logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. SOG‘LOMLASHTIRUVCHI (PROFILAKTIK) JISMONIY TARBIYANING TAVSIFI

SOG‘LOMLASHTIRUVCHI (PROFILAKTIK) JISMONIY TARBIYANING TAVSIFI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.7177734375 KB
Ko'chirib olish
SO G‘ LOMLASHTIRUVCHI ( P ROFILAKTIK) JISMONIY TARBIYANING TAVSIFI Reja: 1. Gipodinamiya va uning organizm uchun salbiy ta’siri; 2. Jismoniy tarbiya vositalarini qo‘llashning fiziologik asoslari; 3. Sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiyasi bilan shug‘ullanishdagi energiya sarfi; 4. Organizmda uchraydigan ba’zi funksional o‘zgarishlar (buzilishlar); 1. Gipodinamiya va uning organizm uchun salbiy ta’siri Jismoniy tarbiya va sport inson salomatligini takomillashtirishda, uning jismoniy rivojlanishi va tarbiyasida, shuningdek kasalliklar profil a kt i kasi hamda karilikning oldini olishda uta muxim omil hisoblanadi. Oxirgi yillarda texnikaning taraqqiyoti va ishlab chiqarishda mexnatning mexanizatsiyalanishi jismoniy mexnat qilish foizini kamaytirib yubordi. Sh aharda yashovchilar soni kishlokda yashovchilarga nisbatan ancha ortib ketdi. Muskul kuchlanishining etishmaslish (gipodinamiya) salomatlik xolati (fiziologik funksiyalar)ga, ayniqsa yurak-qon tomirlar tizimiga manfiy ta’sir o‘tkazadi. Insonlar turmush tarzining xususiyatlari, kasbiy faoliyati, uzoq yotok rejimi va uzoq vaqt davomida kosmosda bo‘lishi kabi xolatlar harakat aktivligining chegaralanishiga olib keldi. Gipodinamiya (gipokineziya)da propriotseptiv ta’sirlovchilar okimining keskin qisqarishi asab tizimining barcha qismlarida labillik, vegetativ protsesslar intensivligi va muskullar tonusining pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari, gipodinamiya gomeostaz, ichki sekretsiya bezlari va kardiorespirator tizimlarning funksional xolatidagi bo‘zilishlar hamda tayanch- harakat apparati to‘qimalarida sodir bo‘ladigan morfofunksional o‘zgarishlariga ham sabab bo‘ladi va xakoza. Adekvat harakat faolligi organizmni anatomo-fiziologik xldatlariga qarab gormonik ravishda rivojlantiradi va ko‘pincha odamning tashqi muhitning nosoglom sharoitlariga va yukumli kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Doimiy ravishda harakatning cheklanishi harakat-tayanch apparatining to‘qimalarida turli xil funksional bo‘zilishlarga va oxir okibatda organizmda chuqur patologik o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin hamda ateroskleroz, gipertoniya kasalligi, miokard infarqti, semirish, siydik-tosh kasalligi, podagra va boshqa kasalliklarning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Gipodinamiya muskul tizimining funksional imkoniyatnii pasaytiradi. Masalan, ikki oylik yotok rejimidan so‘ng kuchlar ko‘rsatgichi 14-24 % ga dinamik va statik chidamlilik 26-35 % ga kamayadi, muskullar tonusi pasayadi va ularning xajmi va massasi kichrayadi. Gipodinamiya suyak to‘qimalarining minerallar bilan ta’minlanganligi (osteroporoz) ni kamaytiradi. Minerallar almashinuvining bo‘zilishi yotok rejimining 12-15- sutkalarida bo‘ziladi. Harakat faollikining pasayishi o‘rta va karilik yoshlarida aterosklerozning rivojlanishini tezlashiradi, tomirlar tonusining pasayishi tufayli miya va yurakda qon aylanishining bo‘zilishlariga olib keladi. Harakatnig etishmasligi, o‘tirib ishlovchi turmush tarzining okibatlari sababli muskullarning muddatdan oldin kuchsizligi paydo bo‘ladi va karish protsessi tezlashadi, ba’zi xollarda esa qon bosimi kutariladi. Olimlarning tekshirishlari shuni ko‘rsatadiki, jismoniy tarbiya mashqlarini bajarishning optimal rejimi - xaftasiga uch martadan kam bo‘lmagan xolda, kuniga 45-60 daqiqadan bajarishdir (Vard M.R., va boshqalar, 1989). 2. Jismoniy tarbiya vositalarini qo‘llashning fiziologik asoslari Turli xil jismoniy tarbiya vositalarining uy, ambo‘latoriya va sanator- kurort sharoitlarida hamda soglomlashtirish seksiyalari (salomatlik guruxlari) da bajarilishi muxum ahamiyat kasb etadi. Jismoniy mashqlar tonusni oshiruvchi ta’sir ko‘rsatadi va motor-vitseral reflekslarni stimulyasiya qiladi. Ular to‘qimalarda metabolizm gxrotsesslarini tezlashtirishga yordam beradi va gumoral regulyasiyasini aktivlashtiradi. Mashqlar maqsadga muvofik tanlanganda, motor-tomir, motor-kar dial, motor-pulmonal, motor-oshqozon-ichaklar va boshqa reflekslarga tanlab ta’sir ko‘rsatadi hamda aynan kerakli tizim, organlar tonusini kutarishga yordam beradi. Gimnastika Gimnastika mashqlarining ahamiyatli tomoni shundaki, ular tabiiy- bioloshk xususiyatga ega bo‘lib, barcha tirik organizmlarga kerakli' funksiyani profilatik maqsadda olib keladi- bu harakat funksiyasidir. Harakat funksiyasi biologik qo‘zg‘atuvchi hisoblanib, o‘sish, rivojlanish protsesslari va organizmning tiklanishini stimulyasiya qiladi. Ertalabki gigienik gimnastika (EGG) EGG jismoniy mashqlarning predmetlari bilan (gimnasitik