MAVZU: QISHLOQ XO‘JALIK EKINLARINI SUG‘ORISH REJIMI Reja: 1. Sug‘orish rejimini belgilovchi omillar. 2. Mavsumiy sug‘orish me’yori va umumiy suvga bo‘lgan ehtiyoj. 3. Sug‘orish me’yori va uni hisoblash.

1. Sug‘orish rejimini belgilovchi omillar . 1 . Qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish rejimi deb ekinlarning rivojlanish fazalariga ko‘ra sug‘orish sonini, sug‘orish va mavsumiy sug‘orish me’yorlari va sug‘orish muddatlariniga aytiladi Qishloq xo‘jalik ekinlarining sug‘orish tartiblari iqlim zonalari, tuproq sharoitlari, sizot suvlar chuqurligi va ularning minyerallashganlik darajasi, parvarish qilinayotgan ekin turi yoki navining biologik xususiyatlari bilan aniqlanadi. Ekinlarni sug‘orish tartibini to‘g‘ri belgilash uchun O‘zbekiston hududi quyidagi iqlim va gidrogeologik zonalarga bo‘lingan: SHimoliy iqlim zonasi o‘z ichiga Qoraqalpoqiston, Xorazm viloyati, Toshkent va Samarqand viloyatlarining shimoliy tog‘ oldi rayonlarini oladi. Bu yerda vegetatsiya davri 200 kundan oshmaydi, yillik o‘rtacha harorat 12,5 0 C, iyulda 25-26 0 S, aprelь-oktyabrda haroratlar yig‘indisi 3800-3900 0 S, bug‘lanish esa 1500 mm. Markaziy iqlim zonasi esa o‘z ichiga Farg‘ona vodiysi, Toshkent viloyati, Sirdaryo, Samarqand viloyatlarini, Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining shimoliy tumanlarini o‘z ichiga oladi. Bu yerda vegetatsiya davri 200-220 kun, haroratlar yig‘indisi 4000-4200 0 S, yillik o‘rtacha harorat 12,5-13,5 0 S, iyulda -26-30 0 S, bug‘lanish 1500-1700 mm. Janubiy iqlim zonasida Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari, Turkmaniston va Tojikiston R espublikalari joylashgan. Bu yerda vegetatsiya davri 240-260 kun, haroratlar yi g‘ indisi 4600-5000 0 S, yillik o‘rtacha harorat -14,5-15 0 S, iyulda 32-33 0 S, bug‘lanish esa 1800-2000 mm. Xar bir iqlim zonasi o‘z navbatida gidrogeologik rayonlarga bo‘lingandir. Birinchi gidrogeologik rayon o‘z ichiga sizot suvlari 3-4 m chuqurlikda joylashgan buz tuproqlarni oladi. Gidrogeologik koeffitsent (K) 1 ga teng. Ikkinchi gidrogeologik rayon sizot suvlari 2-3 m chuqurlikda joylashgan och tusli bo‘z va o‘tloqi tuproqlarni o‘z ichiga oladi. K-0,85.

Uchinchi gidrogeologik rayon esa sizot suvlari 1-2 m chukurlikda joylashgan o‘tloqi tuproqlarni o‘z ichiga olib, bu yerda K-0,60. To‘rtinchi gidrogeologik rayonda sizot suvlari 1 m gacha chuqurlikda joylashgan bo‘lib, ularga o‘tloqi botqoq va botqoq tuproqlar misol bo‘ladi. K-0,40. SHimoliy iqlim zonasida g‘o‘zani 1-2-0 yoki 1-3-0 sxemada 3-4 marta sug‘orish kifoya qilsa, markaziy iqlim zonasida 2-3-0 yoki 2-4-1 sxemada 5-7 marta, janubiy iqlim zonasida esa 1-5-1 yoki 2-6-1 sxemada 7-9 marta sug‘orish kifoyadir. G‘o‘zani sug‘orish soni gidrogeologik rayonlarga ham bog‘liq bo‘lib, IV gidrogeologik rayonda 3-4 marta sug‘orilsa, I rayonda sug‘orish soni bir muncha ko‘paytiriladi. Qishloq xo‘jalik ekinlarini suvga bulgan talab qo‘ydagicha aniqlanadi: E = U x Ku x Z x K x i bu yerda: U-rejalashtirilgan hosildorlik,ss/ga; Ku-suvga bo‘lgan talab koeffitsienti, m 3 /ga; K-gidrogeologik koeffitsent (1-0,4); Z-zonallik koeffitsienti (shimoliy-0,85; markaziy 1,0; va janubiy zonada -1,15). i- tuproqning unimdorlik koeffitsienti . Umumiy suvga bo‘lgan talabning 65-70% ini o‘simlik transpiratsiyaga sarflaydi va 30-35 % i bug‘lanishga sarflanadi. G‘o‘za gullashgacha umumiy ehtiyojini 20-25 % ini sarflasa, gullash-meva tuplash fazasida 55-65% va pishish davrida 15-20% ini talab qiladi. Cug‘orishni rejalashtirish. Sug‘orishni rejalashtirish suvning tuproq xususiyatlari va hosil talabi bo‘yicha kyerakli miqdori bilan aniqlanadi. Sug‘orishni rejalashtirish nafaqat sug‘orish soni va muddati, balki o‘simliklar ehtiyojini qondirish uchun zarur bo‘ladigan suv me’yorini bildiradi.

