logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Sho‘rlangan tuproqlar xaritasini tuzish

Sho‘rlangan tuproqlar xaritasini tuzish

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.1064453125 KB
Ko'chirib olish
Sho‘rlangan tuproqlar xaritasini tuzish Reja 1. Sho‘rlangan tuproqlar тш xaritasini tuzish zaruriyati 2. Sho‘rlangan tuproqlarni xaritalash va operativ baho berishning an’anaviy uslubi 3. Ko‘p zonali kosmik fotosyomkalar ma’lumotlari asosida tuproq sho‘rlanishini aniqlash asoslari 4. "Tuproqning sho‘rlanishi" xarita-chizmasini yaratish texnologiyasi O‘rta Osiyoning, jumladan, O‘zbekistonning sug‘orish sistemasini samarali funksiyalashni aniqlovchi muhim omillardan biri sho‘rlanish hisoblanadi. Bu sug‘oriladigan hududlarda vaqt o‘tishi bilan joylarda va tuproq qoplamining profili bo‘yicha tez o‘zgaradigan tuproqning dinamik jarayonlaridan biridir. Tuproq sho‘rlanishining darajasiga bog‘liq holda uning fizikaviy, agrokimyoviy, biologic xususiyatlari yomonlashadi va qishloq xo‘jalik madaniy ekinlarining hosildorligini pasayishiga olib keladi. Bugungi kunga qadar O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo respublikalarining sug‘oriladigan yerlaridagi tuproq sho‘rlanishining soni, sifati va xarakteri haqidagi asosiy axborot "O‘zdaverloyiha" instituti tomonidan bajarilgan tuproq tekshiruvlariga oid katta masshtabli ma’lumotlar hisoblanadi. Biroq 10-15 yilda bir marta bajariladigan bu ishlar sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini operativ ravishda nazorat qilib borish masalalarini yechishda yetarli emas (Shukshin, Shulyak, Zeman, Tojiyev, Vaksman va boshqalar, 1990). Keyingi yillarda kosmik fanning rivojlanishi bilan masofaviy uslublar, jumladan, ko‘p zonali kosmik foto syomkalari borgan sari kengroq tarqalmoqda. Masalan, V.V.Dokuchayev nomidagi Tuproqshunoslik instituti tomonidan tayyorlangan aero va kosmik fotosyomkalarning ma’lumotlaridan foydalanish uslubiyatlari mavjud. Katta masshtabli aerofoto tasvirlarni meliorativ qurilmalari ustida tadqiqot olib borishda konturlarni aniq belgilash uchun foydalanish ko‘rib chiqilgan. Mirzacho‘l yerlardagi sho‘rlangan tuproqlarning tahlili belgilash belgilari to‘g‘risidagi ma’lumotlar yig‘ish uslubi hamda har bir joyning detal kartinasini tuzish ishlari olib borilgan. VNIIGIM uslubida aerokosmik tasvirlar va ularni ishlab chiqishning asosiy bosqichlari detalma-detal ko‘rib chiqilgan. O‘zbekistonning Farg‘ona va Buxoro viloyatlaridagi sug‘oriladigan yerlardagi tuproqlarning sho‘rlanishini o‘rganish asosida aerokosmik syomkalar ma’lumotlaridan foydalanish maqsadli effekti ko‘rsatilgan. Mazkur bobda 1:100000 masshtabli ko‘p zonali kosmik fotosyomkalarning vizual instrumental ishlab chiqish ma’lumotlarining texnologiyasi bayon etilgan bo‘lib, bu sug‘oriladigan yerlarda «Sho‘rlangan tuproqlar» xarita chizmasini operativ ravishda korrektirovka qilish uchun mo‘ljallangan, qiyosiy belgilashning zaruriy andazaviy kataloglari va ularni xaritalash ishlari olib borilgan. Respublikaning sug‘oriladigan yerlarida tuproq sho‘rlanishi holati va dinamikasini operativ ravishda nazorat qilish gidrologiya-meliorativ ekspeditsiya tomonidan ilmiy tadqiqot va loyihalash tashkilotlarini zarurat tug‘ilganda jalb etish bilan amalga oshiriladi. Sho‘rlangan tuproqlarning obyektiv bahosi va hisob kitobi sug‘oriladigan yerlarni meliorativ holatini nazorat qilishning masalalaridan biridir. Shuning uchun ham mualliflar sug‘oriladigan yerlarda tuproq sho‘rlanishini xaritalash va hisobkitobini qilishning operativ baho berishdagi an’anaviy uslublarini qayta tahlil qilib chiqdilar, ko‘p zonali kosmik foto tasvirlarni qiyosiy belgilashning fizikaviy asoslarini qisqa bayon etdilar, kosmik tasvirlarni ishlab chiqish texnologiyalarini kiritdilar. Sho‘rlangan tuproqlarni xaritalash va operativ baho berishning an’anaviy uslubi O‘zbekiston Respublikasinining sug‘oriladigan yerlarida tuproqning sho‘rlanishi odatda "O‘zdaverloyiha" Davlat loyihalash instituti tomonidan amalga oshirilgan sho‘rlangan tuproqlar syomkalarining ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi. Sho‘rlangan tuproqlarning rekognossirovkali tadqiqotlari yiliga bir marta vegetatsion davrining oxirida (avgust oxiri-oktabr boshi) tuproqning o‘simlik ildiz bilan qoplangan (metrli) qatlamlarida yuqori darajada tuzlarning to‘planish davrida olib boriladi. Sho‘rlanishning asosiy manbai-tuproqning o‘simlik ildiz bilan qoplangan qatlami-yer yuzasida yaqin joylashgan minerallashgan sizot suvlari hisoblanadi. Tuproqning sho‘rlanishi ta’sirida uning ko‘rinishi va kimyoviyligi darajasiga bog‘liq holda tuproqning fizikaviy, kimyoviy va agrokimyoviy xususiyatlari yomonlashadi, natijada sezilarli darajada qishloq xo‘jaligi madaniy ekinlarning hosildorligi pasayadi. Sho‘rlanish darajasiga qarab tuproqlarning bo‘linish belgilari rekognossirovkali tadqiqotlarda vegetatsion davridan so‘ng quyidagicha ifodalanadi. Sho‘rlanmagan tuproqlar. Qishloq xo‘jaligi madaniy ekinlari normal o‘sadi va rivojlanadi. Tuproqlarning yuza qismi ranglari bo‘yicha quruqlikdagi kabi nam holatda ham bir xil. Tuproq yuza qismida tuzlarning rangi o‘chishi kuzatilmaydi. Kam sho‘rlangan tuproqlar. O‘simliklarning kam darajada ezilishi, fragmentli yoki butunlayicha seziladi. Qirrali joylarning baland qismi pastlikka nisbatan namlangan holatda; quruq holatdagi qirrali joylarda tuzlarning rangi kam o‘chganligi seziladi. O‘rtacha sho‘rlangan tuproqlar. Madaniy ekinlarni o‘rtacha ezilishi dala konturlarining katta qismida seziladi. Unchalik katta bo‘lmagan bir necha o‘n kvadrat metrlargacha bo‘lgan yerlarda o‘simliklarga dog‘ tushishi mumkin. Qirralar va qatorning yon tomoni qisman rangi o‘chgan tuzlarning katta dog‘lari bilan qoplangan. Kuchli sho‘rlangan tuproqlar. Yetishtiriladigan qishloq xo‘jalik madaniy ekinlarining kuchli ezilishi seziladi. Dala konturlarining butun bo‘yi bo‘ylab madaniy ekinlarga turlicha o‘lchovdagi (10 dan 100 km gacha) rangi o‘chgan tuzlar bilan qoplangan katta, ba’zan butun dog‘larning rivojlanishishi kuzatiladi. Qishloq xo‘jalik ekinlari maydonlaridagi qatorlarda ham shunday rangi o‘chgan tuzlarning katta dog‘lari rivojlangan. Yovvoyi o‘tlar tarkibida galofitlarning maysali ko‘rinishlar mavjud. Yotib qolgan maydonlarga esa galofitli butalar (yulg‘unlar, sho‘rhoklar va boshqalar) ham uchraydi. Sho‘rxoklar. Qishloq xo‘jalik madaniy ekinlari butunlay nobud bo‘ladi. Tuproqning yuza qismi tuz bilan to‘ydirilgan qobiq bilan qoplangan. Sodali sho‘rlangan tuproq yuza qismi intensiv qora rangga ega. Bunday maydonlarda galofitli o‘simliklar o‘sadi (sho‘r o‘simliklar, yulg‘unlar va boshqalar). Tuproqlarning bo‘linish belgilari ularning qay darajada sho‘rlanishiga qarab, rekognossirovka tadqiqotlarida butun dala yoki fragmentli, alohida maydonlar bo‘yicha paxta hosildorligining foizli ko‘rsatkichlari orqali ham ifodalanishi mumkin (8-jadval). 