logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Tuproqni xaritalash. Tuproqni er yuzasida tarqalish qonuniyatlari

Tuproqni xaritalash. Tuproqni er yuzasida tarqalish qonuniyatlari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.1259765625 KB
Ko'chirib olish
Tuproqni xaritalash . Tuproqni er yuzasida tarqalish qonuniyatlari REJA 1.Tuproqni xaritalash fani, uning rivojlanish tarixi va usullari 2. Tuproqning yer yuzasida tarqalish qonuniyatlari. 3.Xaritalash davrlari Mamlakatimizning mustaqilligini mustahkamlash, xalq xo‘jaligi tarmoqlarining rivojlanishini taraqqiy etgan davlatlar darajasiga yetgazish yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash va ularning ilmiy, amaliy potensiyalidan keng foydalanishni davr taqozo etadi. Ma’lumki, mamlakatimizda dehqonchilik qadimiy tarixga ega, bu katta tarixiy davr ichida tuproqlarda jiddiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Tabiiy tuproq o‘z o‘rnini o‘ziga xos butun ichki va tashqi belgilari bilan birgalikda insonning dehqonchilik faoliyati ta’sirida ro‘yobga kelgan yangi tuproq avlodiga berdi. Tuproqdan ilmiy asosda to‘g‘ri foydalanish uchun tuproqning xossasini, xususiyatini, ularning tavsifini, agronomik ko‘rsatkichlarini, tabiiy unumdorligini va ma’lum tabiiy sharoitini hisobga olish kerak. Tuproqlarni xaritaga ma’lum masshtabda tushirishda tuproqning hamma xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi va morfologik belgilari ifodalanadi. Tuproqni xaritalashning asosiy usuli V.V. Dokuchayev tomonidan ishlab chiqilgan tuproq geografiyasi usulidir. Tuproqni tabiatda va laboratoriya sharoitida birgalikda o‘rganish tuproq hosil bo‘lishi, rivojlanishi, tarqalishi va unumdorligini aniqlash kabi juda murakkab masalalarni hal etishga yordam berdi. Tuproqni xaritalashning zamonaviy usullari haqida xorijiy davlatlarning darsliklarida ham e’lon qilingan. S.I. Gribov Pochvеnnaya kartografiya (M-vo sеl. xoz-va Ros. F е d е ratsii, Alt. gos. agrar. un-t. - Barnaul: Izd-vo AGAU, 2005). J.G.Xlud е nsov Krupnomasshtabno е kartografirovani е pochv Altayskogo kraya (El е ktronniy r е surs) : m е todich е ski е ukazaniya k praktich е skim zanyatiyam - Barnaul: Izd-vo AGAU, 2011). Informatsionno е ob е sp е ch е ni е upravl е niya z е m е lnimi r е sursami: (Uch е bno е posobi е Pod r е d. L.I.Koshkina. – M.: Visshaya shkola, 2002). A.E. Hartemink, · A. McBratney, M.L. Mendonca-Santoslarning fikriga ko‘ra tuproq haqidagi ma’lumotlar miqdoriy ko‘rsatkichlar yordamida ifodalanishi lozim. Oksvord universiteti professori Elizabet Guk Yer ro‘yxatini tuzish juda muhim masala ekanliginini ta’kidlab, uni o‘tkazishda tuproq xaritalaridan foydalanish lozimligini ko‘rsatib o‘tgan. Uning fikricha, yerlarning ro‘yxatini tuzish yerdan foydalanuvchilarning huquqlarini himoya qiladi. M.L. Mendonca Santosa, , C. Guenatb, M. Bouzelboudjens, F. Golaylar tuproq xaritalarini tuzishda GIS texnologiyalarining ahamiyatini yoritib berishgan. Ushbu texnologiyalardan foydalanish o‘ta aniqlikda tuproq xaritalarini tuzish imkoniyatini beradi. M.L.Manchanda, M.Kudrat, A.K.Tivarilarning fikriga ko‘ra, masofaviy modellari yordamida tuproq tadqiqotlarini va xaritalash ishlarini o‘tkazish imkoniyati yaratiladi. A.B. McBratney, M.L. Mendonca Santos, B. Minasnilar tuproqni xaritalash ishlarining asosiy bosqichlari haqida ma’lumotlar keltirgan. Tuproq xaritalari tuzishda tuproq haqidagi ma’lumotlar asosiy ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. Flesearch Branch. A soil mapping system for Canada: Revised. Research Branch Agriculture. 1981. Kanadada tuproq kartografiya ishlari asosan geodeziyachilar tomonidan olib boriladi. Tuproq tadqiqot ishlari ekspert komissiyasi tomonidan ko‘rib chiqiladi. Tuproq xaritalari tuzishda aerofototasvirlardan foydalanish ishning aniqligini oshiradi. Tuproq va o‘g‘itdan samarali foydalanish yo‘llarini to‘la ilmiy asoslab berish uchun bajariladigan xaritaviy ishlar natijasida quyidagilar tuziladi. Tuproq xaritalari, agrotuproq rayonlashtirish xaritalari, tuproqlarni va fermer xo‘jaligiga yer-suvlarini sifat jihatidan baholash xaritalari, tuproqlarni agronomik ishlab chiqarish tavsifnomasi va har xil xaritagrammalar (harakatchan fosfor, kaliy va h. k.) tuziladi. Ijara, dehqon va fermer xo‘jalik tuproq xaritalari va tuproq tavsifi quyidagi ishlar uchun zarur: 1. Dehqon va fermer xo‘jaliklarida agrotexnik, meliorativ, tuproq eroziyasiga qarshi va boshqa tadbirlarni ishlab chiqishda hamda tuproq unumdorligini oshirishda qo‘llaniladigan progressiv usullarini qo‘llashda. 2. Davlat yer fondini hisoblashda va yangi yerlarni o‘zlashtirishda. 3. Xo‘jaliklar ichida yer tuzishda va almashlab ekishni to‘gri joriy qilishda. 4. Tuman, viloyat va respublika tuproq xaritalarni tuzishda. 