Sug‘orishni rejalashtirish ekinlarning suvga bo‘lgan talablaridan kelib chiqib sug‘orish uchun zarur bo‘lgan suvning ilmiy tadqiqot usullari asosida taqsimlash va nazorat qilish mumkin. Turli xil tuproq iqlim sharoitida ekinlarning suvga bo‘lgan ehtiyoji yuqori hosil olish uchun suv miqdori ma’lum vaqt birligida va ma’lum maydon birligi bilan belgilanadi. Agar sug‘orishning qo‘lay imkoniyatini ta’minsa, qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligi o‘z-o‘zidan oshadi. Sug‘orishni rejalashtirish har yili ko‘p marta takrorlanadigan va necha marta sug‘orish kyerakligi haqida qaror qabul qilinadi. Ikkala mezon ham hosilning miqdori va sifatiga ta’sir qiladi. Bu sug‘orish me’yorining qanday va qancha vaqt davomida byerilishini ko‘rsatadi. Ortiqcha sug‘orish natijasida quyidagi zararli holatlar kuzatilishi mumkin: • ortiqcha suvning ildiz qatlamidan pastga o‘tkazib yuborishi. • bu o‘g‘itlar tarkibidagi oziq moddalarini yuvilishiga olib keladi. • bu sizot suvlarini kutarilish va shurlanishga olib keladi. • buning natijasida tuproq ayeratsiyasi yomonlashadi . • oxir oqibat hosilni yo‘qotilishiga olib keladi. SHuningdek, sug‘orishni rejalashtirish uning ahamiyati va muhimligi bilan tabiiy muhit bilan bog‘liq ravishda qo‘llaniladigan ishlarga bog‘liq. Injenyerlar uchun - sug‘orishni rejalashtirish muhim hisoblanib, katta maydonlarga kyerakli suv miqdori yoki suvni daryo yoki kanalning boshidan to oxirigacha sug‘orishga kyerakli miqdori. Tuproqshunoslar uchun - sug‘orish tuproqning fizik va kimyoviy xossalariga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi uchun dalani ortiqcha sug‘orilmaslik yoki suv bilan bostirib sug‘orilmasligi muhim hisoblanadi. Agronomlar uchun – bu juda muhim, quruq iqlim sharoitida optimal normada suvdan foydalangan holatda, normal sharoitda va hosilni saqlagan holatda suv birligiga nisbatan yuqori hosil olishga yerishish zarur. A. Muhim Hosilni sug‘orish talabiga bog‘liq ravishda qancha miqdorda kyerak bo‘ladigan suv miqdori quyidagicha topiladi.

Sug‘orish me’yori (IR) = ekinning suv talabi (CWR) – foydali yog‘inlar miqdori (YERF). IR=WR – YER mm/kun yoki mm/oy. Agar o‘simlikning suvga talabi aniq hosil uchun 6 mm/ kun bo‘lsa, bu shuni bildiradiki, hosil uchun har kuni 6 mm suv byerishimiz kyerak. Bu juda ko‘p vaqt va mehnat talab qiladi. Buning uchun hosil olishda talab qilinadigan suvni bir qancha oraliqda va ma’lum miqdorda rejalashtirish kyerak. Masalan, 6 mm/kun talab etiladigan suvni, tuproq tipi va iqlim sharoitiga qarab har 6 kunda 24 mmdan yoki har 5 kunda 30 mm dan rejalashtirish mumkin. Bunda biz sug‘orish oraliqlarida suvni etishmay qolmasliklari uchun juda ehtiyot bo‘lishimiz kyerak. 1 B. Amaliy ahamiyati Sug‘orishni rejalashtir-ishda biror bir fyermyer xo‘jaligida yoki biror dalada sug‘orishni samarali rejalash-tirish uchun qo‘yidagi mezon (omillar) larni bilishni taqoza etadi Ekin omillari • Qurg‘oqchilikka chidamliligi • ekinning kritik fazasi • ildizning chuqurligi • hosil (ekin)ning iqtisodiy qiymati Suv etkazib byerish tizimi • sug‘orish kanali yoki sug‘orish rezurvari (umumiy foydalaniladigan sug‘orish resurslari mavjudligi). • YAxshi sug‘orish (fyermyerning qarori yakuniy hisoblanadi) Tuproq tipi qumli – kam miqdorda qisqa sug‘orish oralig‘ida sug‘orish (tez-tez kam me’yorda sug‘orish) • loyli tuproqlar- katta miqdorda, uzoq sug‘orish oralig‘ida sug‘orish (katta me’yorda kam sug‘orish) 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 38 6.