8-jadval Tuproqlarning sho‘rlanish darajasi bo‘yicha paxta hosildorligining Kamayishi Tuproqning sho‘rlanish darajasi Paxtaning kam hosilligi, % Sho‘rlanmagan - Kam sho‘rlangan 20-50 O‘rtacha sho‘rlangan 50-70 Kuchli sho‘rlangan 70-90 Sho‘rhoklar 90-100 Tuproqlar sho‘rlanishining vizual kuzatuv natijalari yerdan foydalanish rejalarida 1:10000 masshtabli xaritalarda qayd qilinadi. Bajarilgan ishlarning sifat bahosi maxsus aktlar bilan rasmiylashtiriladi. Rekognossirovka tadqiqotlarining ma’lumotlari bo‘yicha sug‘oriladigan yerlar va tuprog‘i o‘rganiladigan boshqa tashkilotlar-"O‘zdaverloyiha" institutining tuproq sho‘rlanishi haqidagi ma’lumotlari korrektirovka etiladi (tuzatiladi). Buning uchun sho‘rlangan tuproqlarning yerdan foydalanish rejalari bilan birga vizual kuzatuvlarini 1:50000 va 1:100000 masshtabda o‘tkazish amalga oshiriladi. Ma’lum rayonning sug‘oriladigan yerlari tuproq sho‘rlanish darajasiga qarab eksplikatsiya bo‘yicha 1:10000 masshtabdagi xaritalarda aniqlanadi va kuzatuv jurnaliga kiritiladi. Maydonlarning o‘zgarish darajasi bilan tuproqning turli darajada sho‘rlanishini xarakterlaydigan jadvallar to‘ldiriladi; sug‘oriladigan yerlarda sho‘rlanish rejimining o‘zgarishi operativ ma’lumotlarda tuziladi. Sug‘oriladigan yerlarda tuproq sho‘rlanishini baholash ma’lumotlarining yillik hisoboti sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holati bahosi bo‘yicha joriy yil uchun hisobot yilining birinchi oyidan boshlab oxirgi oyi mobaynida o‘tkaziladi. Ayrim axborotlar o‘z vaqtida xo‘jaliklar, qishloq xo‘jaligi va suv xo‘jaligi tashkilotlari tomonidan yuboriladi. Hisobotlar ilmiy, loyihalash, foydalanish va qurish (qurilayotgan obyekt bo‘yicha), meliorativ, qishloq va suv xo‘jaligi tashkilotlarga beriladi. Ko‘p zonali kosmik fotosyomkalar ma’lumotlari asosida tuproq sho‘rlanishini aniqlash asoslari Tabiiy xo‘jalik obyektlar holatini kosmik axborotlar bo‘yicha aniqlash fizikaviy asoslar, ularning qobiliyati bo‘lib, ularning elektromagnit energiyasini o‘rgangan holda chetdan kirayotgan kuchni ham aks ettiradi. Yerning balandligi oralig‘i bilan atmosfera qatlamidan o‘ta turib va tarqatuvchi kuchlar ta’sirlanish qatlami bilan fotoplyonkalar tasviri yerga tushadi. " Suratga olish " yoki " Tasvirlash " terminlari bilan yassi obyektlarni belgilaymiz. Ularning ko‘rinishi nuqtadan nuqtagacha o‘zgarib boradi. (Shukshin, Shulyak, Zeman, Tojiyev, Vaksman va boshqalar, 1990 yil). Oq-qora (yarim tonli kulrang) tasvir uchun bunday ko‘rinish bir parametr yordamida yozilishi mumkin-optik qalinlik (yorug‘lik) energiya tarqalish salmog‘iga mos ravishda yer yuza qismiga koordinatlar (x,u) bilan birga fotokameraning optik sistemasiga tarqatuvchining bortiga kelib tushadi: 9= 9 (x, u) Nazariy jihatdan kosmik axborotlarni olish kosmik yerni boshqarish masalalari bortda o‘lchangan tarqatuvchining xarakteristikasi bilan dala o‘rganish chambarchas bog‘langan bo‘lib, yer ko‘rinishlarining optik o‘ziga xosliklarini topish zarur qoidaga ko‘ra, hisob-kitobsiz o‘lchov natijalariga ko‘p hollardagi atmosfera va o‘lchov vositalarining noma’lum xarakteristikalaridir. Bu masalaning tuzatish qarori boshlang‘ich shart-sharoitlar bilimini talab etadi-tabiiy obyektlarning holati haqidagi bir qancha yer ustidagi ma’lumotlaridir. Aniq va obyektiv ravishda xarita tuzish uchun ko‘p zonali kosmik foto syomka amalga oshiriladi, shuningdek, bir qancha fotokameralar bilan turli ko‘rish zonalaridagi (KD ko‘rinish diapozoni) va yaqin infraqizil (IQ) diapazonli spektrining bir paytning o‘zidagi syomkada olib boriladi. KD – bu diapazon spektr oblastini λ =0.40-0.70/mkm (bu diapazonda odam ko‘ra oladi); IQdiapazon istalgan diapazonning boshlang‘ich oblastida joylashadi ( λ =0.75-0.90 mkm). Bunday vaziyatda kosmik fotoga olishni amalga oshirish uchun uch zonali fotografiya sistemasidan foydalaniladi, u rangli filtrlarning tiniq yotug‘liklar (qo‘yib yuborish) chiziqlari quyidagi effektli (o‘rtacha) to‘lqin uzunligiga ega: 0.50; 0.67; 0.8 mkm (spektrning yashil, qizil va infraqizil zonalariga yaqin bog‘liq holda) 18 va 19 rasmlarda shartli ravishda yorug‘lik chiziqlari ko‘rsatilgan va 1k, 2k, 3k bilan belgilangan. Mavzuli nuqtai nazardan kosmik tasvirlar bo‘yicha sug‘oriladigan yerlardagi sho‘rlangan tuproqlarni aniqlash ma’lum tizimda tarqaladigan, quyidagi tabiiy elementlar: o‘simlik-tuproq-suvdan iborat bo‘lib o‘zaro harakat oqimlarini o‘rganishdir. Bular quyidagi tizimlar: -bir elementli (qalin zich o‘simlik qoplami quruq tuproqning ochiq yuza qismi, suvning yuza qismi); - ikki elementli (o‘simlik-suv, o‘simlik-tuproq, tuproqsuv); -uch elementli (o‘simlik - tuproq-suv); Masalan, o‘sish davrining boshida, sholi dalasi-bir elementli tizim (suvning yuza qismi), paxta ekiladigan sug‘oriladigan dala-ikki elementli (nam tuproq fonidagi zich bo‘lmagan o‘simlik qoplami). Bunday bo‘linish bir qadar shartli, ammo yer ko‘rinishlarining optik modelini tuzishga imkon beradi. 18-rasmda (Krilov, 1947 yil) spektral koeffitsiyent yorug‘ligining √l to‘lqin uzunligidan tarqatuvchi bortga "o‘simlik-tuproq-suv" sistemasining alohida elementlarini o‘rganish uchun olib o‘tilgan. Tuproqlarning spektrli xarakteristikasi keng atrof hududlarida o‘zgaradi, shuning uchun misol sifatida o‘ta och va to‘q rangli tuproqlar uchun egri-bugri joylar keltirilgan. Bu bog‘liqlikning fizikaviy mohiyatiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. O‘simlik. 18-rasmda g‘o‘zaning o‘sish davri oxiridagi spektrli xarakteristikasi berilgan. O‘simlik deyarli butunlay quruq tuproqni qoplab oladi (tuproqning o‘simlik bilan loyihaviy qoplanishi 100% ga yaqin o‘simlik biomassasi maksimumga yaqin). Yaqin masofadagi to‘lqin uzunligi 0.40 mkm (spektrning moviy zonasi) va 0.67 mkm (spektrning qizil zonasi yashil o‘simliklar pigmentlarini qamrab oluvchi chiziqlarga ega xlorofillasi ksantofillosi va boshqalar). Buning ustiga, orqa tomondagi qat’iy bog‘liqlik kuzatiladi: loyihaviy qoplanish yoki o‘simlik biomassasini alohida shakllanishi bilan bog‘liq holda o‘rganish qanchalik ko‘p bo‘lsa, shunchalik katta darajada nur tarqalib, yutiladi, shuningdek, spektrli koeffitsiyent yorug‘ligi kam bo‘ladi, (3.2 1k dan chaproqda va chiziqda 2k). Kosmosdan turib syomka qilinayotganda spektrning moviy qismini o‘rganish atmosfera ozoni tomonidan kuchli ravishda yutiladi, shuning uchun syomkalar uchun yashil, qizil va infraqizil zonalardan foydalaniladi. IQ zonasida o‘simliklarning yorug‘lik xarakteristikasi ulkan, ammo yorug‘lik o‘zgarish diapazoni loyihaviy o‘zgarishining va biomassa funksiyasi sifatida qizil zonadagiga qaraganda sezilarli darajada kamroq(18-rasm, 3k chiziqda). Tuproq. To‘lqini uzunligining ko‘payishi bilan quruq tuproqning aks ettirish qobiliyati asta-sekin o‘sib boradi (18-rasm). Suv. To‘lqin uzunligining ko‘payishi bilan suv nur tarqalishini borgan sari ko‘proq o‘chiradi va IQ diapozonida aks etmay qoladi: amaliy jihatdan nur tarqalishi uchun "qora tonga" aylanib qoladi. Tabiiy ko‘rinishlarni ilg‘ab olish imkoniyatlarini uch zonali kosmik suratga olish tizimda foydalanilgan fototon tasvirlarni ishlab chiqish yo‘li bilan ko‘rib chiqamiz. Birdan ta’kidlash lozimki, yashil va qizil zonalarning tasvirlari KD diapozonida bir-biri bilan (o‘zaro) kuchli bog‘lanadi va vizual shartli belgilash uchun qizil zonadagi ko‘proq ziddiyatli tasvirlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Vegetatsion davrining oxirida olingan qizil zonadagi tasvirlardan tabiiy-xo‘jalik shart-sharoitlari ajratiladi (18- rasm): -tog‘lar, qumlar, o‘zlashtirilmagan yerlar (yorug‘lik xarakteristikasi o‘ta och kulrangdan och ranggacha); -lalmi yerlar (kulrang, och kulrang tasvir toni); -sug‘oriladigan yerlar (to‘q kulrang ton). Ik-diapozonida boshqa tabiiy ko‘rinishlar fonida barcha suvli yoki suv chiqarish obyektlari (ko‘llar, daryolar suv omborlari, suv bilan to‘ldirilgan sholi dalalari, sug‘orilgan dalalar). Sug‘oriladigan massivlarda tuproq sho‘rlanishining aniqlash asoslari ko‘p zonali kosmik fotosyomkalar