5. Qishloq xo‘jaligini ixtisoslashtirish hamda ko‘plab qishloq xojaligi tajribalarini o‘tkazish uchun. Qishloq xo‘jaligi zamini-ya’ni tuproqqa asoslangan eng qiyin ishlab chiqarish turidir. Chunki tuproqqa tushgan bir chigitni unib chiqishi uchun muayyan sharoit kerakki, bu sharoit har joyda har-xildir. Bir tuproqda sho‘rlanish, ikkinchi joyda eroziya, uchinchi joyda tuproqning zichlik darajasi yuqori, boshqa yerda suv yetishmasligi va hokazo kamchiliklar qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Tuproqdan ilmiy asosda to‘g‘ri foydalanish uchun tuproqning xossasini, xususiyatlarini, ularning tavsifini, agronomik ko‘rsatkichlarini, tabiiy unumdorligini va ma’lum tabiiy sharoitini hisobga olish kerak. Tuproqlarni xaritalashda, ma’lum masshtabga tushirishda tuproqning hamma xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi va morfologik belgilari ifodalanadi. Tuproq xaritashunosligining fan sifatida rivojlanishi tuproqshunoslik fanininig va qishloq xo‘jaligining rivojlanishi tarixi bilan chambarchas bog‘liq. Bizga ma’lumki, tuproq xaritasi ma’lum masshtabda tuziladi. Masshtabiga ko‘ra shartli ravishda quyidagicha nomlanadi: 1. Maxsus aniq-1:200 dan 1:2000 gacha; 2. Yirik masshtabli 1:10000 dan 1:30000 gacha; 3. Mayda masshtabli 1:30000 dan 1:1000000 gacha; 4. Umumiy tasvir beruvchi masshtabli 1:1000000 dan mayda. O‘tgan asrning ikkinshi yarmidan keyin tuproqni yer yuzasida tarqalishi qonuniyatlari va xususiyatlari bo‘yicha tuzilgan xaritaviy ma’lumotlarga e’tibor oshib bordi. Bunga sabab yerga bo‘lgan soliq va xarajatlarni belgilashda tuproq unumdorligining xususiyatlarini hisobga olishdir. Geolog olim V.V.Dokuchayevga 1877-1881 yillarda erkin iqtisod birlashmasi buyurtmasiga asosan Rossiya qora tuproqlarini o‘rganib xaritaga tushirish vazifasi beriladi. Bu tekshirishlar natijasida sxematik (1 sm da 25 km) tuproq xaritasi tuziladi. 1882 yildan boshlab V.V.Dokuchayev shogirdlari N.M.Sibirsev va boshqalar bilan hozirgi Nijniy Novgorod oblasti tuproqlarini, tuproq hosil qiluvchi omillarni o‘rganib 1:4200000 masshtabli xaritasini tuzadi. Keyinchalik 1888-1894 yillar boshqa viloyatlar o‘rganilib V.V.Dokuchayev olgan ma’lumotlarni umumlashtirib, tabiiy fanlar ichidan tuproqshunoslik fanini ajratib chiqaradi va shu bilan tuproqlarni xaritalash faniga asos soladi. Tuproq xaritasi nazariy tomonlarini rivojlantirishda katta hissa qo‘shgan N.M.Sibirsev, V.V.Dokuchayev rahbarligida Rossiyani “tuproq xarita” sini tuzishdi. V.V.Dokuchayevdan keyin Kuchin boshqarmasining buyurtmasiga asosan Rossiyaning Osiyo qismida K.D.Glinka (1908-1915 yillar) 3 mln km2 maydonda tuproq xaritasini tuzadi. Hozirgacha shu xaritalardan foydalanib kelinmoqda. O‘zbekistonda turli zona tuproqlarini asosiy xossalari va sifatini bilmay turib, uning unumdorligini muttasil oshirish, mineral o‘g‘itlar, suv va yerdan to‘g‘ri foydalanishni tashkil etish qiyin. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda tuproqni o‘rganish va uning unumdorligini oshirish tuproq xaritalarini tuzish yetuk mutaxassislar, olimlar ilmiy izlanishlar o‘tgazganlar va o‘tgazmoqdalar (M.A. Pankov, M.B. Bahodirov, A.M. Rasulov, E.G. Kruglova, X.M. Maxsudov, L.T. Tursunov va boshqalar.) Tuproq xaritalari agrokimyo va meliorativ ko‘rsatkichlar hisobiga yangi mazmun bilan boyitildi. Bunda akademik L.I.Prosalov va uning shogirdlari katta ishlarni amalga oshirdi. S.S.Neustruyev tuproq hosil bo‘lishida relyefning rolini, qiyaliklarda issiqlik, suv taqsimoti har xil bo‘lishini va eroziyaga moyilligini hisobga olib vertikal zonalik tushunchasiga asos soldi, avtomorf va gidromorf tushunchalarini kiritdi va shu ko‘rsatkichlarni tuproq xaritasiga tushurishni taklif etdi. U birinchi bo‘lib tuproq geografiyasi bo‘yicha o‘rganish taklifini kiritdi. L.I Prosolov birinchi bo‘lib mintaqaviy tuproq xaritasini tuzdi va hozirgi zamon xaritalariga asos soldi. Hozirgi kunda ham tuproq turlarini xaritalashda V.V.Dokuchayev uslubidan foydalanilib morfogenetik belgilari asosida tuzilmoqda. Tuproqning yer yuzasida tarqalish qonuniyatlari. xaritalash davrlari Yer yuzida tuproqlar tarqalishining asosiy qonuniyatlari, tuproqni dalada o‘rganib xaritasini tuzishda tuproqshunos quyidagi tuproq geografiyasining asosiy qonuni yoki tuproqlarning yer yuzida joylashish qonunlarini bilishi kerak. Tuproqlarning geografik kenglik, vertikal zonallilik qonunlari V.V.Sibirsev tomonidan yaratilgan: Tuproqlarning o‘xshashlik topografik qatorlar qonuniyati S.A.Zaxarov tomonidan; Tuproqlarning intrazonallik qonuni N.M.Sibirsev, M.M.Filatov; Tuproqlarning mikrozonallik qonuni Ya.N.Afanasyev, B.S.Bogdan, G.N.Visotskiy, S.A.Zaxarov; Tuproqlar tarqalishining regional yoki mahalliy tuproq geografik qonuniyati L.I.Prosolov, I.P.Gerasimovlar tomonidan yaratilgan. Tuproqlarni gorizontal kenglik bo‘yicha tarqalishi . Gorizontal yoki kenglik bo‘yicha tuproqlarning tarqalish qonuniyati haqidagi ta’limot V.V.Dokuchayev va uning izdoshlari erishgan yutuqlaridan biridir. Bu ma’lumot tuproq hosil bo‘lishidagi V.V.Dokuchayev konsepsiyasidan bevosita kelib chiqadi. Chunki tuproq hosil qiluvchi omillar tekisliklarda geografik kenglik bo‘ylab cho‘zilgan zonallik qonuniga bo‘ysungan holda bu omillarning mahsusli bo‘lgan tuproqlar ham zonalar bo‘yicha tarqalgan. Shu bilan birga biologik iqlim zonalarining chegaralari ko‘pchilik hollarda tuproq zonalarining chegaralariga to‘g‘ri keladi, ammo tuproq tashkil topishida zonal omillar bilan birga zonal bo‘lmagan omillar ham bor, bu tufayli yuqorida qayd etilgan chegaralar to‘g‘ri kelmasligi ham mumkin. Tuproq hosil qiluvchi omillar o‘z ta’sirlarining geografik masshtabiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga keng geografik masshtabda quruqlikning ulkan qismlariga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar iqlim, biologik va o‘lkaning yoshi kiradi. Tuproq tiplarining bir-biridan keskin farq qiladigan guruhlarning geografik joylashish qonuniyati ana shu omillarga bog‘liq. Ikkinchi guruh omillarga tuproq hosil qiluvchi jinslar, relyef, mikroiqlim va odam faoliyati kiradi. Bu omillar tuproq tipi ichidagi maydaroq taksonomik birliklar, ya’ni tepachalar, tuproq ayirmalarining paydo bo‘lishida rol