tayok, gantellar, espanderlar, dam solinuvchi kortoklar, elastik rezina bintlar ap boshqalar) birga yoki predmetlarsizni faoliyatini uz ichiga oladi. Bunda passiv, aktiv va aralash shakldagi mashqlar farqlanadi. EGG xususiyatlaridan avvalam bor qo‘yidagilar organizm uchun keng imkoniyatlarni ochib beradi: ung va chap bajarish usullarini uz ichiga olgan asosiy mashqlarning turli xilligi, ularning variant va kombinatsiyalari va bular bilan bog‘liq bo‘lgan mashgulotlar bilan shugullanuvchilarning maqsadga muvofikli funksional, koordinatsion va texnik imkoniyatlarning rivojlanishi. EGG kardiorespirator va ichki sekretsiya bezlari tizimlarining faoliyatini oshiradi, to‘qimalarda metabolik protsesslar tezlashtiradi va organizmda dimlanish xolatini yo‘qotadi. EGGning kompleks mashqlari bajarilgandan so‘ng o‘pka vetilyasiyasi, YUQCH kislorodning yutulish protsessi oshadi. Ishlab chiqarish gimnastikasi (ICHG) Ishlab chiqarish gimnastikasi va maktab ukuvchilarda darsdan keyingi gimnastika farqlanadi. Bu kompleks har smenada 1-2 marta davomida 3-7 minut davom etadigan bir nechta (3-5) mashqlarni uz ichiga oladi (ayniksa, bu gimnastika soat ishlab chiqaruvchi zavodi, tikuv fabrikasi, komyuter zali va ofislar uchun juda kerakli, chunki bularda ish asosan kulning mayda muskullari bilan bajariladigan monotonli va utirib ishlaydigan xolat hisoblanadi va maktablarning 1-4 sinf ukuvchilari uchun ham xosdir. Gimnastikaning asosiy maqsadi - aktiv dam olishdir. Mazkur kompleks katta muskul guruxlari va statik nagruzkani bajaruvchi muskullar uchun kerak bo‘lgan, shuningdek, kushuvchi to‘qimalarni tortuvchi va diafragmal nafas olishni yaxshilovchi mashqlarni uz ichiga oladi.Utirib ishlaydiganlar uchun dastlabki xolat vertikal va turib ishlaydiganlar uchun utirib bajarish hisoblanadi. Bundan tashqari, mexnat faoliyatini bajaruvchi asosiy musukullarni bushashtiruvchi (relaksatsiya qiluvchi) mashqlarni bajarish ahamiyatga molikdir. Aktiv dam olishda asosida I.M.Sechenov tomonidan aniqlangan fenomen yotadi, bunga asosan bir gurux muskullar faoliyati (oyoqlarning) ish bajarish davomidagi boshqa muskul guruxlarinig charchashini yo‘qotadi Suvdagi gimnastika Kurak oyoq (lasta) da so‘zish va suvdagi gimnastika - bu davolash va profilaktik maqsadlar uchun jismoniy mashqlar va suvning haroratli ta’sirining birgalikda ishlatilishidir. Suvdagi gimnastika mashqlari issiklikni uzatish va modda almashinuvi protsesslarini oshiradi hamda gemodinamikani faollashtiradi. So‘zish davrida, suvda jismoniy mashqlar va o‘yinlarii bajarish bug‘imlar harakatchanligini (shikastlanishlar, qonrakturalar, koksoartroz va boshqalarda), muskullar trenirovka qilinganlik darajasini oshirishga hamda og‘rik sindromini yo‘qotishga yordam beradi, shuningdek, 26-28,5 harorati suv chiniktruvchi faktor sifatida ta’sir ko‘rsatadi va suv haroratinig yanada kutarilishi (38gradus S gacha) muskullar relaksatsiyasini oshiradi. Gidrokinezoterapiya venalar varikoz kasalligi, osteoxondroz, semishlikda, kolitlar, xoetsistit, kandli diabet, vegetotomir distoniyasi va boshqa kasalliklarda qo‘llaniladi. Suvda shug‘illanish xaftasiga 15-45 minutdan 3-4 marta olib boriladi. Mashqlar qilish, ularning soni, bajarilishining takrorlanishi va boshqalar asta-sekin ko‘paytirib boriladi. Trenajerlarda mashg‘ulot Keyingi yillarda profilaktik, sog‘glomlashirish jismoniy tarbiya (reablitatsiya) tizimiga trenajerlar keng mikyosda kerib keldi. Ular u yoki bu segment, organ, funksional tizim va boshqalarga maqsadli ta’sir utkazadi. Trenajerlarning asosiy kimmatli tomoni shundan iboratki, ular orqali bajariladigan mashqlar harakatning kuchi, tempi va amplitudasiga qarab boshqariladi. Trenajerlarni uy, maktab va ish xonasiga joylashtirish mumkin. Ular muskullar kuchi, bardoshligini mustaxkamlash va bug‘imlarni ishlatish hamda gipodinamiyaning asoratlarini , ya’ni muskullar ocharchiligini yo‘qotish uchun qo‘llaniladi. Trenajerlarda bajariladigan mashqlar muskul va bug‘imlarning ayrim guruxlariga ta’sir qiladi. Bundan tashqari, bunday mashqlarni bajarishda aniq dastlabki xolat talab etiladi. Trenajerlardagi mashgulotlar bug‘imlardagi asosiy harakatlar va muskullarni mustaxkamlashga yordam beradi. To‘g‘ri tashkil qilingan mashgulotlar og‘rikli belgilarni keltirib chiqarmasligi lozim. Sport o‘yinlari Sport o‘yinlari organizmning harakat aktivligini rivojlantiradi, lekin chana sporti, so‘zish kabi sport turlari kabilar bilan rakobatlasha olmaydi. Sport o‘yinlaridan basketbol, tennis, kul tupini impuls-tezlikli mashqlar turiga kushish mumkin. Ular funksional xolatning kuchini birmuncha kamrok kutaradi. Tennis Tennis- bu javob zarbalari beradigan o‘yin bo‘lib, uni ochiq xavoda va imoratning ichida uynash mumkin. Tennis uchun turli xil harakatlar -chopish, sakrash, aylanma harakat, burilish, egilish, to‘g‘rilanish, zarbalar va xakozalar xarakterlidir. Tennis - bu tabiiy masofali