ma’lumotlari bo‘yicha navbatdagi tabiiy xo‘jalik omillari xizmat qiladi. Sug‘oriladigan massivlarda asosan paxta o‘stiriladi, u respublikadagi sug‘oriladigan maydonlarning 60-80 foizini egallaydi. Paxta-sho‘rlangan tuproqlarni shartli belgilashda yaxshi indikator. O‘simlikning yer osti qismining holati (loyihaviy qoplanish, biomassa, hosildorlik) qoidaga ko‘ra, bir ma’noda tuproq sho‘rlanishining darajasi bilan bog‘liq: sho‘rlanish qanchalik ko‘p bo‘lsa, g‘o‘zaning ezilishi shunchalik ko‘payadi. Kosmik fotografiya va yer usti sinxronik kuzatuvlari avgust oxiri-sentyabr boshlarida o‘tkazilib, unda tuproqning metrli (ildiz bilan qoplangan) qatlamlarida maksimal darajada toksik (zaharli) tuzlarning yig‘ilishi sodir bo‘ladi. G‘o‘zaning bir qator boshqa ekinlar (makkajo‘xori, shakarqamish va boshqalar) dan ajratib turadigan xususiyati shundaki, istalgan biomassada (hosildorlikda) tuproqning o‘simliklar bilan loyihaviy qoplanishi 100 % ga teng bo‘lmaydi. "Tuproqning sho‘rlanishi" xarita-chizmasini yaratish texnologiyasi Mazkur bo‘limda suratga olish jarayoni va ko‘p zonali kosmik tasvirlarni sug‘oriladigan yerlarda “Sho‘rlangan tuproqlar” operativ xarita-chizmasini tuzish maqsadida ishlab chiqish qarab chiqiladi. Xaritalash hujjatlariga kirishning asosiy talablari bayon etilgan; o‘rinli shartli belgilash, o‘ziga xoslik xususiyatlarini o‘rnatish va ularni xaritalash asosida aks ettirishni rasmlar bilan ko‘rsatuvchi bo‘lim egallaydi. Ko‘rib chiqilayotgan texnologiyaning asosiy bosqichlariga tayyorgarlik ko‘rish, dala va kameral davrlari bilan ishlash kiradi. Tayyorgarlik ko‘rish bosqichida “Sho‘rlangan tuproqlar” xarita-chizmasini tuzish uchun barcha zaruriy an’anaviy xaritalash ma’lumotlari va kosmik tasvirlar olish va foydalanish ta’minlanadi. Kosmik tasvirlarning tanlab olingan komplektlarida qiyosiy belgilash bajariladi. Dastlabki “Sho‘rlangan tuproqlar”xarita-chizmasi tuziladi. Dala tadqiqotlari sug‘oriladigan xududlardagi asosiy maydonlarda tuproq qoplami meliorativ holatini vizual baho berish maqsadida tipik va aniq bo‘lmagan konturlardagi tuproq namunalari sonlarini aniqlash va tushuntirib berish uchun olib boriladi. Kameral ishlar tuproq namunalarini suvli so‘rim kimyoviy tahlillar o‘tkazishda, obyektiv rivishda sho‘rlangan tuproqlar shartli belgilarini ko‘p zonali kosmik tasvirlarda o‘rnatish, “Sho‘rlangan tuproqlar” xarita-chizmasining mualliflik orginalini tayyorlashda rejali xaritalash asosida kosmik tasvirlarni tahlili ma’lumotlarining maydonlarni hisoblab chiqish kabi tadqiqotlar amalga oshiriladi. Tayyorgarlik ishlari. Tayyorgarlik ishlari bosqichida quyidagilar bajariladi: a) sug‘oriladigan massivlarda kosmik fotosyomkalardan foydalanish uchun talabnoma yuboriladi; b) asosiy maydonlarda tanlab olingan sho‘rlangan hududlarning obyektlarida kerakli tasvirlarning sonlari o‘rnatiladi; c) dala va kamerali ishlarning salmog‘i aniqlanadi; d) tuproq namunalarini suvli surim kimyoviy tahlili va ishlab chiqarish yig‘indisi bo‘yicha dasturi va chiqimlar smetasi tuziladi; d) ishlarning kalendar asosidagi rejasi tuziladi; e) xaritalash, statistik va adabiyot ma’lumotlarini yig‘ish, o‘rganish va tizimlash olib boriladi; j) kosmik tasvirlarni shartli belgilash tahlili amalga oshiriladi; z) sho‘rlangan tuproqlarning shartli belgilash belgilarining jadvali tuziladi; i) obyektlar tadqiqoti uchun dastlabki mualliflik “Sho‘rlangan tuproqlar” xarita-chizmasi tayyorlanadi; k) zaruriy jihozlar va qirollar tayyorlanadi; l) sug‘oriladigan obyekt va massivda sho‘rlangan yer syomkasini olib borish uchun rejalashtirilgan har bir dala tadqiqotlari uchun chizmalar tuziladi. Tanlab olingan sho‘rlangan joylardagi syomkalar bo‘yicha ishlarni rejalashtirish ayrim sug‘oriladigan massivlarning meliorativ holatlarini hisob-kitob qilish bilan olib boriladi. Bular adabiyotlar manbai bo‘yicha hamda «O‘zdaverloyiha» instituti tomonidan bajarilgan yirik masshtabli sho‘rlangan joylar xaritasi ma’lumotlari bo‘yicha to‘plagan meliorativ kadastr natijalari va kosmik tasvirlarni shartli tahliliy ishlarining dastlabki tuzilgan xarita-chizmalar asosida olib boriladi. Tanlab olingan sho‘rlangan yerlar syomkalarining murakkabligini quyidagi hududlar toifalariga ajratib ko‘rsatadi: 1-toifa – sho‘rlangan umumiy maydonning 15% gacha egallaydigan sug‘oriladigan massivlar toza sho‘rlanmagan va kam minerallashgan sizot suvlari turli chuqurliklarda joylashadilar. 2-toifa –a) 15% dan 40% gacha sho‘rlangan sug‘oriladigan massivlar, kam va o‘rta minerallashgan sizot suvlari turli chuqurliklarda joylashadilar. Qoidaga ko‘ra, sun’iy zovurlar keng rivojlangan; b) unchalik katta bo‘lmagan tog‘lar oralig‘idagi vodiylarda katta qalinlikdagi talqonli tuproqli yangidan sug‘oriladigan massivlar sug‘orish boshlanganligiga qadar sizot suvlari katta chuqurlikga joylashadilar, tuproq qoplami sho‘rlangan yoki faragmentli ravishda sho‘rlangan. Sug‘orish boshlanishi bilan ko‘pgina maydonlarda sizot suvlarining yer yuzasiga ko‘tarilishining darajasi ortadi va tuproqlarda sho‘rlanish jarayonlari kuzatiladi. 3-toifa –sho‘rlangan tuproqlarning miqdoriy maydon konturlari umumiy maydonning 40% dan ko‘prog‘ini egallaydigan massivlar. Yer osti sizot suvlari turli darajada minerallashgan va ayniqsa tuproqning yuza qismidan 3-0 m dan yaqin joylashadilar. Bu hududlarning butun maydonlaridagi sizot suvlarning oqqovaligi sun’iy ravishda ta’minlanadi. Tanlangan yer usti dala syomkalari 1:50000 masshtabda olib boriladi. Sho‘rlangan joylardagi syomkalar bo‘yicha dala ishlarini xaritalash asosi sifatida xo‘jaliklarning 1:10000 masshtabli yer rejalari yoki xo‘jalikning chizmalari xizmat qiladi. Xaritalash aniqligini oshirish uchun xaritalash asosiga qo‘shimcha ravishda kosmik foto tasvirlarning oldingi yildagi 1:200000-1:300000 masshtabli kattalashtirilgan namunalaridan foydalanish mumkin. Ma’muriy rayon hududi dala tadqiqotlari davrida hosil bo‘lgan tuproq kesmalarining (razrezlarining) soni bitta gradatsiyadagi sho‘rlangan tuproqqa 3-6 kesmalar hisobida aniqlanadi. Tanlab olingan tuproq namunalarining soniga qaraganda tuproq kesmalarining soni 4 marta ko‘proq. Respublika bo‘yicha yaxlit saralab olingan tuproq namunalarining umumiy soni tuproq namunalarini suvli so‘rim o‘tkaziladigan kimyoviy tahlillarning chiqimlar smetasi va dala ishlarining miqdori bilan belgilanadi. Tayyorgarlik davri yanvardan iyulgacha davom etadi. Hududdagi dala tadqiqotlari, tuproq namunalarini saralash tuproqning bir metrli qatlamiga maksimal darajada tuz yig‘ilishi davrida olib boriladi –bu davr avgustning ikkinchi yarmidan oktyabrning birinchi dekadasigacha bo‘lib, kosmik syomkalar bilan sinxronlangan muddatlarga to‘g‘ri keladi. Tuproq namunalarining tahlili, kosmik fotosekalar ma’umotlarini olish oktyabr-noyabrning birinchi yarmida bo‘lib o‘tadi; tasvirlarni dastlabki shartli tahlilini belgilash, “Sho‘rlangan tuproqlar” xarita- chizmasining mualliflik nusxasini tuzish –noyabrning ikkinchi dekadasi- dekabrning birinchi dekadasida o‘tkaziladi. Axborot ma’lumotlarini tayyorlash har joriy yilning dekabr oyi mobaynida olib boriladi. Kosmik tasvirlarni ishlab chiqish boshlanishiga qadar ma’muriy rayonlarda yerdan foydalanishning blankali rejalari tayyorlanadi, ularda joriy yilda “Sho‘rlangan tuproqlar” xarita chizmasini chizish nazarda tutiladi. Dala tadqiqotlari olib borish kuzatilayotgan ma’muriy rayonlarning har birida bosh mutaxassislar otryadi ichidan ma’sul va gidrogeologiya-melioratsiya