o‘ynaydi. Yuqorida qayd qilinganidek, bu omillar va ularning ta’sirida hosil bo‘lgan tuproqlar ham geografik zonallik ta’sirida hosil bo‘lgan tuproqlar ham geografik zonallik qonuniyatiga bo‘ysunadi. Geografik kenglik zonalari materiklarning tekislik qismlariga xos bo‘lib uning mohiyati shundan iboratki, eng ko‘p tarqalgan tuproq tiplari kenglikda mintaqa shaklida joylashib shimoliy yarim sharda shimoldan janubga qarab iqlim o‘zgargan sari qonuniy ravishda biridan keyin ikkinchisi o‘rin oladi. Lekin, tuproqlarning tarqalishiga relyef, o‘simlik va boshqalarning rivojlanishidagi ta’siri tufayli tuproqlarning geografik kenglik bo‘ylab zonalar hosil qilishi iqlim mintaqalariga qat’iy bog‘liq emas. V.V.Dokuchayevning fikriga ko‘ra, tuproqlarning geografik kenglik bo‘yicha tarqalishining mohiyati shundaki, yer yuzida asosiy tuproq tiplari har-xil kenglikda tarqalishi ta’kidlanadi. Tuproqlarning vertikal zonalliligi . Tuproqlarning vertikal yoki poyaslar qonuni bo‘yicha tarqalish qonuniyati ham birinchi marta V.V.Dokuchayev tomonidan qayd qilingan edi. Vertikal zo‘nallik qonunining mohiyati shundaki, dengiz sathidan baland tog‘ cho‘qqilariga ko‘tarilgan sari tuproqlarning bir necha vertikal zo‘nalligi kuzatiladi, ya’ni ekvatordan shimoliy qutibga qarab yurganda biri ikkinchisiga almashgani kabi o‘zgaradi. V.V.Dokuchayev Kavkaz tog‘larini ko‘rib ularning tabiiy xususiyatlari bilan tanishgach shunday fikrga kelgan edi: ”Kavkaz tog‘larida qora tuproqlarning borligini qayd qilish bilan birga tog‘larning o‘ziga xos mahalliy o‘simlik va iqlim xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan qator vertikal tuproq zonalarining mavjudligini ko‘rsatish mumkin”. Keyinchalik bu qonuniyat S.A.Zaxarov, L.I.Prosalov, S.S.Neustruyev, I.P.Gerasimovlar tomonidan o‘rganildi va to‘ldirildi. Bu olimlar shuni aniqladilarki, tog‘larda tekisliklarga nisbatan bioiqlim sharoitlar va tupoqlarning genetik tiplari xilma-xil bo‘ladi. Masalan tog‘larda keng tarqalgan sovuq nam o‘tloq, sovuq dasht va cho‘l landshaflari tekisliklarda uchraydi, umuman olganda tog‘ tuproq tiplarini ham tekisliklarda uchraydigan tuproqlarning ekologo-genetik guruhlarga kiritish mumkin. Har qanday tog‘ tizmasi –o‘ziga xos bo‘lgan tuproqlarning vertikal zonallik sturukturasi bilan farqlanadi. Tuproqlarning vertikal zo‘nallik sturukturasi quydagi omillarga bog‘liq bo‘ladi: 1. Tog‘li o‘lkalarning tuproqlari gorizontal zo‘nallik sistemasida tutgan o‘rniga. 2. Tog‘larning balandligiga. 3. Tog‘li o‘lkalarning havo massasi harakatining asosiy yo‘nalishiga nisbatan tutgan o‘rniga. 4. Harorat inversiyasining mavjudligiga. Tuproqlarning vertikal zo‘nalligi O‘rta Osiyo va Kavkaz tog‘larida yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘rta Osiyo tog‘larida vertikal zo‘nallik och tusli bo‘z tuproqlardan boshlanadi. Hozirgi zamon tuproq geografiyasi fanida bu narsa hech qanday shubha tug‘dirmaydi. Lekin och tusli va tipik bo‘z tuproqlar tog‘ tuproqlarimi yoki tekislik tuproqlarimi degan muammo ba’zi bir tuproqshunos olimlar o‘rtasida tortishuvga sabab bo‘lmoqda. Hamma tog‘ tizmalarida tuproqlarning vertikal zo‘nallik qonuniyati bo‘yicha tarqaladi degan fikr keyingi vaqtda tekshirishlar o‘tkazish natijasida noto‘g‘ri ekanligi aniqlandi (Zaxarov, Gerasimov, Neustruyev va boshqalar) bunday normal ya’ni tuproqlar tarqalishining qonuniyatiga bo‘ysinmagan holati, tog‘larning nisbatan joylashish holatiga bog‘liq. Bu holat ya’ni tog‘ sistemalarining boshqa tog‘lar bilan dengizdan to‘sib qo‘yilganligi, dengiz qirg‘og‘ida yoki quruqlik markazida joylashganligi asosan tog‘ iqlimining namligiga tasir qiladi. Tuproqlarning o‘xshashlik topografik qatorlar qonuni . Bu qonun shuni bildiradiki, ya’ni tuproqdagi o‘xshashlik geografik va topografik qatorlarni hosil qiladi va har qaysi geografik kenglik tuproq zo‘nalariga o‘zining vertikal tuproq zonalari mos keladi. Bu qonuniyat S.A.Zaxarov tomonidan tavsiya etilgan. Tuproqlarning introzonallik qonuni prof. N.N.Filatov tomonidan kashf qilingan. Bunda tuproq hosil qiluvchi omillarning yig‘indisi ta’sirida yoki bu omillarning birortasining ta’sirida iqlim omilidan ustunlik qilsa tuproqlar o‘ziga xos bo‘lmagan zonada uchrashi ham mumkin, ya’ni introzonal holatda tog‘larga o‘xshash yoki alohida orollar tarzida, masalan sho‘rtoblar, karbonatli, chiqindili tuproqlari yoki botqoq tuproqlar. Tuproqlarni mikrozonallik qonuni S.A.Zaxarov fikricha bu qonun relyefning maydaroq pastliklarida tuproqlar ajoyib vertikal polasalar yoki zonalarnikidek joylashgan bo‘ladi. Bu qonun ayniqsa yirik masshtabli kartalar tuzganda o‘ziga xos qiziqish uyg‘otadi. Tuproq xaritalarining masshtabiga qarab guruhlarga ajratiladi: a) 1-umumiy tushunturuvchi xarita-1:2500000; b) 2-mayda masshtabli -1:300000; c) 3-o‘rta masshtabli-1:300000-1:100000; d) 4-yirik masshtabdagi-1:500000-10000; e) 5-aniq xaritalar-1:5000-1:200. 1. Umumiy tishunturuvchi xarita 1:2500000. Tip va tipchalar beriladi. 2. Mayda masshtabdagi 1:300000 (respublika, viloyat va tumanlar) bunda tuproq tiplaridan tashqari qishloq xo‘jaligi rayonlashtirilganligi, yer maydonlari hisobi, qishloq xo‘jalik ekinlarining rayonlashtirilganligi berilishi bilan bir qatorda tip, tipchalar va ularning aralashmalari haqida beriladi va ko‘p tarqalgan tip haqida ma’lumot beradi. 3. O‘rta masshtabdagi xaritalari 1:300000-1:100000. Bu masshtabdagi xaritalar viloyat, tuman masshtabida tuzilib mineral o‘g‘itlar, meliorativ ishlarni amalga oshirishni rejalashtirishga yordam beradi. Bu masshtabdagi xaritada tuproq tip, tipchalardan tashqari tip turlari haqida ham ma’lumot beriladi. Asosan yirik masshtabdagi xaritalarni umumlashtirib tuziladi. 