui (W) - harakat usuli (inglizcha «way» so‘zidan olingan). Freymlar sun’iy intellekt tarkibiga kiruvchi ekspert tizimlarida faol ishlatiladi. Freymning quyidagi turlari mavjud: freym-namunalar, freym-strukturalar, freym-rollar, freym-ssenariylar, freym- vaziyatlar. Freymlar tizimi birlashib, semant ik t armoqni hosil qiladi. Freym kompyuter xotirasida bilimlar xazinasi va faktlar omboriga tayanib olamni maxsus shakllantiruvchi model vazifasini bajaradi. Freym slot deb atalgan bir yoki bir necha elementlarning majmui hisoblanadi. Slotlarda obyektlarga xos belgilar ma’nosi qayd etilgan bo‘ladi. « St ol» frey m fragment ining jadv al k o‘rinishidagi reprezent at siy asi Slot nomi Slot mazmuni Oyoqchalar miqdori To‘rtta, undan ko‘proq bo‘lishi ham Material! Yog‘och, plastmassa, shisha Yuzasi, sirti Oval, kvadrat, aylana Tumbaning (tagkursining) mavjudligi Ixtiyoriy tarzda Vazifalari Ovqatlanish uchun, dars tayyorlash uchun, ish uchun va hokazoBoshqalar Freym - senariy ba ’ zi harakat , voqea - hodisalarning xarakterli unsurlarini o ‘ z ichiga olgan tipik strukturalar hamda vaziyatlarning rivojlanishi , ketma - ketligi ( algoritm bosqichlari ) demakdir . Ssenariy bu oddiy voqea - hodisalar zanjiri emas , balki ushbu harakatlar ketma - ketligida kauzal bog ‘ liqlik tamoyili ishlaydi , ya ’ ni har bir harakat natijasi shartli sanaladi , uning ta ’ siri va oqibatida navbatdagi ish - harakat sodir bo ‘ lishi mumkin . Har bir ssenariyda rol bajaruvchilar mavjud. Ssenariylar real hayotda uchraydigan vaziyatlarni aks ettiruvchi holatlar asosida yuzaga keladi. Masalan, restoranga tashrif buyurish ssenariysini olib qaraylik. Ssenariy: rest oran Rollar: tashrifchi, ofitsiantka, xo‘jayin, kassir. Maqsad: Qorinni to‘yg‘izish uchun ovqat olish. Sahna I. Kirish Restoranga kiriladi. Bo‘sh o‘rindiqlar bor joyga nazar tashlanadi. O‘tirish uchun joy tanlanadi. Tanlangan joyga boriladi. O‘tiriladi. Sahna II. Buyurtma Taomnoma (menyu) olinadi Menyu o‘qiladi Nimani buyurtma qilish haqida kelishiladi. Ofitsiantkadan tanlangan taomni keltirish so‘raladi. Sahna III. Taom Ovqat olinadi. Ovqat yeyiladi. Sahna IV. Chiqish Hisob so‘raladi. Chek olinadi. Kassirning oldiga boriladi. Pul to‘lanadi. Restorandan chiqiladi. Ko‘pchilik mutaxassislarning fikricha, ekspert tizimlari va neyron tar-moqlari sun’iy intellekt bo‘yicha izlanishlarda o‘zaro musobaqalashuvchi ikki muqobil yo‘nalishlardir. Har ikkala yo‘nalishning o‘ziga xos afzal va kamchilik tomonlari mavjud. Shuni e’tiborga olgan holda aytish mumkin-ki, neyron tarmoqlari va ekspert tizimlarining birgalikda ishlashini ta’minlovchi gibrid tizimlar ishlab chiqilishi lozim. Shunda qo‘yilayotgan masalaning xarakteridan kelib chiqqan holda mos tizim tanlash va muam- moga optimal yechim topish imkoniyati yuzaga keladi. Agar masala «qoi-da bo‘yicha» (implikatsiya-if..., then... -agar...-sa, u holda...) hal etilsa, ekspert tizimlariga murojaat qilish zarur. Agar masalada ko‘pgina empirik ma’lumotlar mavjud bo‘lsa, neyron tarmoqlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Yoki obrazlarni tanishda (masalan, moliyaviy holatni aniqlash da) asosan neyron tarmoqlaridan, obraz aniqlangandan keyin bajariladi-gan mantiqiy amallarda esa ekspert tizimlaridan foydalanilsa, yuqori sa- maradorlikka erishish mumkin. Adabiy ot lar: 1. Нелюбин Л. Л. Компьютерная лингвистика и машинный перевод. -М.: ВЦП, 1991. 2. Шемакин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. - М.: МГОУ, 1992. 3. Белоногов Г.Г. Компьютерная лингвистика и перспективные информационные технологии. - М.: Русский мир, 2004. 4. Рассел С, Норвиг П. Искусственный интеллект: современный подход // Artificial Intelligence : a Modern Approach / Пер. с англ. и ред. К.А.Птицына. 2-е изд. - М.: Вильяме, 2006. 5. Searle J.R. Minds, brains, and programs // Behavioral and Brain Sci ences. 1980. 6. Jurafsky D., Martin J.H. Speech and language processing. - New Jersey, 2000. 7. Minsky M.A. Framework for Representing Knowledge // The Psy chology of Computer Vision. McGraw-Hill, New York (U.S.A.), 1975. 8. П ў латов А.К., Муҳамедова С. Компьютер лингвистикаси (ўқув қўлланма). - Тошкент, 2008 9. Пўлатов А. Компьютер лингвистикаси. - Тошкент: Академнашр, 2011. 10. Rahimov A. Kompyuter lingvistikasi asoslari . – Toshkent : Akademnashr , 2011 .