stansiyalarining partiyasi tayinlanadi. Dala ishlari uchun quyidagilar tayyorlanadi: 0-30, 30-50, 50-75, 75-100 sm chuqurliklar namunasi bilan tuproq burg‘usi; matodan qilingan qoplar yoki neytral kimyoviy qog‘ozlarni o‘rash, bo‘laklangan tuproq namunalarini paketlash uchun o‘rama material, namunalarni saqlash uchun quti yoki yashiklardan foydalaniladi. Dala tadqiqotlarining chizmasi sug‘oriladigan massivlardagi maydonlarni turli darajada faraz qilingan tuproq sho‘rlanishlari bilan egallaydi. Tadqiqot yo‘nalishlari avvaldan aniqlangan dala nuqtalarida kuzatuvlarning har yili qaytarilishi bilan ta’minlanadi. Hududda dala tadqiqotlari . Dala ishlari davrida tanlab olingan yer usti sho‘rlangan joylar syomkasi bo‘yicha sug‘oriladigan massivlarning asosiy maydonlarida, ma’muriy rayon chegarasida quyidagilar bajariladi: a) sho‘rlangan joylarni syomka qilish obyektlari aniiqlanadi; b) sug‘oriladigan massivning tekshiriladigan maydoni qayd etiladi; shuningdek tuproq kesmalarini parmalash, tuproq namunalarini olish miqdorlari aniqlanadi; v) “Sho‘rlangan tuproqlar” xarita chizmasining dastlabki varianti tuziladi; g) dala ishlarini qabul qilish va topshirish olib boriladi. Dala ishlari partiya xizmatchilari va ekspeditsiya otryadiga tanlab olingan sho‘rlangan joylar syomkasini olib borish ishlari bilan boshlanadi. Bir vaqtning o‘zida tashkiliy va amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ishlarga bog‘liq masalalar kelishib olinadi. Tanlab olingan sho‘rlangan joylar syomkasi quyidagi materiallarning tahlili asosida aniqlanadi: -1:50000 masshtabli ma’muriy hudud rayonida tuzilgan yig‘ma “Sho‘rlangan tuproqlar” xarita-chizmasi avvaldan «O‘zdaverloyiqa» Davlat loyihalash instituti tomonidan amalga oshirilgan sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatlari katta masshtabda xaritalash ishlari asosda amalga oshiriladi: -har joriy yilda shartli ravishda tahliliy belgilab quyilgan kosmik foto tasvirlar va shu ma’lumotlar asosida tuzilgan “Sho‘rlangan tuproqlar” xarita- chizmasi tuziladi; -yer osti sizot suvlarini joylashish chuqurligi va ularning minerallashgan darajasining xaritasi va oxirgi yildagi vegetatsion davrida o‘zgarishining 1:50000 masshtabda xaritasi gidrogeologiya-melioratsiya stansiya mutaxassislari tomonidan tuziladi; -relyef elementlarini aks ettiruvchi topografik xarita. Kosmik foto tasvirlarda ajratilib ko‘rsatiladigan sho‘rlangan tuproqlarning joriy yildagi konturlarni asoslash uchun yoriqlar (skvajinalar) o‘rganilib chiqiladi: asosiy yoriq 1,0 metr chuqurlikda, undan 10-15 metr oraliqdagi qarama-qarshi tomonda 30 sm chuqurlikdagi 2 ta yarim chuqur qaziladi. Tuproq namunalarni saralash uchun tuproq burg‘usidan (parmasidan) foydalaniladi. Agar bir metrlar atrofida toshli-shag‘alli qatlamlar yoki yer osti oqiziq suvlari joylashsa, yoriqlar chuqurligi o‘tib bo‘lmas toshli shag‘alli qatlamlarning hosil bo‘lish chuqurligi bilan chegaralanadi. Qoidaga ko‘ra, tuproqlarning sho‘rlanishi xaritada ifodalanishi kerak bo‘lgan konturlar odatda kompleksli va dog‘li ko‘rinishda bo‘lib, turli darajada sho‘rlangan tuproqlar birikmalarini hosil etadi. Shuning uchun ham tuproq kesmalari nisbatan bir jinsli maydonlarda joylanishishi kerak, natijada ular orasidagi tipik fon deb ataluvchi sho‘rlanish konturi ajratib olinadi va xaritada uninng aniq ayirmasi ko‘rsatiladi. Yoriqlarning joylashish o‘rni xaritalash asosida 1:10000 masshtabda 3 mm aniqlikdagi diametri 3 mm aylana shaklida qayd etiladi, kichraytirilgan nusxalardagi yer tuzish rejalari va foto tasvirlarga ±1mm aniqlikdagi nuqta bilan, foto tasvirning orqa tomonidan belgilanadi. Aylananing chap tomonidan yoki nuqtadan tartib sonlari ko‘rsatiladi. Joylashgan yoriqlarning hammasidan 200 g ga yaqin massadagi tuproq namunasi olinib, ular suvli so‘rim kimyoviy tahlillardan o‘tkaziladi. Asosiy yoriqlardan tuproq namunalarini saralab olish 0-30, 30-50, 50-75, 75-100 sm chuqurlikda olib bajariladi. 0-30 sm li qatlamdan tuproq namunasi jo‘yakning pushtasidan olinadi. Asosiy yoriqdan olingan 0-30 sm li qatlamlardagi tuproq namunalari va ikki yarim chuqurchadan bitta aralash namuna tayyorlanadi. Olingan tuproq namunalari toza matoli qopga joylashtiriladi yoki qog‘ozga o‘raladi. Qop yoki tuguncha ichiga quyidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan etiketka joylashtiriladi: rayon va xo‘jalik nomi; yoriqning tartib soni; olingan namuna chuqurligi; namuna olgan mutaxassis imzosi va ish bajarilgan kun; sana. O‘ramning yuza qismiga yoriqning tartib soni va olingan namuna chuqurlgigining nusxalari qo‘yiladi. Bitta yoriqdan olingan namunalar bir bog‘lamga birlashtiriladi. Tuproq namunalarini o‘rashda polietilen va sintetik plyonkali paketlardan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Hisobga olingan yoriqlar dala jurnali yoki umumiy daftarga yozib qo‘yiladi. Qayd etish quyidagi tartibda olib boriladi: yoriqlarni hisobga olish sanasi; yoriqlarning tartib soni; ma’muriy rayon xo‘jalining nomi, yoriqlarning geografik joylashishi, joylardagi xarakterli obyektlargacha bo‘lgan masofa, yoriqlarning relief bo‘yicha joylashishi, yetishtiriladigan qishloq xo‘jalik ma’daniy ekinlarning tarkibi, o‘rtacha balandlik, qalinlik, ifloslanish va hosildorlik xarakteristikasi, tuproq turi, tuproq hosil qiluvchi ona jinsi, tuproq turining nomi va yuza qismininng holati, olingan namunalar chuqurligi (agar yoriqlar chuqurligi o‘tib bo‘lmas toshli- shag‘alli qatlam yoki yer osti sizot suvlarining paydo bo‘lishi bilan chegaralangan bo‘lsa) tuproq sho‘rlanish darajasining o‘simlik va tuproqning indeksion xarakteristikasiga muvofiq daladagi bahosi. Tuproqning tanlab olingan namunalari xodimlar dala bazasiga qaytganlaridan so‘ng qurutilishi uchun soya joyga taxlanib qo‘yiladi. Tuman hududida tuproq namunalari saralanib bo‘lingandan so‘ng quritilgan namunalar kimyoviy laboratoriyada tahlil qilinadi. Olingan namunalar ro‘yxati tuziladi. Bajaruvchilar (partiya va otryatdagi gidrogeolog yoki tuproqshunoslar) rahbarlarga (bosh muhandis va ekspeditsiyaning bosh gidrogeologi) sho‘rlangan joylar syomkalari bo‘yicha dala ma’lumotlarini ko‘rsatadi. Dala ishlarini qabul qilish tekshirish yo‘llari bilan amalga oshiriladi: -yoriqlar soniga muvofiq ravishda smeta bo‘yicha ko‘rib chiqilgan joylar soni, dala ishlari davrida aniq qo‘yilagan yoriqlar soni; -o‘rnatishning aniqligi yoki yoriqlarning joylanish tezligi, ularning bog‘lanishdagi aniqligi va tuproqning bayoni. Tekshirish natijalari bo‘yicha dala ishlarini qabul qilish akti tuziladi. Yakunlovchi ishlar. Bu ishlar tarkibida quyidgilar nazarda tutiladi: -hududda dala tadqiqotlarini o‘tkazishda tanlab olingan tuproq namunalarining laboratoriya tahlillarini bajarish; -“Sho‘rlangan tuproqlar” xarita-chizmasi mualliflik originalini so‘ngi variantini tuzish. -ishga doir hujjatlar, sho‘rlanish chizmasi va maydonlar ro‘yxatini tuzish va rasmiylashtirish. Sho‘rlangan tuproqlar ko‘rsatkichi sifatida zaharli tuzlar miqdori ko‘rsatiladi. Ko‘p zonali foto syomkalarni shartli belgilash ma’lumotlari Ayni shu vaziatda kosmik tasvirlarni shartli tahlili belgilash deganda sug‘oriladigan yerlarda qiyosiy belgilangan belgilar va o‘ziga xosliklar bo‘yicha sho‘rlangan tuproqlarni ko‘rsatish maqsadida mavzuli interpretatsiya (raqamlash, izohlash) ishlari tushiniladi (11-jadval ). Qiyosiy belgilashning dastlabki ma’lumotlariga oq-qora tasvirlar kiradi. Ular qizil va infraqizil zonadagi elektromagnit