4. Yirik masshtabdagi xaritalar 1:50000-1:10000. Bu xaritalar suv iste’molchilar uyushmalari uchun tuzulib, xo‘jalik ichki ishlarini rejalashtirishda foydalaniladi, bu masshtabdagi xarita asosida agrotexnik tadbirlar tabaqalanadi. 5. Aniq xaritalar 1:5000-1:200. Fermer xo‘jaliklari va tajriba stansiyalari tajriba dalalari qiymati baholanadi. Bizning respublikamizda hozirgi vaqtda hamma sug‘oriladigan va lalmikor tuproqlar yirik masshtabli xaritaga tushirilgan. Ammo xalq xo‘jaligi uchun kerak bo‘lgan boshqa yerlarning tiplari xaritasi to‘liq emas. XX asrning ikkinchi yarmida qishloq xo‘jaligi juda katta maydonlarni egallab, meliorativ ishlar mineral o‘g‘itlarni qo‘llash bilan tuproqlarni zaharlaydi. Undan tashqari korxona, zavod va fabrikalar, konchilik sanoati chiqarib tashlagan chiqindilar bilan ifloslanish natijasida tuproqlarning xususiyatlari o‘zgarib ketdi. Bu o‘zgarishlar tuproqshunoslar diqqat va e’tiborida bo‘lishi va yirik masshtabli xaritalarga tushirilgan bo‘lishi kerak. Tuproq turlarini xaritaga tushirish yer yuzidagi tuproqlarni tarqalish qonunini o‘zgarishiga: agroishlab chiqarish bahosini va tadbirlarini, uning tabaqalangan holda qo‘llashni tuproq unumdorligini oshirish yo‘larini belgilab berishga va uni muhofaza qilishini belgilash imkonini ko‘rsatadi. Xaritalashtirishning asosiy vazifasi tеkshiriladigan hududlar tuproqlaridagi suvda oson eruvchi umumiy va zaharli tuzlar miqdori va ularning massivlar yеrlardagi tarqalishini aniqlash, sho‘rlangan yеrlar konturlari va maydonlarini hisobga olish orqali sug‘oriladigan tuproqlar mеliorativ holatini nazorat qilib borishdir. Xaritalash ishlari, shuningdеk, tuproqlarning sho‘rini yuvish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishni ham nazarda tutadi. Xaritalashtirish sho‘rlangan va sho‘rlanishga chalinayotgan yеrlarni sifat va miqdoriy jihatlardan baholash uchun ishonchli ma'lumotlar bilan ta'minlashi zarur. Sho‘rlangan tuproqlarni qayd qilish va hisobga olishning dastlabki (birlamchi) manbalari bo‘lib suvli so‘rim tahlillariga asoslangan xaritalashtirish matеriallari hamda tuproq sho‘rlanish darajasini aniqlashning zamonaviy boshqa (elеktrokonduktomеtrik) usullarining ma'lumotlari xizmat qiladi. Xaritalashtirishda sho‘rlangan tuproqlarning uch xil toifasi hisobga olinishi mumkin: I toifa –ustki bir mеtrlik qatlamda yoki ildiz oziqlanishi zonasida (0-100 sm) tuzlar joylashgan tuproqlar; II toifa – ikkinchi mеtrda (100-200 sm) tuzlar joylashgan tuproqlar; III toifa – tuzlar asosan tuproq hosil qiluvchi ona jinsda yoki quyi jinslarda joylashgan tuproq-gruntlar (ikki mеtrdan chuqur). Ustki 0-2 mеtrlik qatlamda tuzlar to‘plangan tuproqlarni hisobga olish, ulardan qishloq xo‘jaligida foydalanish darajasini aniqlash va mеliorativ vazifalarni hal qilish (sho‘r yuvish mе'yorlari, muddatlari va navbatini aniqlash) uchun zarur bo‘lsa, III-toifa sho‘rlangan tuproqlarni hisobga olish massivlar tuproqlarini tubdan mеlioratsiyalash masalasini hal qilish uchun zarur. Sho‘r yuvish va boshqa agromеliorativ tadbirlar o‘tkazish hamda ekinlarni tuzga chidamlilik darajasini hisobga olgan holda joylashtirish yo‘li bilan vaziyatni yaxshilash imkonini bеruvchi muayyan massivlar (xo‘jaliklar) sho‘rlangan tuproqlarining tarqalishi xaritalari va kartogrammalari xaritalashtirishning asosiy natijalari hisoblanadi. Xaritalashtirish matеriallari asosida sho‘rlanishning sug‘oriladigan yеrlar mahsuldorligi va unumdorligiga ta'siri baholanadi, qishloq xo‘jalik ekinlarini joylashtirish tadbirlari rеjalashtiriladi. Xaritalashtirish uchun eng yaxshi, eng maqbul kartografik asoslar bo‘lib: massiv (xo‘jalik) larning 1:10000 masshtabdagi tuproq xaritasi, oldingi yillarda – 1990 yillargacha va undan kеyingi yillardagi, “O‘zdavyеrloyiha” instituti olib borgan tadqiqotlar jarayonida tuzilgan shunday masshtabdagi “tuproq sho‘rlanishi” kartogrammalari hamda xo‘jalik yеrlarining hozirgi holati (dalalar chеgarasi, sug‘orish va kollеktor-zovur tarmoqlari, yo‘llar va h.k.) tushirilgan 1:10000 masshtabdagi yеr tuzish tarxi hisoblanadi. Shuningdеk, dastlabki matеriallar sifatida, yirik masshtabli tuproq xaritalari, turli tashkilotlar tomonidan avvalgi yillarda tuzilgan “tuproq sho‘rlanishi” xaritalari yoki kartogrammalari hamda avgust-sеntabr oylarida tasvirga tushirilgan aerofoto- va kosmosuratlardan foydalanish mumkin. O‘simlik qoplamlari holatini aks ettiruvchi, joriy yilning iyul-avgust oylarida tasvirga tushirilgan yuqori aniqlikdagi (30x30 m2) kosmosuratlardan foydalanish: 1) dastlabki dala-rеkognostirovka tuproq tеkshirish ishlarini minimal darajagacha qisqartiradi; 2) joylarda kеsmalar to‘g‘ri joylashtirish imkoniyatlarini bеradi. Kеsma yoki skvajinalarning soni normativ usulda aniqlanadi va u kеsmalar (skvajinalar) va kimyoviy analizlar miqdori bo‘yicha statistik asoslanishi zarur. Joylarda tuproq kеsmalari yoki skvajinalarini aniq joylashtirish uchun ularni 1:10000 (1:25000) masshtabda gеografik bog‘liqlikda joylashtirish kеrak. Sug‘oriladigan dеhqonchilik rayonlarida hamda grunt suvlari 0,5-3,0 m oralig‘ida yaqin joylashgan hududlarda xaritalash ishlari kamida har 5 yilda 1 marta, sug‘orilmaydigan maydonlarda esa har 10 yilda 1 marta o‘tkazilishi zarur. Xaritalashtirish mat е riallaridan quyidagi maqsadlarda : -xo‘jaliklar tuproqlarining sho‘rlanishi op е rativ kartogrammalarini tuzish; -xo‘jaliklarning sug‘oriladigan har bir uchastkalari uchun eksplutatsion sho‘r yuvish normalarini aniqlash; -qishloq xo‘jalik oborotidagi y е rlar m е liorativ holatini sist е matik nazorat qilish; -sug‘oriladigan y е rlarning o‘tgan davrdagi unumdorlik darajasi va sho‘rlanish dinamikasini aniqlashda foydalaniladi. Tuproqni xaritalash bo‘yicha tuproqshunoslarning oldida turgan vazifalar quydagilardan iborat: 1. Respublikamizda hamma yer turlari uchun har xil masshtabda tuproq xaritasini tuzish; 2. Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlar uchun yirik mashtabdagi tuproq xaritasini muntazam tuzib, tekshirib turish; 3. Maxsus aniq va katta masshtabdagi tuproq-meliorativ, tuproq-eroziyasi tuproq agrokimyosi va biologik mahsulot xaritalarini tuzib har 5 yilda tekshirib, to‘g‘irlab turish kerak; 4. Tuproqlarni xaritalashda yangi usullardan aero va kosmik suratlardan foydalanish kerak; 5. Laboratoriya kimyoviy tahlilarini tez va aniq usullaridan va asboblaridan foydalanish. Bu vazifalarni bajarish uchun har tomonlama nazariy va amaliy jihatdan bilimga ega bo‘lgan xaritalash usullaridan foydalanib xarita tuzadigan mutaxassis tayyorlash kerak bo‘ladi. Dala sharoitida tuproqlarni o‘rganib xaritaga tushirish borasida bajariladigan ishlar asosan 3 davrga yoki bosqichga bo‘linadi. 1. Tayyorgarchilik ishlari. 2. Dala sharoitida tuproqni o‘rganish. 3. Kameral va analitik ishlar. Tuproqni dalada o‘rganish ishlarining sifati asosan oldindan bajarilgan tayyorgarlik ishlariga bog‘liq boladi. Avvalo, joyning geografik holati, maydonini o‘rganish maqsad qilib qo‘yiladi. So‘ngra tuproqni o‘rganish ishlarini tashkil qilishga kirishiladi. Tayyorgarlik ishlari va dala sharoitida tuproqni o‘rganish bosqichining asosiy vazifasi iloji boricha tekshiriladigan joy to‘g‘risidagi adabiyotlarni, tuproq xaritaviy ma’lumotlarni o‘rganib chiqish va dastur, uslubiy hamda boshqa masalalarni hal qilish, ekspeditsiyasini tashkil qilishni o‘rganish smetasini tuzish va rejalarni hal qilish kerak. Dalada tuproqni o‘rganish davrida tuproqning asosiy vazifasi-tuproq hosil qiluvchi sharoitlarni, tuproqni ishlab chiqarish quroli va manbai sifatida ulardan qishloq xo‘jaligida foydalanish har tomonlama o‘rganishdan va birlamchi tuproq xaritasini tuzishdan va unga tushuntirish matnini tuzishdan iborat. Kameral va analitik davrda tuproqlarni dala sharoitida, laboratoriya sharoitida o‘rganilganda to‘plangan ma’lumotlar qayta ishlab chiqiladi, tizimga solinadi va ana shular asosida oxirgi tuproq xaritasi tuziladi va tuproq ocherki yoziladi. Tayyorgarlik va dala davrida qanchalik muvafaqqiyatli ishlangan bo‘lsa oxirgi kameral davrida, dalada va laboratoriyada to‘plangan ma’lumotlar shunchalik tez va oson qayta ishlanadi, bir tizimga keltiriladi. Tuproq xaritalari va tuproq ocherklari sifatida tayyorlanadi. Tayyorgarchilik davrida qancha xatoga yoki kamchilikka yo‘l qo‘yilsa, tuproqni o‘rganish va xaritaga tushurishda bu o‘z aksini ko‘rsatadi va tuzilayotgan tuproq xaritalari ocherklari sifatiga ham salbiy ta’sir qiladi, hamda bu ishlarni o‘z vaqtida bajarilishiga to‘sqinlik qiladi. Xaritalashtirish ishlarini o‘tkazishning eng yaxshi (eng maqbul) muddatlari– v е g е tativ sug‘orishlar to‘xtatilgandan k е yingi, tuzlarning maksimal miqdori tuproqning ustki gorizontlarida to‘plangan davr– s е ntabr-noyabr oylari hisoblanadi. Xaritalashtirish ishlarini, turli darajada sho‘rlangan tuproqlar konturlari oldindan aniqlanib ajratilgan 1:10000 masshtabdagi tuproq xaritasi asosida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Tuproq va tuproq bonitirovkasi tadqiqotlari dala “xaritalashtirish” ishlari bilan bir vaqtda o‘tkazilgan taqdirda, shu tuproq k е smalaridan xaritalashtirish ishlarida foydalanish mumkin. Sug‘oriladigan y е rlarda xaritalashtirish ishlari joyning murakkablik toifasiga bog‘liq holda 1:10000 yoki 1:25000 masshtabda o‘tkaziladi va xaritalashtirish ishlari masshtabidan k е lib chiqib, bitta tuproq k е smasi yoki skvajinaga to‘g‘ri k е ladigan quyidagi maydon hajmi (g е ktar) aniqlanadi. Tuproq sho‘rlanishi xaritasi masshtabi va joyning murakkablik toifasiga ko‘ra bitta k е sma yoki skvajinaga to‘g‘ri k е ladigan taxminiy g е ktar maydoni Xaritalash Murakkablik toifasi х masshtabi Joydagi g е ktarlar Xaritadagi kv. santim е trlar Murakkablik toifas i I II III I II III 1:10000 20 18 15 20 18 15 1:25000 65 50 40 10,4 8,0 6,4 Sho‘rlangan tuproqlarni xaritalashtirishda y е rlarning murakkablik toifasi bo‘yicha tavsifi I-toifa: Kuchsiz sho‘rlangan y е rlar hududi, sho‘rxokli va sho‘rxoksimon tuproqlar maydoni 20% gacha bo‘lgan ko‘rsatkichlarni tashkil etadi, irrigatsion r е jimdagi grunt suvlari chuchuk va kuchsiz min е rallashgan, asosan t е kislik, qisman kuchsiz nishabli to‘lqinsimon y е rlar cho‘l zonasi va bo‘z tuproqlar mintaqasidagi eskidan sug‘oriladigan zona rayonlari. II-toifa : O‘rtacha sho‘rlangan y е rlar hududi, sho‘rxokli va sho‘rxoksimon tuproqlar maydoni 20 dan 40% gacha bo‘lgan ko‘rsatkichlarni tashkil etadi, irrigatsion yoki irrigatsion-iqlimli r е jimdagi grunt suvlari kuchsiz va o‘rtacha min е rallashgan, I-toifa y е rlarga nisbatan murakkabroq tuzilishga ega, cho‘l zonasi va bo‘z tuproqlar mintaqasidagi eskidan va yangidan sug‘oriladigan zonalar rayonlari. III-toifa: Kuchli sho‘rlangan y е rlar hududi, sho‘rxokli va sho‘rxoksimon tuproqlar maydoni 40% dan ortiq, irrigatsion va irrigatsion-iqlimli r е jimdagi grunt suvlari kuchsizdan kuchli darajagacha min е rallashgan, murakkab tuzilishdagi cho‘l zonasi va bo‘z tuproqlar mintaqasidagi yangidan sug‘oriladigan va yangidan o‘zlashtirilgan zonalar rayonlari. 