QIDIRUV VA EKSPERT TIZIMI HA QIDA TUSHUN CHA Reja: 1. Informatsion jamiyat va kompyuter lingvistikasi. 2. Sun’iy intellekt g‘oyasi. 3. Ekspert tizimlar va neyron tarmoqlar.

Insoniyat uchinchi ming yillikning boshida axborot asriga qadam qo‘ydi. Bu bilan bog‘liq holda informatsion jamiyat konsepsiyasi ishlab chiqildi. Bu konsepsiyaning asoschisi amerikalik futurolog olim E.Toffler hisoblana-di. U jamiyatni turli bosqichlarga bo‘lib o‘rganishni taklif etib, siv ilizat si y aning uch t o‘lqinini ajratdi: a) birinchi to‘lqin - industrial jamiyatgachabo‘lgan davr (qishloq xo‘jaligi sivilizatsiyasi). Bunda asosiy boylik yer va tabiatdan olingan zaxiralar hisoblanadi; b) ikkinchi to‘Iqin - industrial sivi-lizatsiya. Bunda asosiy boylik ishlab chiqarish vositalari sanaladi; c) uchin-chi to‘Iqin -postindustrial sivilizatsiya (informatsion jamiyat). Bunda kapi-tal va mehnat o‘z o‘rnini informatsiya va bilimga bo‘shatib beradi. Minglab yillar davorm’da rivojlangan inson tafakkuri uchun bugungi kunda dastlabki manba, ya’ni axborot olish hayotiy zaruratga aylandi. Shu-ning uchun jahon bozorida ma’lumot oltindan ham qimmatroq baholanadi. Mazkur axborotni topish, saqlash, qayta ishlash va boshqalarga yetkazish-ning qulay usullariga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin oshib bormoqda. Demak, kimki mazkur qulay usullarni ishlab chiqsa, ularga egalik qilsa, dunyodagi eng boy odam bo‘ladi. Dunyodagi eng badavlat kishi Bill Geyts kompyuter, ya’ni axborotni qabul qilish, saqlash va qayta ishlash sohasi vakili. Bill Geytsning o‘zi shunday deydi: «Kim axborotga ega bo‘Isa, и Ixamma narsa ga ega bo‘ladi», uning yana

bir mushohadasi dunyoga mashhur: «Axborot dunyodagi eng katta, eng qimmat moddiy boyliklardan ham ustun turadi, chunki ushbu boyliklar axborot vositasida qo‘Iga kiritiladi»} 1 2003-yiI dckabrda Jenevada (Shveytsariya) informatsion jamiyat qurish muammosiga bag‘ishlangan Butunjahon Sammiti bo‘Iib o‘tdi. Unda shun day shior o‘rtaga tashlandi: «Informatsion jamiyat qurish - yangi mingyil-liknirtg global chaqirig‘idir». Sammitda ikki muhim hujjat qabul qilindi: informatsion jamiyat qurish prinsiplari to‘g‘risidagi Dcklaratsiya 88 hamda information jamiyat qurish bo‘yicha ish Rejasi. 89 Mazkur huyatlarda belgi-lanishicha, endilikda jamiyatning taraqqiyoti kompyuter texnologiyalari bilan chambarchas bog‘liq bo‘Iib qoladi. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash lo-zimki, kompyuter lingvistikasi informatsion texnologiyalarning istiqbolini belgilovchi eng muhim yo‘nalish sanaladi hamda u informatsion jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Olimlar kompyuterlarni intellektual jarayonlar avtomatizatsiyasini yuzaga chiqaruvchi muhim vosita sifatida baholadilar. Qisqa vaqt ichida komp-yuterlardan teoremalarni isbotlashda, rasm chizishda, shaxmat o‘yinida foydalanilishi sun’iy intellekt bo‘yicha izlanishlarning ilk samarasidir. Asta-sekinlik bilan insonning aqliy faoliyatini modellashtiruvchi dasturlarning yaratilishi muayyan sohalardagi murakkab masalalarni yechuvchi ekspert tizimlarning yuzaga kelishiga olib keldi. Lekin shuni