spektrida olinadi. Syomka masshtabi 1:1000000-1:400000 atrofida o‘tkaziladi. Shartli belgilash obyekti dastlabki zonadagi negativlarning kattalashtirilgan belgilaridir. Kattalashtirish koeffitsiyenti-5 x . Sug‘oriladigan massivlarda bir necha foto belgilar tushirilgan hudud tasviri uchun foto chizmalar tayyorlanadi, ular rejadagi tasvirlarning montajini o‘zlarida aks ettiradi. Bu yaxlit tasvir olishga imkon yaratadi, obzorlilikni kengaytiradi va tadqiqot qilinayotgan hududning o‘rganish davri umumiy qonuniyatlarni ko‘rsatish imkoniyatini beradi. Qiyosiy belgilovchi (kosmik tasvirlar mavzuli interpritatsiya oblasti bo‘yicha mutaxassis) quyidagi talablarga javob berishi kerak: -tadqiqot olib borilayotgan hududning tabiiy xususiyatlari va o‘rganilayotgan obyektlari tuzilishini yaxshi bilish kerak; -yer usti an’anaviy mavzuli tadqiqotlar va syomkalarda tajribaga ega bo‘lishi kerak; -an’anaviy usullar bilan mavzuli xaritalar tuzishda nazariy va amaliy tajribaga ega bo‘lishi kerak; -ishlab chiqarish, tizimlashtirish va kosmik tasvirlar tahlilida aniq tasavvur, bilimga ega bo‘lish kerak; Ma’muriy rayon hududida kosmik tasvirlarni qiyosiy tahlil belgilash kamerali shart-sharoitlarda olib boriladi va sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini quyidagi xaritalash ma’lumotlarini solishtirish va tahlil qilish haqida ma’motlarni umumlashtirish bilan ifodalanadi: -o‘tgan yillarning shartli belgilangan foto tasvirlari va foto chizmalari; -o‘tgan yillar kosmik syomkalari ma’lumotlari bo‘yicha 1:50000 masshtabli “Sho‘rlangan tuproqlar” xarita-chizmasi; -qiyosiy masshtablarning tuproq va topografik xaritalari; -sizot suvlarining chuqurlikda joylashish darajasini belgilovchi xaritalar va ularning joriy yildagi kosmik tasvirlar davrida 1:50000 masshtabli mineralizatsiya darajasi; -joriy yilda asosiy maydonlardagi sho‘rlangan tuproqlarni tanlangan dala tadqiqotlari ma’lumotlari; -adabiyotlar manbai. O‘tgan yillar ma’lumotlari, adabiyotlari asosida tahlil qilish belgilovchiga landshaft qarab tiplarini ajratishga, o‘rganilayotgan hududning umumiy xarakteri, ya’ni geologik tuzilish xususiyatlari va iqlim sharoitlarining o‘zgarishlari turli tabiiy va antropogenik komponentlariga bog‘liq bo‘lganligini ko‘rsatishga imkon beradi. Shartli belgilanishi kerak bo‘lgan elementlar, mikro va mezorelyeflarning tipi va tipchalari, ularning joylardagi generalizatsiyasining zaruriy darajasi o‘rnatiladi. Tabiiy va antropogenik konturlar va kosmik tasvirlardagi ajratilgan qiyosiy belgilar ko‘rsatiladi. Shu bilan birga shartli belgilovchi xotirasida o‘ziga xos ma’lumotlar yig‘iladi, undan foto tasvirlar andozasi, shuningdek bevosita taalluqli yer usti tadqiqotlarining ma’lumotlari, adabiyotlar va fond manbasidagi ma’lumotlar saqlanadi. Shundan so‘ng kosmik foto tasvirlarning joriy yildagi interpretatsiyasiga kirishi mumkin. Shartli belgilovchining ish joyi keng, tashqi predmetlarda xoli va kunduzgi yorug‘lik bilan yaxshi yoritilgan, ammo quyosh nurlari tik tushmaydigan bo‘lishi kerak. Kechayu-kunduzning qorong‘u davrida ishlash uchun ish joyi harakatlanuvchi kronshteyndagi chiroqda yaxshi bir tekisda yoritilgan bo‘lishi kerak. Tasvirni yoritish 500-1000 lk ni tashkil etidi. Shartli belgilovchilar ishlaydigan binoda odamlar ko‘p bo‘lmasligi kerak, begonalarni tashrifi va qatnashishi ularni tez charchatadi, tezlikni va shartli belgilash sifatini keskin pasaytiradi. Shartli belgilash uchun texnikaviy vositalar shaxsan va guruh bo‘lib foydalaniladigan optik qurulmalar asboblardan iborat. Birinchisiga-chizma jixozlari, paletkalar, planametrlar, turli kattalikdagi lupalar to‘plami kiradi. Guruh bo‘lib foydalanish asboblariga-kattalashtiriladigan biokulyar qurulmalar va interpretoskoplar kiradi. Kosmik ma’lumotlarni mavzuli shartli belgilashda asosiy texnika qabul qilish quyidagicha: -foto chizmalarni hududiy-meliorativ rayonlashtirish yoki ikkinchi darajali tabiiy yoki antropogenik ko‘rinishlari sxematik xaritalash maqsadida shartli belgilashda konturlarni chizish uchun rangli to‘sh va guashlar, steklografomlar yoki chizma perolarini ko‘llash mumkin; -tasvirlarda yoki foto xaritalarda konturlarni yuqori aniqlik bilan detalli ravishda chizish faqat qora tush bilan chizma pero yordamida bajariladi. Suv obyektlari konturlarini chizishda ko‘k tushni qo‘llash mumkin; -ortikal kosmik tasvirlarni yoki kosmo foto chizmalarni shartli belgilashda konturlar chizmasi tasvirning yuza qismi balandligiga quyilgan tiniq yoki tonlashtirilgan plyonkasida bajariladi. -tasvirlarda yoki tasvirning yuza qismiga quyilgan plyonkalarga konturlarni sharikli ruchka yoki qalam bilan chizish taqiqlanadi, tasvir zararlanishi mumkin. Kosmik tasvirlarni shartli belgilash uchta asosiy boqichlarga bo‘linadi: -tasvirni bog‘lash; -tasvirda obyektlarni ko‘rsatish yoki o‘rganib olish; -aniq obyektlarni interpretatsiya va ekstrapolyasiyasi. «Tasvirni bog‘lash» unda aks etgan aniq hududni geografik jihatdan o‘rganish deyiladi va qiyosiy masshtablardagi topografik xaritalar yordamida amalga oshiriladi. «Bog‘lanishning» «tayanch nuqtalari» ga gidrogeologik va gidromeliorativ tarmoqlarning konfiguratsiyasi (daryolar, quruq o‘zan, katta kanallar, kollektorlar va hovuzlar) kiradi. Obyektlarning kelgusidagi ishlari shartli belgilashlar bo‘lib , aniq konturlarni ajratish va bo‘linishda sho‘rlangan tuproqlarning tasviri ko‘rsatishi qoidaga ko‘ra, ularning obyektiv o‘rganish bilan kuzatiladi. Ko‘rsatish natijalariga ko‘ra, tasvirda tuz yig‘ilishi, bo‘linishining umumiy qonuniyatlari o‘rganiladi, ularning xarakterli maydonlari ko‘rsatiladi. Obyektlarning dentifikatsiyasi shartli tamg‘alash ravishda fototon tahlil, rasm (tuzilma va tektura) tasvirini o‘z ichiga oladi, ularda o‘zgartirilgan landshaftning tabiiy va antropogenik jihatdan fizionomik elementlari, gidrotexnik qurulmalar, yerdan foydalanish xarakteri va boshqalar ko‘rsatiladi. Obyekt tasvirining fototonida qoramtir ko‘rinishdagi turli qalinliklar alohida tiniqlik bilan xarakterlanadi (oq-qora tasvir uchun). Odatda, 7 yoki 5 darajali shkala uchun tonlaridan foydalaniladi. Tonlarning nomlari: 7-darajali shkala bo‘yicha:-oq, diyarli oq, och kulrang, kulrang, to‘q kulrang, deyarli kulrang, qora; 5-darajali shkala bo‘yicha:-oq, och kulrang, kulrang, to‘q kulrang, qora. Tasvirning rasmi – murakkab belgi bo‘lib, uchta shartli belgilangan belgilarni birlashtiradi-shakl, o‘lchov, fototon. Tabiiy hududiy majmualarning morfologiyasi (tabiiy mozaika, yer yuza qismidagi turli tabiiy obyektlardan tuzilgan), ularning mohiyati, qonuniyatli takrorlari aniq hududdagi bog‘liqli birikishdan iborat. Tasvir rasmi tekstura va tuzilma bilan xarakterlanadi. Tasvirning tuzilishi deyilganda ulardagi alohida elementlarning birikish xarakteri tushuniladi: fototon, o‘lchov va geometrik shakllar. Tasvir teksturasi – joylardagi nisbati va ayrim elementlari tuzilmasi, ularning yaqinligi va xarakter chegaralarining sonli nisbatiga xarakteristikadir. To‘g‘ridan-to‘g‘ri belgilash belgilari – tasvirlarda tabiiy va antropogen ko‘rinishlarining xususiyatlarini o‘zida aks ettiruvchi rasmining elementlari- (fototon, tuzulma, tekstura), to‘g‘ridan-to‘g‘ri elementlar fotogrammetrik (obyektlarni o‘rganuvchi fototon) va geometrik (chiziqli o‘lchovlar va maydon shakllari, ular o‘rganilayotgan obyektlar uchun xarakterli) bo‘lib, ularda relyef shakllari, o‘simlik tuproqning yuza qismi va yalong‘och tog‘ jinslari, landshaftning alohida