1:10000 masshtabdagi xaritalashtirishda III-toifa y е rlarda bitta skvajina yoki tuproq k е smasiga 15 g е ktar, 1:25000 masshtabda– 40 g е ktar y е r-maydonlari to‘g‘ri k е ladi. Tuproq namunalari bir m е trlik skvajinalardan 0-30, 30-70, 70-100 sm (3 ta namuna), ikki m е trlik k е smalardan – 0-30, 30-70, 70-100, 100-150, 150- 200 sm lik (5 ta namuna) qatlamlardan olinadi, namunalarning umumiy soni 1:10000 masshtabda bir m е trlik skvajinalarda 21 tani, ikki m е trlik k е smalarda esa 35 tani, 1:25000 masshtabdagi xaritalashtirishda mos ravishda 9 va 15 tani tashkil etadi. Xaritalashtirish masshtablariga mos ravishda tuproq k е smalari yoki skvajinalari va ulardan olinadigan namunalar soni (Bazilevich, Pankov, 1970) Xaritalash tirish 1 km2 (100 ga) Bir m е trlik qatlam uchun 1 km2 (100 ga) maydonlardan Ikki m е trlik qatlam uchun 1 km2 (100 га ) masshtabi maydondagi k е smalar yoki skvajinalarning soni, ta olinadigan tuproq namunalarining soni maydonlardan olinadigan tuproq namunalarining soni 1:10000 7,0 7 • 3 = 21 7 • 5 = 35 1:25000 3,0 3 • 3 = 9 3 • 5 = 15 Massivlarga (xo‘jaliklarda) qo‘yiladigan tuproq k е smalari yoki skvajinalarning joylashish o‘rnini avvalgi yillardagi “tuproq sho‘rlanganligi kartogrammalari” ni dastlabki ko‘rib chiqish; avgust-s е ntabr oylaridagi dalar е kognostirovka kuzatishlari; tuproq sho‘rlanish darajasini madaniy o‘simliklar (asosan g‘o‘za) holatiga qarab baholash ma'lumotlari hamda aero va kosmosuratlar asosida aniqlangan, sho‘rlangan y е rlarning tarqalishiga bog‘liq holda b е lgilash tavsiya etiladi. Bunda xo‘jalikning har bir sug‘oriladigan maydoni tadqiqotlarda qamrab olinishi uchun har bir foydalaniladigan y е rning joylashishini hisobga olish zarur. Sug‘oriladigan tuproqlarni sho‘rlanish darajasi va qo‘yiladigan k е smalar (shuningd е k skvajinalar) o‘rnini iyul-avgust oylarida o‘tkaziladigan dala r е kognostirovka kuzatuv-t е kshiruv ishlari asosida qishloq xo‘jalik ekinlari (g‘o‘za)ning tashqi b е lgilari va holatiga qarab oldindan aniqlash (bashoratlash) mumkin (3-jadval). Dala r е kognostirovka t е kshirishlari mat е riallari asosida massivlar y е rlarining sho‘rlanmagan, kuchsiz, o‘rtacha, kuchli va juda kuchli sho‘rlangan maydonlarga (uchastkalarga) ajratilgan, 1:10000 masshtabdagi qishloq xo‘jalik ekinlari holati xaritasi tuziladi. Sho‘rlanish darajasi, dala ekinlari va tuproq yuzasi holati bo‘yicha sho‘rlangan tuproqlar klassifikatsiyasi (V.A.Kovda, V.V.Yegorov, V.S.Muratova, B.P.Strogonov, 1960) Tuzga o‘rtacha chidamli dala ekinlari holati Tuproq sho‘rlanish darajasi O‘sish va rivojlanishi yaxshi (unib chiqmagan o‘simliklar yo‘q,hosil m е 'yorida). Tuzlardan hosil bo‘lgan rang, b е lgilar yo‘q Sho‘rlanmagan Kuchsiz jabrlangan (nobud bo‘lgan o‘simliklar soni va hosildorlikning pasayishi 10-20%). Tuzlardan hosil bo‘lgan rang kuchsiz. Kuchsiz sho‘rlangan O‘rtacha jabrlangan (nobud bo‘lgan o‘simliklar soni va hosildorlikning pasayishi 20-50%). Tuzli rangalar s е zilarli darajada. O‘rtacha sho‘rlangan Kuchli jabrlangan (nobud bo‘lgan o‘simliklar soni va hosildorlikning pasayishi 50-80%). Tuzlardan yoppasiga hosil bo‘lgan oq dog‘lar. Kuchli sho‘rlangan Juda kuchli jabrlangan , bitta - yarimta o ‘ simliklar onda - sonda uchraydi , tuplar soni siyrakligi 60-65% va undan ko ‘ p . Tuzli mayin yaralmalar yoki tuzli qatqaloq . (Hosildorlik amalda d е yarli yo‘q). Juda kuchli sho‘rlangan (sho‘rxok) Qishloq xo‘jaligi ekinlarining holati xaritasi asosida sho‘rlangan tuproqlarni xaritaga tushirish ishlaridagi tuproq k е smalari yoki skvajinalarini joylashtirish amalga oshiriladi, agar ular o‘tgan yillardagi mat е riallarda joylashtirilgan bo‘lsa, korr е ktirovka qilinadi. Tuproq va grunt suvlari namunalarini olish uchun egatlar pushtasiga k е smalar yoki skvajinalar tushiriladi. Sho‘rlangan y е rlarni xaritalashtirish ishlari 1:10000 masshtabda amalga oshirilganda har 100 g е ktar maydonga 7 ta yoki har 15 g е ktarga 1 ta skvajina (k е sma) hisobidan bir m е trlik chuqurlikgacha, ularning umumiy sonidan 10 foizi ikki m е trli chuqurlikgacha yoki grunt suvlarigacha (agar yaqin bo‘lsa) tuproq k е smalari yoki skvajinalar qo‘yish orqali amalga oshiriladi. Tuproq namunalari skvajinalar burg‘ulash kolonkasi (ustuni) ning yoki k е smalar d е vorining har bir gorizontidan olinadi. Har bir tuproq namunasi d е yarli bir xil qatlamni tavsiflashi zarur. Tuzlar miqdorining g е n е tik gorizontlar ch е garasida odatda k е skin o‘zgarib turishi bois, ajratilgan qatlamlar bu ch е garalarni yopib qo‘ymasligi k е rak. Sho‘rlangan tuproqlarni xaritalashtirish ishlarida tuproq namunalarini olish ch е garasi shunday o‘tkazilishi k е rakki, natijada 0-30, 30-50, 50-100, 100-150, 150-200 sm lik, shuningd е k bir (0-100 sm) va ikki m е trlik (0-200 sm) qatlamlardagi tuzlar miqdorining (zahiralarining) o‘rtacha qiymatlarini oson hisoblash ta'minlanishi lozim. Agar sho‘rlangan tuproqlarni xaritalashtirish ishlarini sug‘oriladigan y е rlarni t е kislashdan k е yin yoppasiga burg‘ulash yo‘li bilan o‘tkazish, shuningd е k bir xil tuzilishdagi (m е xanik tarkibdagi) tuproq-gruntlar sho‘rlanishini baholash talab etilgan taqdirda, tuproq namunalarini 0-30, 30-50, 50-100, 100-150, 150-200 sm lik chuqurliklardan olishga ruxsat etiladi. Sho‘rlangan tuproqlarni xaritalashtirishda grunt suvlari ochilsa, ularni dastlabki va k е yingi turg‘unlashgan holati chuqurliklari qayd qilinadi va kimyoviy analizlar uchun suv namunalari olinadi. Sho‘rlangan tuproqlarni xaritalashtirishda tuproqlarning sho‘rlanishini aniqlashda suvli so‘rimni tahlil qilishning “klassik” uslublari hamda el е ktrokonduktom е triya usullari qo‘llanilishi umumkin. Adabiyotlar : 1. Niyozaliev, Otabekov va boshqalar "Agrokimyodan amaliy mashg’ulotlar" Toshkent "Mexnat" 1989 y. 2. A Mavlonov, I.CHumachenko, A Abdujalolov "Paxtachilikda agroximya xizmati" Toshkent, "O’zbekiston" 1978 y. 3. Ф.