ta’kidlash zarurki, hali-hanuz inson miyasining analogi bo‘la oladigan dastur yoki tizim yara-tilgani yo‘q. Kompyuter lingvistikasi fanining eng istiqbolli yo‘nalishlaridan biri sun’iy intellekt hisoblanadi. Virtual qomus hisoblangan Wikipedia sahifala-rida sun’iy intellektga (artificial intelligence) shunday ta’rif berilgan: «Sun’iy intellekt - bu kompyuter yoki robotning shunday xususiyatiki, u asosan in sonning aqliy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni, xususan, fikrlash, nutq mazmunini anglash, ma’lumotlarni umumlashtirish kabilarni yechish-ga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu termin mazkur xususiyatlarga ega sistemalar-ni ishlab chiqish bilan bog‘liq kompyuter texnologiyalarining bir bo‘limiga nisbatan ham ishlatilmoqda». Sun’iy intellekt bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan olim Jon Makkarti shunday yozadi: «Sun’iy intellekt - intellektual mashinalar, intellektual kompyuter dastwiar yaratish texnologiyasi va и haqidagi fan. Intellektual sistema struktusi 3 asosiy blokni o‘z ichiga oladi: bilimlar bazasi, masalani yechuvchi tizim va intellektual interfeys». Ekspert tizimlari modelida, intellektual informatsion tizimlarda, ba’zi mashinalarda, hayvonlarda va odamlarda intellektning turlicha darajalari va ko‘rinishlari mavjud. Mazkur turlichalik bilimlar bazasi va qanday ope-ratsiyalarni bajara olishiga bog‘liq. lntellektni bunday talqin qilishdan ko‘rinib turibdiki, sun’iy intellekt insondagi intellekt tushunchasining aynan immitatsiyasi emas, balki inson intellektual faoliyatining ko‘plab qirralari-ni o‘z ichiga

olgan, modellashtirilgan tizimlar texnologiyasi demakdir. Ayni shu ma’noda «artificial intelligence» terminini birinchi marta Jon Makkarti 1956-yilda Darmut universitetidagi konferensiyada qo‘lladi va shundan buyon tanqidlarga qaramay ishlatib kelinmoqda. Rossiya sun’iy intellekt assotsiatsiyasi Peterburg bo‘limi boshlig‘i T.A.Gavrilovning yozishicha, ingliz tilidagi artificial intelligence birikmasi fantastik antropomorf bo‘yog‘iga ega emas, u rus tiliga muvaffaqiyatsiz tarjima qilingan. Intelli gence so‘zi «aql bilan hukm chiqarish, fikr yuritish qobiliyati» ma’nosini anglatadi, u rus tiliga « интеллект » deb noto‘g‘ri tarjima qilingan. XX asrning 70-yillariga qadar sun’iy intellekt bo‘yicha tadqiqotlar kiber-netika hamda informatika doirasida olib borilgan. XX asrning 80 - 90-yil-laridan boshlab sun’iy intellekt juda ko‘plab fanlarning o‘rganish obyektiga aylandi. Jumladan, neyrolingvistika, psixologiya, informatika, neyrofiziologiya, epistemologiya (falsafadagi bilish haqidagi ta’iimot), kogni- tologiya, kognitiv lingvistika, kompyuter lingvistikasi kabi fanlar ham o‘z doirasida sun’iy intellekt muammosi bilan shug‘ullanadilar. Sun’iy intellekt tizimlarni yaratish muammosiga uch xil asosiy yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin: - quyi (inglizcha T op-Pown 41 ), semiotik yondashuv - ekspert tizimlari, bilimlar bazasi, mantiqiy hukm chiqarish tizimi, yuqori

O'xshashlar

Testologiya haqida tushuncha
Freym haqida tushuncha
Shaxs haqida tushuncha
Hissiyot haqida tushuncha
Ekologik tizimlar haqida tushuncha