elementlari, ayrim antropogen obyektlar tushuniladi. Ba’zan tabiiy va antropogenik obyektlar fototasvirlarda bevosita aks ettirilmaydi, bu xususiyatlarning aniq indikatorlaridan foydalanish ehtiyojini tug‘diradi. Bunday vaziatda shartli belgilash bevosita shartli belgilash belgilari bilan amalga oshiriladi. Bu-obyektning fizionomik indikatorlarini tasvirlash bo‘lib, ular fototasvirlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri shartli belgilangan belgilar bilan ko‘rsatiladi. Bevosita shartli belgilash bo‘yicha yer osti suvlari va ularning xususiyatlari tuproq va guruntlarning holati va xususiyatlari, relyef va yotqiziqlar genezisi va boshqalar izohlanadi. Sug‘oriladigan yerlarda tuproq sho‘rlanishi, asosan bevosita shartli belgilash bilan aniqlanadi. Odatda obyektlarni bilishda bir vaqtning o‘zida bir nechta mustaqil belgilardan foydalaniladi. Fototon, shakl, tuzilma va tekstura ma’lum darajada belgilashning aniqliligi va ishonchliligini oshiradi. Tasvirda tabiiy va antropogen obyektlarning fiziologik jihatlarini izohlash bu obyektlarning aniq prinsipi bo‘yicha mavzuli yo‘nalishdagi shartli belgilashga ko‘ra klassifikatsiyalashdan iborat bo‘ladi. Izohlash jarayoni konturlarni rasmga olish va shartli belgilangan tasvirlar yoki fotochizmalarni yaratish bilan olib boriladi. Izohlanayotgan tasvirning aniq fiziologiyasi bo‘yicha bilim talab qiladi. 5,4 jadvalda sug‘oriladigan yerlarda «Tuproq sho‘rlanish» xarita-chizmasini tuzish uchun shartli belgilashning andazaviy sinov katologi keltirilgan. Shartli belgilashning andazaviy katologi tartibli ravishda 1:200000 masshtabgacha kattalashtirilgan ko‘p zonali kosmik tasvirlarning foto belgilaridan iborat. Obyektning har bir sinfi qoidaga ko‘ra, ikkita fotografik andaza mos keladi.: birinchi-spektrning qizil zonasidagi faragment tasviri; ikkinchi-infraqizil zonaga yaqin o‘sha hududlardagi tasvir fragmenti. Katologda keltirilgan asosiy obyekt sinflari quyidagicha: -gidrografik obyektlar va gidrotexnik qurulmalar; -elementlar, turlar va relyef shakllari; -antropogen obyektlar; -sug‘oriladigan qishloq xo‘jalik obyektlari; Qishloq xo‘jalik obyektlari o‘z navbatida quyidagi sinflarga bo‘linadi: - lalmi yerlar; -yangi sug‘oriladigan yerlar, sug‘oriladigan va qadimdan sug‘oriladigan yerlar; Sug‘oriladigan yerlarning tasvir fragmentlarini shartli belgilash andazaviy kataloglarida tuproq sho‘rlanishining barcha darajalari sho‘rlanmaganidan tortib sho‘rxoklargacha, sug‘oriladigan hudud uchun xarakterli bo‘lgan tuproq tarkibining turli ko‘rinishdagi farqlanish hisobini aks ettirish mumkin. Atlasda turli darajada sho‘rlangan tuproqlarni shartli belgilashning asosiy prinsiplari keltirilgan bo‘lib, ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita shartli belgilash belgilari va xususiyatlarining birikishiga asoslangan. Shunday qilib shartli belgilash belgilarining andazaviy kataloglari «andazaviy belgilar» rolini o‘ynaydi, ular shartli belgilovchining ko‘p zonali kosmik tasvirlar turlarini o‘rganish va sug‘oriladigan yerlarda tuproq sho‘rlanishini xaritalashni o‘rganish uchun juda zarur. Shartli belgilash andazaviy kataloglarini o‘rganish orqali tabiiy va antropogenik obyektlarni mavzuli izohlash, so‘ngra tadqiqot o‘tkazilayotgan hudud bo‘yicha o‘xshash obyektlarning identafikatsiyasi va boshqalar bilan shug‘ullanishi mumkin. Buning uchun yaxlit fotochizmaga o‘xshash maydonlarning ko‘rinishi olingan barcha yer usti va masofaviy ma’lumotlar joylashtiriladi. Ma’muriy rayonni hududiy shartli belgilash ikki zonali kosmik fototasvir yoki fotoplyonkalar-QD va IQ diapazonlardagi (10-rasm) ma’lumotlaridan foydalangan holda quyidagicha amalga oshiriladi; -tasvirdagi QD diapozonda sug‘oriladigan yerlar konturi boshqa tabiiy va antropogen ko‘rinishlar fonida ko‘tariladi. Topik asoslar yordamida (topografik xaritalar, yerdan foydalanish rejalari) o‘rganilayotgan rayonning ma’muriy chegaralari belgilanadi; -IQ diapazonidagi tasvirda barcha suv va qishloq xo‘jaligi obyektlari tasvirga olinadi: ko‘llar, suv omborlari, daryolar, gidromeliorativ tarmoqlar, sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan yerlar va boshqalar. -QD va IQ diapazondagi tasvirlarni solishtirish yo‘li bilan gidrografiya elementlari KD diapazonidagi tasvirga o‘tkaziladi; -topografik xaritalarni foydalanish bilan QD diapazonidagi tasvirda antropogenik obyektlar (aholi punktlari, katta yo‘llar va boshqalar) tasvirga olinadi. Aholi punktlarining konturi shtrixlar bilan to‘ldiriladi; -QD diapazonidagi tasvirda sug‘orish massivlarining kontur chiziqlariga yo‘naltirilmagan yerlar (tog‘ jinslarining yer yuzasiga chiqishi, kuchli toshli tuproqlar va boshqalar) ajratib ko‘rsatiladi; -bog‘lar, uzumzorlar tasvirga olinadi; -sug‘oriladigan massivlardagi QD diapazondagi tasvirda yerning sho‘rlanish darajasiga ko‘ra bir jinsli maydonlarning konturlari ko‘rsatiladi. Xaritalar yordamida yer osti suvlarining joylashish chuqurligi (SJCH) IQ diapazonidagi tasvirda chuqur joylashmagan uchastkalar SJCH bilan tasvirga olinadi. Bu konturlarning shtrixpunktir ko‘rinishidagi chiziqlari QD diapazonidagi tasvirga o‘tkaziladi; -QD diapazonidagi tasvirga nuqtalar ko‘rinishidagi dala tadqiqotlari olib borilgan davrda tuproq namunalari olingan kesmalar chizib ko‘rsatiladi. Nuqtadan chapda kesmalar nomeri quyiladi; -mavjud bo‘lgan konturlar ichida tuproqning sho‘rlanish darajasi aniqlanadi; kontur ichiga tuproqning sho‘rlanish darajasining raqamli indeksi («0» dan «4» gacha) quyiladi. -SSS (sizot suvlari sathi) joylashish chuqurligi xaritalaridan foydalanish orqali tuproq va topografik xaritalardagi «ma’lum» konturlar ichidagi tuproq sho‘rlanishining andazaviy bahosi ma’muriy rayonning barcha hududlariga, shuningdek, qo‘shni rayonlardagi tuproq va gidrogeologik sharoitlar o‘xshash, tadqiqot qilinayotgan rayon ma’lumotlari ularning ham hududlariga mos kelishi mumkin. Kontur yoki obyektning tasvirdagi eng kichik uzunligi 1mm ga teng. Tasvirlarning shartli belgilashning sifat bahosi chiqish xujjatlari darajasida olib boriladi: sho‘rlangan tuproqlar sxemasi va turli darajada sho‘rlangan tuproqlarga ega bo‘lgan maydonlar haqida ma’lumotlar. Tasvir darajasidagi shartli belgilash aniqligi, agar uzunlik chiziqli katta bo‘lmagan konturlarda 0,5 mm dan oshmasa yetarli hisoblanadi. «Sho‘rlangan tuproqlar» xarita-chizmasini tuzish. Ma’muriy rayonning 1:50000 masshtabli sug‘oriladigan massivlarida «Sho‘rlangan tuproqlar» xarita384 chizmasi tuzishda kosmik syomkalarni shartli belgilangan ma’lumotlaridan foydalangan holda o‘tkaziladigan texnologik operatsiyalar tartibi quyidagi bosqichlarda aniqlanadi: Topik asoslarni tanlash. Topik asos sifatida ma’muriy rayonning 1:50000 masshtabli yer qurish rejasidan foydalaniladi. Topik asosdagi va shartli belgilangan kosmik tasvirlar yoki fotochizmalardagi identik nuqtalar tayanchlar aniqlanadi. Tayanch nuqtalari sifatida topik asosda ishonchli ravishda ko‘rsatilgan va joylardagi kontur va obyektlarning tasvirlarida qayd qilinganlar qabul qilinadi: gidrografik obyektlarning xarakterli konturlari gidromeliorativ tarmoqlarning burilgan va kesishgan joyi, yo‘llarning ayrilishi, qishloq xo‘jalik yer suvlari joylashishi va boshqalar. Tayanch nuqtalar tasvirning butun maydonlari bo‘ylab (tasvirda nuqtalar 6-8 dan kam bo‘lmagan holda) teng bo‘linishi kerak. Kosmik syomka ma’lumotlarining shartli belgilash natijalarini yorug‘lik asosiga o‘tkazish (nusxa ko‘chirish). Shartli