mashq qilishning tanilgan fiziologik ko‘rsatgichari bilan birga yuqori darajada harakatlanadigan o‘yindir. SHunisi akamiyatliki, tennis bilan ikkala jins vakillari xatto karilik yoshlarida ham shug‘illanishlari mumkin. Badminton Badmintonni hamma erda va barcha yoshdagi insonlar shug‘illanishi mumkin bo‘lgan o‘yindir. Bu o‘yin uchun maxsus tayyorgarlik va bilim kerak emas. Badminton bilan shug‘illanish tezlik, chakqonlik, uddaburonlik, kuz bilan chamalash, reksiyaning aniqligi kabilarni va sport-texnik yuklamalarini rivojlantiradi. SHuning uchun badminton ko‘pgina sport o‘yinlarining mashq qilinishida asosiy va soglomlashiruvchi vosita bo‘lib hisoblanadi. Stol usti tennisi Stol usti tennisi organizmda reaksiyalar tezligini oshirishda va chayirlik, chakqonlik, texnik-taktik harakatlarning bajarilishida muxim rol uynaydi hamda reaktiv, kordinatsion qobiliyatlarni rivojlantiradi. Stol usti tennisi aktiv dam olishning asosiy faktori hisoblanadi, shuning uchun undan barcha yoshdagi kishilar foydalanishlari mumkin. Lapta (koptok o‘yini) Lapta tezlik, chakqonlik, harakatlar koordinatsiyasi va boshqa sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi. O‘yinning asosiy elementa- yo‘nalishni o‘zgartirib chopishdir. Energiya sarfi chopib utiladigan oralikning uzunligi va tezligi, sportchining tayyorgarligiga bog‘liq bo‘lib, 3500-4000 kkal.gi tashkil etadi. YUKCH chopish vaqtida 160-1.90 marta/min. gacha kutarilishi mumkin. O‘yin davomida analizatorlar (kurish, eshitish, harakat) faoliyati takomillashadi va bulardan kurish analizatori muxim ahamiyatga egadir. Sport o‘yinlari protsessida chakqonlik, harakat va motorika koordinatsiyasi xosil bo‘ladi. Sakrash, koptok tashlash egilish, aylanish, zarba berish kabi harakatlar shugullanuvchining o‘sishi, rivojlanishi va yurishi (osanka)ga ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Turizm Turizm suv, tog‘, piyodalar, changi va veloturizm turlariga bo‘linadi. Bu jismoniy tarbiya va sportning asosiy qismi bo‘lib, sogom turmush tarziga yo‘naltirish, ish qobiliyatining rivojlanishi, takomillashuvi va saklanishida katta ahamiyat kasb etadi. Turizmning sog‘lomlashtirish effekta uchta faktorning o‘zaro ta’siri bilan bog‘liq: tashqi muhit, klimatik sharoit (baxor, yoz, kish, kuz) va faoliyat turi (piyoda, chanada, suvda). Piyoda yurish (poxod) muxim ahamiyatga ega bo‘lib, axoli ichida barcha yoshlilarning keng katlamlarida yilning har qanday ob-xavo sharoiti va fasliga qaramasdan aktiv dam olish faktori sifatida qo‘llaniladi. Shuning uchun piyoda turizm sog‘lomlashtirishning yaxshi vositasi hisoblanadi. Turistlar kuniga 5-7 km/soat tezlikda 500-1500 m.li tepalikdan oshib utib, 20-60 km. yo‘l bosadi. Yurishning eng optimal tejamli tempi 4 km/soat ga teng. Uzoq nagruzkalarda yurish tempi iloji boricha doimiy xolda qolishi kerak, chunki temp bidan tez-tez tuxtashning almashinuvi organizmning tez charchashiga olib keladi. Ko‘p kunlik poxodlarda 3- va 4- kunlari dam olish kuni, deb belgilanishi kerak. Veloturizm uchun har qanday velosiped turidan foydalanish mumkin. Velosipedchining tanasi biroz oldinga egilgan bo‘lishi kerak, agar uning elka buginlarida og‘rik paydo bo‘lsa, velosiped rulini biroz kutarib qo‘yish lozim (22.2.1-jadval). 22.2.1-jadval Marshrutning uzunligi va harakat tezligi Eshi yillarda Bir kunlik poxod, km Ko‘pkunlik, poxod, km/kun Tezlik km/ soat Yuki (bagaj),kg Bolalar 10-12 10-12 8-10 3 3 Bolalar 12-14 12-18 10-15 3-4 4 Esh o‘smirlar 15-18 15-25 12-20 4 5-7 Kattalar 18 yoshdan 20-40 15-30 4-5 6-10 Turist-sportchilar 18 yoshdan katta 20-60 15-30 5-7 6-10 Velosipedchi-turist oddiy velosipedda normal xolatda tepaliksiz yaxshi yo‘lda o‘rtacha 15-18 km/soat tezlik bilan harakatlanadi. Suv turizmi Turist daryo buylab poxodga chiqishdan oldin so‘zishni va kayikni yaxshi boshqarishni bilishi zarur. Turistik sayoxat tog daryolarida o‘tkazilsa, ancha xavfli hisoblanadi. Daryo buylab marshrutning uzunligi baydarkada 30-40 km.ni tashkil qiladi. Katta kullarda va kirgok oldi suvlarida ukuvchi kayiklardan foydalaniladi. Shamolning yo‘nalishi buylab turistlar ko‘pincha parusli kayiklarni ishlatadilar. Chanali turizm Toza xavo va harakat salomatlikka yokimli ta’sir ko‘rsatadi. Urmondagi chana sayri (parkla, skver da) insonlarga soglik va yaxshi kayfiyat olib keladi. CHana sayri yozgi turistik poxodlarga qaraganla ancha foydali hisoblanadi. Qisqa vaqtga dam olishga tuxtalganda ryukzaklar echilmaydi, faqat chanani echish kerak. Poxodga bolalar bilan birgalikda chikilganda, ular shamollab kolmasligi uchun isitiladigan imoratning ichida dam olish kerak. Yaqin masofali turizm Bu oddiy 1-3 va undan ortiq kunga mo‘ljallangan oddiy piyodalar sayri bo‘lib, bularga butun organizmning trenirovka usuli, deb karaladi. YAqin masofali turizm sanator-kurort davolanishda va turistik bazalarda qo‘llaniladi. Sayrlar kayiklar, velosiped, otlar