А. Юдин. "Методика агрохимических исследований" Москва. "Колос" 1980 г. 4. Составление и использавание почвенних карт. Под ред к.с-х. н. А.Д. Кашанского. Москва. Агропромиздат 1987 г. 5. Ю.Федорин, АПонамарева "Составление агрохимических картограмм" Казсельхозгиз, 1964 г. Алма-Ата. 6. Пособие по агрохимическому обслуживанию хозяств Казакистана. Под обш ред. Ю.С Папенко. Алма-Ата "Кайнар", 1977 г

Tuproqni xaritalash . Tuproqni er yuzasida tarqalish qonuniyatlari REJA 1.Tuproqni xaritalash fani, uning rivojlanish tarixi va usullari 2. Tuproqning yer yuzasida tarqalish qonuniyatlari. 3.Xaritalash davrlari

Mamlakatimizning mustaqilligini mustahkamlash, xalq xo‘jaligi tarmoqlarining rivojlanishini taraqqiy etgan davlatlar darajasiga yetgazish yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash va ularning ilmiy, amaliy potensiyalidan keng foydalanishni davr taqozo etadi. Ma’lumki, mamlakatimizda dehqonchilik qadimiy tarixga ega, bu katta tarixiy davr ichida tuproqlarda jiddiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Tabiiy tuproq o‘z o‘rnini o‘ziga xos butun ichki va tashqi belgilari bilan birgalikda insonning dehqonchilik faoliyati ta’sirida ro‘yobga kelgan yangi tuproq avlodiga berdi. Tuproqdan ilmiy asosda to‘g‘ri foydalanish uchun tuproqning xossasini, xususiyatini, ularning tavsifini, agronomik ko‘rsatkichlarini, tabiiy unumdorligini va ma’lum tabiiy sharoitini hisobga olish kerak. Tuproqlarni xaritaga ma’lum masshtabda tushirishda tuproqning hamma xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi va morfologik belgilari ifodalanadi. Tuproqni xaritalashning asosiy usuli V.V. Dokuchayev tomonidan ishlab chiqilgan tuproq geografiyasi usulidir. Tuproqni tabiatda va laboratoriya sharoitida birgalikda o‘rganish tuproq hosil bo‘lishi, rivojlanishi, tarqalishi va unumdorligini aniqlash kabi juda murakkab masalalarni hal etishga yordam berdi. Tuproqni xaritalashning zamonaviy usullari haqida xorijiy davlatlarning darsliklarida ham e’lon qilingan. S.I. Gribov Pochvеnnaya kartografiya (M-vo sеl. xoz-va Ros. F е d е ratsii, Alt. gos. agrar. un-t. - Barnaul: Izd-vo AGAU, 2005). J.G.Xlud е nsov Krupnomasshtabno е kartografirovani е pochv Altayskogo kraya (El е ktronniy r е surs) : m е todich е ski е ukazaniya k praktich е skim zanyatiyam - Barnaul: Izd-vo AGAU, 2011). Informatsionno е ob е sp е ch е ni е upravl е niya z е m е lnimi r е sursami: (Uch е bno е posobi е Pod r е d. L.I.Koshkina. – M.: Visshaya shkola, 2002). A.E. Hartemink, · A. McBratney, M.L. Mendonca-Santoslarning fikriga ko‘ra tuproq haqidagi ma’lumotlar miqdoriy ko‘rsatkichlar yordamida ifodalanishi lozim. Oksvord universiteti professori Elizabet Guk Yer ro‘yxatini tuzish juda muhim masala ekanliginini ta’kidlab, uni o‘tkazishda tuproq xaritalaridan foydalanish lozimligini ko‘rsatib o‘tgan. Uning fikricha, yerlarning ro‘yxatini

tuzish yerdan foydalanuvchilarning huquqlarini himoya qiladi. M.L. Mendonca Santosa, , C. Guenatb, M. Bouzelboudjens, F. Golaylar tuproq xaritalarini tuzishda GIS texnologiyalarining ahamiyatini yoritib berishgan. Ushbu texnologiyalardan foydalanish o‘ta aniqlikda tuproq xaritalarini tuzish imkoniyatini beradi. M.L.Manchanda, M.Kudrat, A.K.Tivarilarning fikriga ko‘ra, masofaviy modellari yordamida tuproq tadqiqotlarini va xaritalash ishlarini o‘tkazish imkoniyati yaratiladi. A.B. McBratney, M.L. Mendonca Santos, B. Minasnilar tuproqni xaritalash ishlarining asosiy bosqichlari haqida ma’lumotlar keltirgan. Tuproq xaritalari tuzishda tuproq haqidagi ma’lumotlar asosiy ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. Flesearch Branch. A soil mapping system for Canada: Revised. Research Branch Agriculture. 1981. Kanadada tuproq kartografiya ishlari asosan geodeziyachilar tomonidan olib boriladi. Tuproq tadqiqot ishlari ekspert komissiyasi tomonidan ko‘rib chiqiladi. Tuproq xaritalari tuzishda aerofototasvirlardan foydalanish ishning aniqligini oshiradi. Tuproq va o‘g‘itdan samarali foydalanish yo‘llarini to‘la ilmiy asoslab berish uchun bajariladigan xaritaviy ishlar natijasida quyidagilar tuziladi. Tuproq xaritalari, agrotuproq rayonlashtirish xaritalari, tuproqlarni va fermer xo‘jaligiga yer-suvlarini sifat jihatidan baholash xaritalari, tuproqlarni agronomik ishlab chiqarish tavsifnomasi va har xil xaritagrammalar (harakatchan fosfor, kaliy va h. k.) tuziladi. Ijara, dehqon va fermer xo‘jalik tuproq xaritalari va tuproq tavsifi quyidagi ishlar uchun zarur: 1. Dehqon va fermer xo‘jaliklarida agrotexnik, meliorativ, tuproq eroziyasiga qarshi va boshqa tadbirlarni ishlab chiqishda hamda tuproq unumdorligini oshirishda qo‘llaniladigan progressiv usullarini qo‘llashda. 2. Davlat yer fondini hisoblashda va yangi yerlarni o‘zlashtirishda. 3. Xo‘jaliklar ichida yer tuzishda va almashlab ekishni to‘gri joriy qilishda. 4. Tuman, viloyat va respublika tuproq xaritalarni tuzishda.