belgilangan tasvirga yorug‘ yoki kuchsiz tonli asos tanlanadi (plyonka, plastik, kalka). Unga guash bilan shartli belgilash natijalari yozib qo‘yiladi. Identik tayanch nuqtalarini belgilash. Tasvirda tanlab olingan tayanch nuqtalari nuqtalar ko‘rinishida belgilanadi. Yorug‘lik asosida yoki topik asosda tayanch nuqtalari ignalar bilan taxlanadi, 5 mm diametr aylanasida o‘rab olinadi va raqamlab chiqiladi. Topik asosga shartli belgilash natijalarini o‘tkazish. Yorug‘lik asosi unga yozib qo‘yilgan shartli belgilashning natijalari bilan optik-mexanik asboblaridan 4- 5 kattalikda optik grafik o‘tkazish maqsadida foydalanish imkonini beradi. Bular turli rejimdagi («yorug‘lik»da qanday bo‘lsa, «akslanishda» ham shunday) negativlarda qanday bo‘lsa, pozitiv ma’lumotlarda ham shunday hisoblab chiqilgan. Shartli belgilash natijalarini topik asosga bevosita o‘tkazish quyidagi davomiy operatsiyalardan iborat: a) nisbatan identik tayanch nuqtalari vazifasini bajaruvchi shartli belgilash va topik asoslar chizmasini tahlil qilish; b) masshtablashtirish va hokazolar, shartli belgilash chizmasini topik asos masshtabiga keltirish (identik tayanch nuqtalarini birgalikda qo‘shish); v) shartli belgilash natijalarini topik asosga grafik yo‘li yoki fotoni kattalashtirish bilan (o‘tkazish) qaydlash; Tavsiya etilgan texnologiya kosmik syomkalarning shartli belgilash ma’lumotlari natijalarni topik asosga masshtab yo‘li uchun 1-2 mm aniqlikda o‘tkazish imkoniyatini yaratadi. Ma’muriy rayonning sug‘oriladigan maydonlarda «Sho‘rlangan tuproqlar» xarita-chizmasini mualliflik orginalini rasmiylashtirish. Rayonning «Sho‘rlangan tuproqlar» xarita-chizmasi mualliflik originalida tuproq qatlamining sho‘rlanishi metrli tuproq qatlamining zaharli tuzlari bilan ajratilganligi ko‘rsatiladi. Sho‘rlangan tuproqlar darajasi rangli illyumitsion konturlarda aks ettiriladi. -sho‘rlanmagan-0 indeksi bilan yashil rangda; -kam sho‘rlangan – 1 indeksi bilan sariq rangda; -o‘rta sho‘rlangan – 2 indeksi bilan to‘q sariq rangda; -kuchli sho‘rlangan – 3 indeksi bilan qizil rangda; -sho‘rxoklar – 4 indeksi bilan to‘q qizil rangda; Boshqa belgilar tabiiy va antropogenik obyektlarning kartografik izohlari bilan uyg‘un holda shartli belgilashning andazaviy kataloglarida keltirilgan (11 jadval). Tuproq kesmalarining joylashish holati aylanadagi diametri 3 mm li nuqta bilan belgilanadi. Kesmaning tartib raqami aylana tagiga qora guash bilan yozib qo‘yiladi. Chizma ochiq joyga quyidagi ma’lumotlarni o‘zida jamlagan jadval joylashtiriladi: kesma tartib raqami, metrli tuproq qatlamidagi zaharli tuzlar miqdori, kimyoviylik va tuproq sho‘rlanishining darajasi. Tuproq sho‘rlanishining kontur va indekslar chegarasi oddiy qalamda yoziladi. Kontur maydonlaridagi tuproq sho‘rlanshining turli darajasini hisoblash rayon bo‘yicha olingan yaxlit natijalar bilan birga olib boriladi. Chizmaning ochiq joyida jadvallar shaklida maydonlar miqdori joylashtiriladi. Hisoblash planametr yoki paletka bilan bajariladi. Chizmadagi zaruriy shartli belgilar va qaydlar o‘rnatilgan shaklning burchak shtampi bajaruvchi tomonidan izohlanadi. Bosh tuproqshunos gidrogeolog yoki partiya yoki ekspeditsiyaning boshlig‘i tomonidan tekshiriladi va imzolanadi. Ajratilgan konturlardagi yerdan foydalanishda quyidagi talablarga rioya qilinadi: -joylardagi keltirilgan chegaralarda topik asosda aniq aks ettirilgan yerdan foydalanish rejaga kiritilgan konturlarga joylashishi bo‘yicha ±2mm dan oshmasligi kerak; -joylardagi aniq aks ettirilgan chegaralarda yerdan foydalanish rejasiga konturlarni sig‘dirish ±4mm mumkin bo‘ladi; -joylarda unchalik aniq aks ettirilmagan chegaralarda topik asosda aks ettirilmagan konturlarni sig‘dirish ±10mm gacha etish mumkin. Tuproq sho‘rlanish chizmasini aks ettirishga kiruvchi eng kichik konturlar o‘lchovi quyidagicha qabul qilinadi: -aniq aks ettirilgan chegaralar chizmada 16 mm2 yoki joylarda 4,0ga; -aniq aks ettirilgan chegaralar chizmada 64 mm2 yoki joylarda 6,0ga; -aniq aks ettirilmagan chegaralar chizmada 256 mm2 yoki joylarda 64,0ga. Kontur yoki chiziqli obyektning eng kichik uzunligi 4 mm ga teng ravishda qabul qilinadi. Tuproq sho‘rlanishini konturlardagi yerdan foydalanish rejasiga kiritishda maydonlar to‘g‘ri izohlagan konturlar chizmadagi barcha konturlar miqdoriga nisbatan belgilanadi. Konturni to‘g‘ri izohlash mezoni mazkur konturga kirgan tuproq bo‘linishining darajasiga muvofiq shu konturning sho‘rlanish darajasi hisoblanadi. Sho‘rlangan yerlar syomkasi bo‘yicha xaritalash ma’lumotlariga qisqa izohli varaqa tuzish. Titul (kitobning birinchi beti) varag‘i o‘z ichiga vazirlik tashkilot nomi, izoh varaqasi nomini oladi. Ekspeditsiya boshlig‘i, bosh injener, bosh gidrognolog va «Sho‘rlangan tuproqlar» xarita-chizmasi ma’sul bajaruvchilarning imzosi keltiriladi. Varaqa mundarijasi ma’muriy rayonlarning har biri uchun yerdan foydalanish maydonlarini aks ettiradi; tuproq kesmalarining umumiy soni; tuproq namunalaridagi kimyoviy tahlil natijalari; tuproqning metrli qatlamidagi zaharli tuzlarning miqdori, har bir kesmaning foizi, sho‘rlanishning darajasi va kimyoviyligi, rayonlar, viloyatlar, umuman respublikada turli darajadagi sho‘rlangan tuproqlarga ega bo‘lgan maydonlar miqdori. Xulosa qismida turlicha sho‘rlangan tuproqlar bilan o‘zgarishlar dinamikasi izohlanadi. Sug‘oriladigan yerlarda tuzlanish rejimi o‘zgarishlarining tezkor va ko‘p muddatli ma’lumotlari tuziladi. Sug‘oriladigan yerlarda «Tuproqning sho‘rlanishi» xarita-chizmasini tirajdan chiqarish (nashrga tayyorlash). Ma’muriy rayonlarning sug‘oriladigan yerlaridagi «Sho‘rlangan tuproqlar» xarita chizmasidan gidrogeolog meliorativ ekspeditsiya mutaxassislari, ularning partiya va otryadlari sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilashni amalga oshirish uchun foydalanadilar. Bunday xaritachizmalar muassasalar, respublika qishloq va suv xo‘jaligi tashkilotlari va boshqa idoralarga shartnoma asosida tavsiya etilishi mumkin. Tuproq sho‘rlanishining turli darajalariga ega bo‘lgan maydonlar haqida alohida axborotlar O‘zbekiston Respublikasining qishloq va suv xo‘jaligi Vazirligi, Davlat Yer resurslari geodeziya kartografiya va kadastri davlat qo‘mitasi, Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi uchun tayyorlanadi. Bu ma’lumotlarning tahlili asosida respublikaning sug‘oriladigan yerlarida sho‘rlangan tuproqlar maydonlari haqida alohida xulosalar kiritiladi. Adabiyotlar : 1. Niyozaliev, Otabekov va boshqalar "Agrokimyodan amaliy mashg’ulotlar" Toshkent "Mexnat" 1989 y. 2. A Mavlonov, I.CHumachenko, A Abdujalolov "Paxtachilikda agroximya xizmati" Toshkent, "O’zbekiston" 1978 y. 3. Ф.А. Юдин. "Методика агрохимических исследований" Москва. "Колос" 1980 г. 4. Составление и использавание почвенних карт. Под ред к.с-х. н. А.Д. Кашанского. Москва. Агропромиздат 1987 г. 5. Ю.Федорин, АПонамарева "Составление агрохимических картограмм" Казсельхозгиз, 1964 г. Алма-Ата. 6. Пособие по агрохимическому обслуживанию хозяств Казакистана. Под обш ред. Ю.С Папенко. Алма-Ата "Кайнар", 1977 г

Sho‘rlangan tuproqlar xaritasini tuzish Reja 1. Sho‘rlangan tuproqlar тш xaritasini tuzish zaruriyati 2. Sho‘rlangan tuproqlarni xaritalash va operativ baho berishning an’anaviy uslubi 3. Ko‘p zonali kosmik fotosyomkalar ma’lumotlari asosida tuproq sho‘rlanishini aniqlash asoslari 4. "Tuproqning sho‘rlanishi" xarita-chizmasini yaratish texnologiyasi