va xakozalarda amalga oshirilishi mumkin. Joy relefining almashinuvi, kuyosh va xavo vannalari organizmning psxikasi va funksional tizimiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Terrenkur Terrenkur yurishning bir turi hisoblanadi. Tekis yo‘ldagi me’yorlangan yurishdan farqli ularok, terrenkur marshruti sanator-kurort zonasi, park, urmon va boshqa joylarda maxsus belgilangan joylarda o‘tkaziladi. Jismoniy yuklamaning kattaligi marshrutning uzunligi (500 5 1500, 2000, 3000 m), joyning relefi, tempi, tuxtash joylari (bekatlar) ning soniga bog‘liq bo‘ladi. Terrenko‘rni kardiorespirator tizim kasalliklari, nevrozlar. endokrin kasalliklar, semizlikni davolashda kullash va soglom turmush tarziga rioya qiladigan barcha insonlar, xatto kariyalar uchun ham tavsiya etiladi . Energiya sarfi Energiya sarfi marshrutning turi va murakkabligi, harakatninng kntensivligiga bog‘liq. Masalan, o‘rta tempdagi yurishda 15 kg.gacha yuki bo‘lgan ryukzak bilan birga energiya sarfi tinch xolatga nisbatan 5 marta ko‘p va chanada 10 km/ soat bilan ryuzaksiz yurilganda 10 marta ko‘p bo‘ladi. Tog‘ turizmida yanada ko‘prok energiya sarflanadi. Eng kam energiya sarfi suv turizmida kuzatiladi. 2 2 .3. Soglomlashtirish jismoniy tarbiyasi bilan shug‘illanishdagi energiya sarfi. Nisbatan jismoniy tinch xolatda (utirganda, to‘rganda) inson o‘rtacha 1,0- 1,25 kkal/min. energiya sarflaydi. Bu kattalik buyi, tana og‘irligi, jinsi va xavo haroratiga qarab o‘zgaradi. Ma’lumki, soglikni saqlash uchun, jismoniy yuqori ish qobiliyatni saqlab turish va oksidlanish-almashinuv protsesslarining normal kechishi uchun inson harakat aktivligiga sutkasiga umumiy modda alimashinuvidan 1200-2000 kkal baland energiya sarflashi kerak, ya’ni bu 1600-1800 kkal.ni tashkil etadi. Jismoniy nagruzkalarning intensivlik darajasi va xajmi organizmning harakat aktivligi rejimiga to‘g‘ri kelishi kerak. Jismoniy mashqlar bilan shug‘illanish vaqtida nagruzkada kutariladigan YUKCH bilan energiya sarfining munosabatini hisobga olish kerak (22.3.1-jadval). 22.3.1-jadval Me’yorlangan jismoniy yuklamada mo‘ljallanadigan energiya sarfi Jismoniy tarbiya mashqlarining shakli Energiya sarfi tana og‘irligi 70 kg, kkal/soat Ertalabki gigienik gimnastika, 15 min 45-60 Davolash gimnastikasi, 30 min 150 gacha Soglomlashtirish gimnastikasi, 60 min 300 gacha Davolash gimnastikasi basseynda, 25-30 min 150-160 Terrenkur, 60 min 450 Jismoniy faoliyatning u yoki bu turi veloergometrda YUQCH ni dastlabki testlar bo‘yicha baxolash orqali (yoki tredmellda, step-testda) nazorat qilinadi va bunda jismoniy nagruzkaning tolerantligi aniqlanadi. Test bo‘yicha baxolash kardiorespirator tizimning funksional xolati to‘g‘risida ma’lumot berishga yordam beradi. Ostona (daslabki) jismoniy nagruzkada olingan YUQCH, EKG va arterial bosim ko‘rsatgichlari me’yorlangan jismoniy yuklama uchun dastlabki natijalar bo‘lib hisoblanadi. Sog odamlarda kam miqdordagi jismoniy yuklamani bajarish vaqtida chal korinchanig kislorodga bo‘lgan talabi kislorodning yutilish koeffitsentiga nisbatan oshishi va koronar qon aylanishining ko‘payishi bilan kechadi (22.3.2-jadval) 22.3.2-jadval Cog‘ odamlarda yuklamaning koronar va tizimli qon aylanishnga ta’siri (J.V.Messer) bo‘yicha Ko‘rsatgich Tinch xolatda Mashq bajarish Kislorodning umumiy iste’moli, 129 279 ml/m2/min 2440 3360 Kuchlanish indeksi- vaqt Tizimli o‘rtacha arterial bosim, 114 133 mm sim.ust. 80 102 YUrak urishi chastotasi minutda 30 47 YUrak indeksi, l /m2 /min 66 90 Koronar qon aylanish, ml / 100 g / min Miokard uchun kislorod iste’moli 78 10,8 ml /m2 /min Koronar venoz qondagi kislorod 4,6 4,7 miqdori, ml/ 100 ml 4. Organizmga uchraydigan ba’zi funksional o‘zgarishlar (buzilishlar) Uyqu va uyqusizlik Uyqu- vaqti-vaqti bilan keladigan xolat bo‘lib, bunda organizmning ish qobiliyatini tiklash uchun va xususan, markaziy asab tizimi uchun eng yaxshi sharoit yaratiladi. Uyqu - har bir odamning xayotiy zaruratidir: inson xayotining uch qismi Uyqu xolatida o‘tadi. Uyqu, I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati to‘g‘risidagi ta’limotiga asosan, bosh miya katta yarim sharlari bo‘yicha tar kalgan tormozlanishni uz ichiga oladi. Organizmning barcha funksinal tizimlariga bu xolatning ta’siri bor. Bunda modda almashinuvi, oshqozon-ichaklar, yurak-qon tomirlar va nafas olish tizimlarining faoliyati pasayadi hamda muskullar tonusi sustlashadi. Uyqu davrida nafas olish yuzaki, o‘pka vintelyasiyasi nisbatan kichik, yurakning minutlik xajmi kamaygan, muskullarda qon- va limfa aylanishi iasaygai bo‘ladi. Uyqu vaqtida muskullar tonusining fazalik o‘zgarishi (uxlagan odamning ko‘pgina muskullari bushashgan bo‘ladi), barcha sezuvchanlik turlari- kurish, eshitish, xid bilish va teri sezuvchanligining pasayishi kuzatiladi. SHartli va shartsiz reflekslar tormozlangan bo‘ladi. To‘qimalarga qonning kelishi va