5. Qishloq xo‘jaligini ixtisoslashtirish hamda ko‘plab qishloq xojaligi tajribalarini o‘tkazish uchun. Qishloq xo‘jaligi zamini-ya’ni tuproqqa asoslangan eng qiyin ishlab chiqarish turidir. Chunki tuproqqa tushgan bir chigitni unib chiqishi uchun muayyan sharoit kerakki, bu sharoit har joyda har-xildir. Bir tuproqda sho‘rlanish, ikkinchi joyda eroziya, uchinchi joyda tuproqning zichlik darajasi yuqori, boshqa yerda suv yetishmasligi va hokazo kamchiliklar qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Tuproqdan ilmiy asosda to‘g‘ri foydalanish uchun tuproqning xossasini, xususiyatlarini, ularning tavsifini, agronomik ko‘rsatkichlarini, tabiiy unumdorligini va ma’lum tabiiy sharoitini hisobga olish kerak. Tuproqlarni xaritalashda, ma’lum masshtabga tushirishda tuproqning hamma xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi va morfologik belgilari ifodalanadi. Tuproq xaritashunosligining fan sifatida rivojlanishi tuproqshunoslik fanininig va qishloq xo‘jaligining rivojlanishi tarixi bilan chambarchas bog‘liq. Bizga ma’lumki, tuproq xaritasi ma’lum masshtabda tuziladi. Masshtabiga ko‘ra shartli ravishda quyidagicha nomlanadi: 1. Maxsus aniq-1:200 dan 1:2000 gacha; 2. Yirik masshtabli 1:10000 dan 1:30000 gacha; 3. Mayda masshtabli 1:30000 dan 1:1000000 gacha; 4. Umumiy tasvir beruvchi masshtabli 1:1000000 dan mayda. O‘tgan asrning ikkinshi yarmidan keyin tuproqni yer yuzasida tarqalishi qonuniyatlari va xususiyatlari bo‘yicha tuzilgan xaritaviy ma’lumotlarga e’tibor oshib bordi. Bunga sabab yerga bo‘lgan soliq va xarajatlarni belgilashda tuproq unumdorligining xususiyatlarini hisobga olishdir. Geolog olim V.V.Dokuchayevga 1877-1881 yillarda erkin iqtisod birlashmasi buyurtmasiga asosan Rossiya qora tuproqlarini o‘rganib xaritaga tushirish vazifasi beriladi. Bu tekshirishlar natijasida sxematik (1 sm da 25 km) tuproq xaritasi tuziladi. 1882 yildan boshlab V.V.Dokuchayev shogirdlari N.M.Sibirsev va boshqalar bilan hozirgi Nijniy Novgorod oblasti tuproqlarini, tuproq hosil qiluvchi omillarni o‘rganib 1:4200000 masshtabli xaritasini tuzadi.

Keyinchalik 1888-1894 yillar boshqa viloyatlar o‘rganilib V.V.Dokuchayev olgan ma’lumotlarni umumlashtirib, tabiiy fanlar ichidan tuproqshunoslik fanini ajratib chiqaradi va shu bilan tuproqlarni xaritalash faniga asos soladi. Tuproq xaritasi nazariy tomonlarini rivojlantirishda katta hissa qo‘shgan N.M.Sibirsev, V.V.Dokuchayev rahbarligida Rossiyani “tuproq xarita” sini tuzishdi. V.V.Dokuchayevdan keyin Kuchin boshqarmasining buyurtmasiga asosan Rossiyaning Osiyo qismida K.D.Glinka (1908-1915 yillar) 3 mln km2 maydonda tuproq xaritasini tuzadi. Hozirgacha shu xaritalardan foydalanib kelinmoqda. O‘zbekistonda turli zona tuproqlarini asosiy xossalari va sifatini bilmay turib, uning unumdorligini muttasil oshirish, mineral o‘g‘itlar, suv va yerdan to‘g‘ri foydalanishni tashkil etish qiyin. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda tuproqni o‘rganish va uning unumdorligini oshirish tuproq xaritalarini tuzish yetuk mutaxassislar, olimlar ilmiy izlanishlar o‘tgazganlar va o‘tgazmoqdalar (M.A. Pankov, M.B. Bahodirov, A.M. Rasulov, E.G. Kruglova, X.M. Maxsudov, L.T. Tursunov va boshqalar.) Tuproq xaritalari agrokimyo va meliorativ ko‘rsatkichlar hisobiga yangi mazmun bilan boyitildi. Bunda akademik L.I.Prosalov va uning shogirdlari katta ishlarni amalga oshirdi. S.S.Neustruyev tuproq hosil bo‘lishida relyefning rolini, qiyaliklarda issiqlik, suv taqsimoti har xil bo‘lishini va eroziyaga moyilligini hisobga olib vertikal zonalik tushunchasiga asos soldi, avtomorf va gidromorf tushunchalarini kiritdi va shu ko‘rsatkichlarni tuproq xaritasiga tushurishni taklif etdi. U birinchi bo‘lib tuproq geografiyasi bo‘yicha o‘rganish taklifini kiritdi. L.I Prosolov birinchi bo‘lib mintaqaviy tuproq xaritasini tuzdi va hozirgi zamon xaritalariga asos soldi. Hozirgi kunda ham tuproq turlarini xaritalashda V.V.Dokuchayev uslubidan foydalanilib morfogenetik belgilari asosida tuzilmoqda. Tuproqning yer yuzasida tarqalish qonuniyatlari. xaritalash davrlari

O'xshashlar

Tuproqni xaritaga tushiruvchi guruhlarning tarkibi
EROZIYALANGAN TUPROQLARNI XARITALASH
TUPROQ BONITIROVKASI FANINIG MAQSADI VA VAZIFALARI
Tuproq chuquri tushiriladigan joyni tanlash, belgilarni yozish, na’munani olish, xaritaga tushirish. Tuproq tarqalish chegarasini aniqlash
Sho‘rlangan tuproqlar xaritasini tuzish