O‘rta Osiyoning, jumladan, O‘zbekistonning sug‘orish sistemasini samarali funksiyalashni aniqlovchi muhim omillardan biri sho‘rlanish hisoblanadi. Bu sug‘oriladigan hududlarda vaqt o‘tishi bilan joylarda va tuproq qoplamining profili bo‘yicha tez o‘zgaradigan tuproqning dinamik jarayonlaridan biridir. Tuproq sho‘rlanishining darajasiga bog‘liq holda uning fizikaviy, agrokimyoviy, biologic xususiyatlari yomonlashadi va qishloq xo‘jalik madaniy ekinlarining hosildorligini pasayishiga olib keladi. Bugungi kunga qadar O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo respublikalarining sug‘oriladigan yerlaridagi tuproq sho‘rlanishining soni, sifati va xarakteri haqidagi asosiy axborot "O‘zdaverloyiha" instituti tomonidan bajarilgan tuproq tekshiruvlariga oid katta masshtabli ma’lumotlar hisoblanadi. Biroq 10-15 yilda bir marta bajariladigan bu ishlar sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini operativ ravishda nazorat qilib borish masalalarini yechishda yetarli emas (Shukshin, Shulyak, Zeman, Tojiyev, Vaksman va boshqalar, 1990). Keyingi yillarda kosmik fanning rivojlanishi bilan masofaviy uslublar, jumladan, ko‘p zonali kosmik foto syomkalari borgan sari kengroq tarqalmoqda. Masalan, V.V.Dokuchayev nomidagi Tuproqshunoslik instituti tomonidan tayyorlangan aero va kosmik fotosyomkalarning ma’lumotlaridan foydalanish uslubiyatlari mavjud. Katta masshtabli aerofoto tasvirlarni meliorativ qurilmalari ustida tadqiqot olib borishda konturlarni aniq belgilash uchun foydalanish ko‘rib chiqilgan. Mirzacho‘l yerlardagi sho‘rlangan tuproqlarning tahlili belgilash belgilari to‘g‘risidagi ma’lumotlar yig‘ish uslubi hamda har bir joyning detal kartinasini tuzish ishlari olib borilgan. VNIIGIM uslubida aerokosmik tasvirlar va ularni ishlab chiqishning asosiy bosqichlari detalma-detal ko‘rib chiqilgan. O‘zbekistonning Farg‘ona va Buxoro viloyatlaridagi sug‘oriladigan yerlardagi tuproqlarning sho‘rlanishini o‘rganish asosida aerokosmik syomkalar ma’lumotlaridan foydalanish maqsadli effekti ko‘rsatilgan. Mazkur bobda 1:100000 masshtabli ko‘p zonali kosmik fotosyomkalarning vizual instrumental ishlab chiqish ma’lumotlarining texnologiyasi bayon etilgan bo‘lib, bu sug‘oriladigan yerlarda «Sho‘rlangan tuproqlar» xarita chizmasini

operativ ravishda korrektirovka qilish uchun mo‘ljallangan, qiyosiy belgilashning zaruriy andazaviy kataloglari va ularni xaritalash ishlari olib borilgan. Respublikaning sug‘oriladigan yerlarida tuproq sho‘rlanishi holati va dinamikasini operativ ravishda nazorat qilish gidrologiya-meliorativ ekspeditsiya tomonidan ilmiy tadqiqot va loyihalash tashkilotlarini zarurat tug‘ilganda jalb etish bilan amalga oshiriladi. Sho‘rlangan tuproqlarning obyektiv bahosi va hisob kitobi sug‘oriladigan yerlarni meliorativ holatini nazorat qilishning masalalaridan biridir. Shuning uchun ham mualliflar sug‘oriladigan yerlarda tuproq sho‘rlanishini xaritalash va hisobkitobini qilishning operativ baho berishdagi an’anaviy uslublarini qayta tahlil qilib chiqdilar, ko‘p zonali kosmik foto tasvirlarni qiyosiy belgilashning fizikaviy asoslarini qisqa bayon etdilar, kosmik tasvirlarni ishlab chiqish texnologiyalarini kiritdilar. Sho‘rlangan tuproqlarni xaritalash va operativ baho berishning an’anaviy uslubi O‘zbekiston Respublikasinining sug‘oriladigan yerlarida tuproqning sho‘rlanishi odatda "O‘zdaverloyiha" Davlat loyihalash instituti tomonidan amalga oshirilgan sho‘rlangan tuproqlar syomkalarining ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi. Sho‘rlangan tuproqlarning rekognossirovkali tadqiqotlari yiliga bir marta vegetatsion davrining oxirida (avgust oxiri-oktabr boshi) tuproqning o‘simlik ildiz bilan qoplangan (metrli) qatlamlarida yuqori darajada tuzlarning to‘planish davrida olib boriladi. Sho‘rlanishning asosiy manbai-tuproqning o‘simlik ildiz bilan qoplangan qatlami-yer yuzasida yaqin joylashgan minerallashgan sizot suvlari hisoblanadi. Tuproqning sho‘rlanishi ta’sirida uning ko‘rinishi va kimyoviyligi darajasiga bog‘liq holda tuproqning fizikaviy, kimyoviy va agrokimyoviy xususiyatlari yomonlashadi, natijada sezilarli darajada qishloq xo‘jaligi madaniy ekinlarning hosildorligi pasayadi.

Sho‘rlanish darajasiga qarab tuproqlarning bo‘linish belgilari rekognossirovkali tadqiqotlarda vegetatsion davridan so‘ng quyidagicha ifodalanadi. Sho‘rlanmagan tuproqlar. Qishloq xo‘jaligi madaniy ekinlari normal o‘sadi va rivojlanadi. Tuproqlarning yuza qismi ranglari bo‘yicha quruqlikdagi kabi nam holatda ham bir xil. Tuproq yuza qismida tuzlarning rangi o‘chishi kuzatilmaydi. Kam sho‘rlangan tuproqlar. O‘simliklarning kam darajada ezilishi, fragmentli yoki butunlayicha seziladi. Qirrali joylarning baland qismi pastlikka nisbatan namlangan holatda; quruq holatdagi qirrali joylarda tuzlarning rangi kam o‘chganligi seziladi. O‘rtacha sho‘rlangan tuproqlar. Madaniy ekinlarni o‘rtacha ezilishi dala konturlarining katta qismida seziladi. Unchalik katta bo‘lmagan bir necha o‘n kvadrat metrlargacha bo‘lgan yerlarda o‘simliklarga dog‘ tushishi mumkin. Qirralar va qatorning yon tomoni qisman rangi o‘chgan tuzlarning katta dog‘lari bilan qoplangan. Kuchli sho‘rlangan tuproqlar. Yetishtiriladigan qishloq xo‘jalik madaniy ekinlarining kuchli ezilishi seziladi. Dala konturlarining butun bo‘yi bo‘ylab madaniy ekinlarga turlicha o‘lchovdagi (10 dan 100 km gacha) rangi o‘chgan tuzlar bilan qoplangan katta, ba’zan butun dog‘larning rivojlanishishi kuzatiladi. Qishloq xo‘jalik ekinlari maydonlaridagi qatorlarda ham shunday rangi o‘chgan tuzlarning katta dog‘lari rivojlangan. Yovvoyi o‘tlar tarkibida galofitlarning maysali ko‘rinishlar mavjud. Yotib qolgan maydonlarga esa galofitli butalar (yulg‘unlar, sho‘rhoklar va boshqalar) ham uchraydi.

Sho‘rxoklar. Qishloq xo‘jalik madaniy ekinlari butunlay nobud bo‘ladi. Tuproqning yuza qismi tuz bilan to‘ydirilgan qobiq bilan qoplangan. Sodali sho‘rlangan tuproq yuza qismi intensiv qora rangga ega. Bunday maydonlarda galofitli o‘simliklar o‘sadi (sho‘r o‘simliklar, yulg‘unlar va boshqalar). Tuproqlarning bo‘linish belgilari ularning qay darajada sho‘rlanishiga qarab, rekognossirovka tadqiqotlarida butun dala yoki fragmentli, alohida maydonlar bo‘yicha paxta hosildorligining foizli ko‘rsatkichlari orqali ham ifodalanishi mumkin (8-jadval). 8-jadval Tuproqlarning sho‘rlanish darajasi bo‘yicha paxta hosildorligining Kamayishi Tuproqning sho‘rlanish darajasi Paxtaning kam hosilligi, % Sho‘rlanmagan - Kam sho‘rlangan 20-50 O‘rtacha sho‘rlangan 50-70 Kuchli sho‘rlangan 70-90 Sho‘rhoklar 90-100 Tuproqlar sho‘rlanishining vizual kuzatuv natijalari yerdan foydalanish rejalarida 1:10000 masshtabli xaritalarda qayd qilinadi. Bajarilgan ishlarning sifat bahosi maxsus aktlar bilan rasmiylashtiriladi. Rekognossirovka tadqiqotlarining ma’lumotlari bo‘yicha sug‘oriladigan yerlar va tuprog‘i o‘rganiladigan boshqa tashkilotlar-"O‘zdaverloyiha" institutining tuproq sho‘rlanishi haqidagi ma’lumotlari korrektirovka etiladi (tuzatiladi). Buning uchun sho‘rlangan

O'xshashlar

SHO‘RLANGAN TUPROQLAR, ULARNING TURLARI. SHO‘RHOQ VA SHO‘RHOQSIMON, SHO‘RTOB VA SHO‘RTOBLI TUPROQLAR
Tuproqni xaritalash. Tuproqni er yuzasida tarqalish qonuniyatlari
Kameral davridagi qilinadigan ishlar (chizma ifodali ishlar, solishtirma ishlar, aniq oxirgi tuproq xaritalarini tuzish)
Tuproqni xaritaga tushiruvchi guruhlarning tarkibi
SHO‘RXOQ VA SHO‘RXOQLI, SHO‘RTOB VA SHO‘RTOBLI, TAQIRLI TUPROQLAR VA QUMLIKLARNI O‘ZLASHTIRISH