modda almashinuvining intensivlishi 8-10 % ga kamayadi hamda tana xororati pasayadi. Ko‘pincha Uyquning bo‘zilishlariga Uyquchanlik (gipersomniya), Uyquning bo‘zilishi yoki Uyqusizlik kiradi. Uyqusizlik- kechki Uyquning umumiy bo‘zilishidir. Kiyinchilik bilan uxlash, erta uygonish, kechasi tez-tez uygonish va oxir okibatda kechki Uyquning butunlay yuqolishi shular jumlasidandir. Uyqusizlik ko‘pgina kasalliklarda hamroxlik qiladi. Bularga asab tizimining funksional bo‘zilishlari, bosh miyaning organik kasalliklari (ayniqsa, bosh miya qon tomirlari aterosklerozi) va ichki organlar hamda ichki sekretsiya bezlari kasalliklari kiradi. Uyqusizlikda Uyquning bo‘zilishi uch xil kurinishda bo‘ladi: kiyinchilik bilan uxlash, yuzaki, notinch va oxir okibatda erta uygonish. Uyqusizlikning asosiy sabablariga Uyqu steriotipining bo‘zilishi, boshqa vaqtli poyasga o‘tish ( 6-8 va undan ortiq soat farqi), kuchli charchash, kuchli xayajonlanish (kuzgalish) kabil ar kiradi. Sportchilarning nevroz xolatida (uta ko‘p charchash va trenirovka qilish) Uyquning bo‘zilishi doimiy belgi bo‘lib, ko‘pincha katta musobaqalarga tayyorgarlik kurishda kuzatiladi. Uyquni normallashtirish uchun kechki sayrlar uyushtirish, issik shirin ichimliklar, valerina tomiri, pustыrnik utidan damlama va nastoykalar tayyorlab ichish zarur. Sportchilarga kislorodli kokteyl berish va boshni hamda yoka soxasini engil massaj (ukalash) qilish yaxshi natija beradi. Gipersomniya ko‘pincha og‘ir yukumli kasalliklari, kamqonlik, bosh miya yalliglanish kasalliklari tufayli sodir bo‘lgan asab tizimining funksional bo‘zilishlarini boshidan kechirgan insonlarda uchraydi. 5. Og‘riq Spor bilan shug‘illanishda, ayniksa sportning yuqori yutukdar (pogonalar) da ba’zi xollarda tayanch-harakat apparatining jaroxatlari, mushaklar tortishishi, og‘riklar va boshqa belgilar paydo bo‘lishi mumkin. Og‘rik - og‘rikli (notsitseptiv) ta’sirlar sababli odamning psixo fiziologik motivatsion-emotsional xolati bo‘lib, koplovchi pardalar butunligining bo‘zilishi va uning tashqi muhitdan ajralishini ta’minlovchi, shu sababli organizmning ichki muhitida to‘qimalarning kislorod ochligiga va xayot faoliyatining bo‘zilishiga olib keluvchi, shuningdek, organizmning og‘rikli (notsitseptiv) ta’sirlanishlardan saqlash uchun turli xil funksional tizimlarni moblizatsiya qiluvchi xolat, deb karaladi. Og‘rikli qo‘zg‘atuvchi (notsitseptiv qo‘zg‘atuvchi) - tashqi va ichki muhit faktorlari bo‘lib, uning notsiretseptorlarga ta’siri natijasida og‘rikni keltirib chiqaradi. Fiziologik xarakteristikasiga qarab kimyoviy, issiklik, mexaniq, akustik va boshqa turlari bo‘lishi mumkin, Notsiretsep torlar (og‘rikli retseptorlar)- og‘rikli qo‘zg‘atuvchilarni qabul qiluvchi evolyusion moslashuvga ega bo‘lgan maxsuslashgan tuzilmalardir. Notsitseptiv reflekslar - og‘rikli qo‘zg‘atuvchilar ta’sirida xosil buluvchi somatik va vegetativ reksiyalar jamlamasi (kompleksi) dir. Og‘rikli reflekslarda muskullar tonusining oshishi, yurak va nafas olish faoliyatining tezlashishi, qon tomirlarning torayishi, arterial bosim (AB) ning kutarilishi, ovqat xazm qilishning kamayishi, ter ajralishining ko‘payishi, korachiklarning torayishi kabi reaksiyalar kuzatiladi. Bularning ko‘pchiligi simpatik asab tizimining kuzgalishi va adrenalin hamda gipofiz orka bo‘lagi gormonlari sekretsiyalari kuchayishining natijasi bo‘lib hisoblanadi. Teri, shillik pardalar, suyak usti pardasi va boshqa to‘qimalar qanchalik darajada kattik shikastlansa, ya’ni qo‘zg‘atuvchilar intensivligi yuqori bo‘lsa, og‘rik shuncha kuchli bo‘ladi. Og‘rik turlarining paydo bo‘lish joyi va xarakteriga qarab klassifikatsiyasi 22.4.1-rasmda ko‘rsatilgan. Somatik Yuzaki Qisqa vaqtli Og’riq Baseral Chuqur Uzoq davom etuvchi Teri shillik pardalar Qisilish Kimyoviy agentlar va xakoza Qushuvchi tuqima, bug’inlar, muskullar suyak usti qavati. Bosh og’rigi va boshqalar Ichki a’zolar Spastic kesuvchi og’riq buyraklar sanchig’i tenezmalar va xakoza 4.1 – rasm . Og ‘ riq turlarining tasnifi Og ‘ rik sezishning xarakter ы va sifati turlicha bo ‘ ladi , shuning uchun og ‘ rikni sub ’ ektiv xolatda utkir , uyuvchi , kesuvchi , bosuvchi , kuydiruvchi kabilar , deb baxolanadi . Og ‘ rik jaroxat olgan joyda yoki organizmning undan uzoq yoki yaqin qismida sezilishi ( masalan , yurak kasalliklarida chap kul yoki kurak soxasida ), shuningdek , og ‘ rik xosil bo ‘ lgan joyidan tananing boshqa joyiga ^ berilishi ( irradiatsiya ) mumkin . Mushaklardagi og ‘ riq . Mushaklar tirishishi Sportning yuqori pogonalarida jismoniy nagruzkalarni bajarish paytida , ba ’ zan muskullarda og ‘ rik ( tirishish ) lar paydo bo ‘ lishi mumkin . Bunday og‘riklar tayanch-harakat apparata (TXA) ning jaroxatlari va kasalliklarida paydo bo‘ladi. Og‘rikning paydo bo‘lishiga sabab muskullarda metabolizmning maxsus moddalari yig‘ilishidir. Bular miqdorining dastlabki (isxodn ы y) darajadan oshib ketishi, xosil bo‘lgan moddalar miqdori organizmdan chiqariladiganlariga Qaraganda yuqori bo‘lgan xolatlardagina kuzatiladi. P.K. Anoxin (1975) ning aniqlashicha, og‘rik, ayniksa utkir og‘rik, organizmning integrativ faoliyati bo‘lib, uni zararli faktorlardan ximoya qilish uchun funksional tizimlarning moblizatsiyasidir. U organizmning – butunligini buzuvchi qo‘zg‘atuvchilarga nisbatan bo‘ladigan qarshi javob reaksiyasidir. Intensivniv jismoniy yuklamalard щ a mushaklarda qon aylanishining bo‘zilishi va gipoksiyasi sut kislotasi, mochevina, gistamin va boshqa moddalar miqdorining keskin oshib ketishiga sabab bo‘ladi. Xosil bo‘lgan laktat mushakllar qisqarishiga manfiy ta’sir ko‘rsatadi va ularning qisqarishini tormozlaydi. Muskul tizimining tonusi bilan mikrotsirkulyasiya o‘rtasida koorelyasion bog‘liqlik mavjud. Surunkali charchash (xaddan tashqari trenirovka qilish) da muskullar tonusi kutariladi, muskullarda qon aylanishi pasayadi, bularning barchasi to‘qimalar gipoksiyasiga va muskullarda og‘rikning paydo bo‘lishiga olib keladi. Muskullardagi og‘rik ularning ish qobiliyatini pasaytiradi va TXA jaroxatlari va kasalliklarining xosil bo‘lishida daslabki omillar bo‘lib hisoblanadi. Yuqori mal akali sportchilarda trenirovka protsessida va undan so‘ng ba’zan muskullarda interstitsial og‘riklar paydo bo‘ladi, bularga sabab to‘qimalarda metabolizm va mikrotsirkulyasiyaning bo‘zilishi, gipoksiya hamda mushakllar gipertonusidir. Tirishishlar - organizmga bog‘liq bo‘lmagan xolda tusatdan muskullarning qisqarishidir. Ular modda almashinuvi va ichki spekretsiya bezlari faoliyatining bo‘zilishi, xaddan tashqari charchash, organizmdan ko‘p suyuklikning yuqotilishi sababli kelib chiqadi. Tirishishlar ko‘prok chanachi- poyg‘achilar, yuguruvchilar, suzuvchilar, futbolistlar va boshqalarda uchraydi. Ular trenirovka vaqtida ham, tinch xolatda ham (Uyqu vaqtida) bitta muskulda yoki bir gurux muskullarda paydo bo‘lishi mumkin. Tusatdan paydo bo‘lgan muskullarning tirishuvchi kuchlanishi (tonik tirishishlar) qisqa vaqt (sekunlar, minutlar ichida) da xosil bo‘ladi va kuchli og‘rik bilan kechadi. Bunday tirishishlar uzoq davom etgan trenirovkalardan so‘ng (yuguruvchi- stayerlar, chanachi-poygachilar, futbolistlar, issik sexda ilovchilar va boshqalar da) yoki o‘yin vaqtida (gandbolistlar, basketbolistlar, futbolistlar, regbistlar va boshqalarda), ba’zan esa sog odamlarda (sovuk suvda chumilish vaqtida) ham paydo bo‘lishi mumkin. Tirishishlarni yo‘qotish uchun bir kul bilan panjalarni to‘g‘rilab, oyoqning bosh barmogini ushlash va bir vaqtning ichida ikkinchi kul bilan kerishish va boldir muskullarini kokish yoki ikronojli muskulni tortish mashqlarini bajarish hamda kriomassaj kullash zarur. 6. Og‘riqli jigar sindromi Og‘rikli jigar sindromi (OJS) funksional kasallik hisoblanib, muskullar tonusi, sillik muskullari bo‘lgan ut xaltasi va ut yo‘llari faoliyatining bo‘zilishi bilan kechadi. OJSda jigarda morfofunksional o‘zgarishlar paydo bo‘ladi va bunda lipidlar perikis oksidlanish faolligining oshishi, nooksidlanish aktivligining esa kamayishi bilan kechadi. OJS uchun trenirovka va musobaqalar davrida ung kovurga ostida og‘rik yoki og‘irlik sezgisining paydo bo‘lishi xarakterlidir. Bu sindrom ko‘pincha kurashchilar, bokserlar, og‘ir atletikachilarda uchraydi. OJS ga tashxis qo‘yishda ultra tovush tekshirishi (UTT), limfografiya, reografiya, biokimyoviy va boshqa usullar qo‘llaniladi. UTT da aniqlanishicha, OJS ning paydo bo‘lishida asosiy etiopatogenik faktor bo‘lib, gipoksiya hisoblanadi va bu xolat sillik muskullarning tomirlari, jigarning tuzilishi. 7. Bronxospazm Bronxospazm - bu bronxlarning torayishi bo‘lib, bir qancha faktorlarning manfiy ta’siriga bronxlar sillik muskullarining qisqarishi bilan javob berilish xolatidir. Sportchilarda bronxospazm eksperator nafasning kiyinlashishi, kukrak kafasida og‘irlik sezishi kabi belgilar bilan kechadi. Sportchilarda intensiv jismoniy nagruzkalarni bajarishdan so‘ng bronxospazmning rivojlanish mexanizmi juda murakkabdir. Tekshirishlar ko‘rsatadiki, bronxospazm organizmda gipoksiya, giperventilyasiya, metabolik atsidoz xolatlari va mikrotsirkulyasiyaning bo‘zilishi, shuningdek, qonda sut kilotasi, mochevina, gistamin miqdorinipg ko‘payishi bilan bog‘liqdir - Sportchilardagi bronxospazm xolatida qo‘yidagi o‘zgarishlar kuzatiladi: bronxlarning atsitilxolinga sezgirlik indeksi (SI) 0,087 gacha oshadi. SI ning oshishi, bronxospazm va arerial qonning kislorodga to‘yinganligining pasayishi (gipoksiya) ga olib keladi. Ma’lumki, gistamin immun reaksiyalarga manfiy ta’sir ko‘rsatadi. Sportchilardagi bronxospazm xolati immunitetning (immunoglobo‘linlar) pasayishi bilan kechadi. 8. Tana vaznini normllashtirish Bir qancha spot turlari bo‘yicha (kurash, boks, og‘ir atletika va boshqalar) musobaqalarda qatnashish uchun tana vaznini bir xilda tutib turish zarur, Tana vaznini hammomdan foydalanib normallashtirigi organizmda ko‘p miqdorda suv, mikroelementlar, glikogen, vitaminlar va xakozalarni kamaytiradi. Bu muolaja muskullarda katabolik protsesslarning kuchayishiga, to‘qimalarda lipidlar moblizatsiyasiga va bir vaqtda uglevodlar zaxirasining kamayishiga olib keladi. Ba’zi xollarda, degidratatsiya gimodinamikaning o‘zgarishi va trenirovka vaqtida muskullar tirishishiga olib kelishi mumkin. Dietadan f oydalanib tana vaznini normallashtirish . Ovqat iste’mol qilishni chegaralash to‘qimalarda oksillar parchalanishini kuchaytiradi va azotli balansga manfiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunda qon plazmasida oksillar miqdori kamayadi va gipoproteinemiya xolati rivojlanadi. Sportchining tana vaznini musobaqadan oldin kamaytirishning eng yaxshi u suli dieta va kam miqdordagi trenirovkadir. Ovqatlanishda turli xil oksil kushimchalari, mikroelementlar va tuzlarga boy ichimliklar iste’mol qilish masadga muvofikdir. Koidaga kura, sportchi kuniga 2-3 marta trenirovka kilganda, mashqlarning bir qismini kuch tuplash, tez kuchli tayyorgarlik kurish, asosiy qismini esa maxsus trenirovkaga bag‘ishlaydi. Masalan, yuguruvchi yugurishga, sakrovchi saqrashga va xaqozalarga kuch sarflaydi. Musobaqa davrida trenirovka kamrok va uzoq davom etmaydigan tusga ega bo‘lishi hamda ertalablar bajarilishi lozim. Trenirovka qo‘yidagi jismoniy sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi: chidamlilik, kuchlilik, tezlik va chakqonlik 9. Jismoniy ish qobiliyati Jismoniy ish qobiliyat insonning berilgan vaqt davomidagi potensial qobiliyati bo‘lib, maksimal darajada ma’lumeffektni beradigan ishni bajarishdir. Insonning ish qobiliyati uning qanchalik trenirova kilganlik darajasi, biriktirilgan ish yuklamalari, tajribasi va jismoniy hamda psixik xolatlariga bog‘liqdir. 10. Sport formasi Sport formasi sportchining u yoki bu mashqni yuqori tempda, davriylikda bajarishga tayyorgarligini bildiradi. Bu jamlangan xarakter hisoblanib, organizmning jismoniy, funksional, texnik va psixoloshk sifatlarini o‘z ichiga oladi. Sport formasi soglom sportchilarning bajaradigan trenirovkalarida yaxshi natija beradi. Fiziologik mexanizmlar (xususiyatlar) doimiy ravishda muskul trenirovkasida organizmning maxsus bo‘lmagan rezistentligini oshiradi va keyingi xayotda turli xil xususiyatga ega bo‘ladi. Gomeostazni bir xilda saqlashda va uning boshqarilishida asab tizimi, ichki sekretsiya bezlari, asosan gipotalamik-gipofizar va bosh miya limbik tizimlarining roli kattadir. Sport trenirovkasi sharoitida organizmning jismoniy nagruzkalarga uzoq davom etgan adaptatsiyasi va qonning mikrotsirkulyasiyasi tizimida morfofunksional o‘zgarishlar kuzatiladi. Bu o‘zgarishlar muskullar faoliyati davrida ham va undan so‘ng ham sakdanib koladi. Tekshirishlar ko‘rsatadiki, katta jismoniy nagruzkalar morfofunksional tizimlarda, organ va to‘qimalar ximizmida o‘zgarishlarga olib keladi. Bular organizmda adaptatsion-moslashish mexanizmining o‘zilishi okibatida yukumli kasalliklar (gripp va boshqalar)ning paydo bo‘lishiga va harakat-tayanch apparatining bo‘zilishiga sabab bo‘ladi (22.10.1-rasm) Harakat tayanch apparati (XTA) Funksional buzilishlari XTA tuqimalar o’ta kuchlanishi (muskullar gipertonusi) Kapillarlar spazmi Bronxlar spazmiXTA jarohatlari va kasalliklari Morfologik buzilishlar Degenirativ proseslari 22.10.1-rasm. Yuqori malakali sportchilarda tayanch-harakat apparata jaroxatlari va kasalliklarining etiopatogenezi 11. Charchash. Charchatib kuymok. Charchoklik . Charchash- inson funksional xolatlarining bir turi bo‘lib, davomli yoki intensiv ish tufayli kelib chiqadi va uning effektini kamaytiradi. CHarchash muskullar kuchi va chidamliligining pasayishi bilan ifodalanadi va bunda harakat Kapillarlar spazmi Bronxlar spazmi Tuqimalar gipoksiya, gepoksemiyaDegenirativ proseslari Tuqimalar metabolizmining buzilishlari (qonda laktat, mochevina, gistomin va boshqalar miqdor) Immunitet, gemoglobin pasayishi Interstisial og’riqlar. Shish koordinatsiyasi kamaydi, informatsiyalarni qayta ishlash, eslash qobiliyati pasayadi, moslashish protsesslari kiyinlashadi va xakozalar. Barcha faoliyat turlarida charchashning odini olishning yaxshi chorasi mexnatning motivatsiyasini va jismoniy tayyorgarlikni oshirish xisblanadi. Charchab kolmok - charchashning sub’ektiv xolati hisoblanib, fizik, bioimyoviy va psixo-fiziologik funksiyalar o‘zgarishlarining birgalikdagi harakati bo‘lib, uzoq va intensiv ravishda davom etgan ishda paydo bo‘ladi. U nagruzkaning vaqtincha tuxtatilishi yoki kamaytirilishi istagini chakiradi. Charchatib kuymok - organizm yoki uning qismlarining charchaganlik xolatidir . Rivojlanayotgan charchoklikning chuqurligi bir xil yuklamada inson organizmining ma’lum bir xolati, uning qanchapik trenirovka qilish qobiliyati, fizik va psixik xolati hamda asab-emotsional kuchlanishi darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Charchoklik xolati jismoniy mexnat, turli xil intensivlikdagi trenirovkalar va akliy mexnatda qanchalik ko‘p bo‘lsa, umumiy jismoniy ish qobiliyatining darajasi shunchalik past bo‘ladi. 12. Asab-emotsional taranglik(kuchlanish) Asab-emotsional taranglik muxim xolat hisoblanib, organizmning harakat faoliyati yoki mulokatida xosil bo‘ladi va bunda emotsional komponent dominant (ustun) lik qiladi. Asab-emotsional taranglik markaziy asab tizimining yuqori tonusi va gormonal regulyasiya (boshqarish) aktivligining oshishi bilan xarakterlanadi. Agar asab-emotsional taranglik organizm faoliyatining dezorganitsiya (qayta tuzilishi) siga olib kelsa, asab-emotsional shiddatlik, deb ataladi. 13. Akliy charchoklik Akliy charchoklik intellektual mexnat unumdorligining pasayishi, dikkatning kuchsizlanishi (insonning kiyin moslashishi) va fikrning torayishi bilan xarakterlanadi. Bir suz bilan aytganda, organizmning ish qobiliyati keskin pasayadi. 14. Surunkali charchoklik Surunkali charchoklikda muskul tolalarining keskin distrofik va destruktiv o‘zgarishlari paydo bo‘ladi. Buning asosiy sababi tayanch-xrakat apparati to‘qimalarining gipoksiyasi va mikrotsirkulyasiyasining bo‘zilishidir. Surunkali charchoklik, muskullar elastikligining yuqolishi (gipertonusi), muskullardagi og‘riklar va ularning epizotik spazmi tayanch- harakat organlarida jaroxatlanish xolatidan oldingi faktorlar hisoblanadi. Surunkali charchoklikda to‘qimalarda modda almashinuvining oksidlanmagan maxsulotlari yigiladi va bular uz o‘rnida to‘qimalar kolloid tarkibining o‘zgarishiga, qon aylanishining bo‘zilishiga olib keladi va natijada muskullarda og‘rik va yuqori sezuvchanlik kabi klinik alomatlar seziladi. Kolloid reksiyalarning bu fazasida muskullarda xali organik o‘zgarishlar xosil bo‘lmaydi va muskullarni oldingi normadagi xolatiga qaytarish mumkin. Bu fazada kriomassaj, sementli massaj, gidromuolaja va jismoniy nagruzkalarni kamaytirish asosida fonoforez o‘tkazish kabi muolajalarni kullash lozim. Jismoniy nagruzkalar (trenirovkalar)ni noratsional bajarish harakat - tayanch apparata ( XT A) to‘qimalarining funksional zurayib ishlashiga va keyinchalik ham shunday noto‘g‘ri tartibda trenirovka qilish davom ettirilsa, (XTA) ning jaroxatlanishi hamda kasalliklariga olib kelishi mumkin. 15. Nevroz Xaddan tashqari charchash va trenirovka qilish - bu nevroz belgilari bo‘lib, organizmdagi somatik va vegetativ bo‘zilishlar bilan xarakterlanadi. Nevrotik reaksiyalar odatda monotonli, uzoq davom etuvchi, ko‘p kirrali va ko‘p martali trenirovkalarda (kuniga 2-3 marta) paydo bo‘ladi va doimiy ravishdagi emotsional taranglikka olib keladi. Xaddan tashqari charchash va trenirovka qilish asab-psixik va jismoniy xolatning yomonlashuvi va sportiv hamda umumiy ish qobiliyatining pasayishi bilan xarakterlanadi. Ko‘p xollarda xaddan tashqari charchash va trenirovka bir biri bilan kushilib, organizm faoliyati bo‘zilishining simtomokompleksini paydo qiladi. Xaddan tashqari charchash avval okibatda sportiv ish qobiliyatining yomonlashuviga va intensiv trenirovka qilishlarga qaramasdan sport muvoffakiyatlariga erishishning tormozlanishiga olib keladi. Nevrozda umumiy ish qobiliyati ( PWC 170 testi, step-test bo‘yicha) va uyku (aktografiya tekshirishlari bo‘yicha) yomonlashadi va jismoniy nagruzkani bajarish vaqtida terlashniing kuchayishi, yurakning tez urishi (taxikardiya), qonda mochevina miqdorining oshishi, EKGdagi o‘zgarishlar, nafas faoliyatini aniqlovchi pnevmotonometrik ko‘rsatgich (PTP) ning pasayishi kabi xolatlar kuzatiladi. Xaddan tashqari charchash okibatida, bosh miya yarim sharlari bilan asab tizimining pastki bulimlari va ichki organlar o‘rtasidagi mutonosiblik bo‘ziladi. Xaddan tashqari trenirovka qilish sportchining uta kiyin harakatli va taktik mashqlarni sistematik ravishda bajarishi hamda katta jismoniy nagruzkalarni etarli dam olmasdan bajarilishi okibatida kelib chiqadi. Bunda kuzgaluvchanlik oshadi, kayfiyat yomonlashadi, trenirovka qilishga xoxish yukoladi va loxastlik xolaglari kuzatiladi. Sportdagi muvoffakiyatlarga erishishning yomonlashuvi va sport soxasidash ish qobiliyatining pasayishi xaddan tashqari trenirovka qilishning asosiy belgilaridan hisoblanadi. Sportchida xaddan tashqari trenirovka qilib charchoklik alomatlari sezilsa, doimiy vrachlik nazorati o‘tkazilishi lozim. Ayniksa, o‘tkazilgan intensiv trenirovka nagruzkalarida organizmning salomatlik xolati (arterial bosim, yurak qisqarish chastotasi, ishtaxa, uyku va boshqalar) va funksional xolati (bioximik va instrumental tekshirish usullari) ni nazorat kiliish zarur. Ortoklinik sinama, bioximik ko‘rsatgichlar (ayniksa qondagi laktat va mochevina miqdori) uta charchoklikning birinchi belgilari hisoblanadi. Agar o‘z vaqtida trenirovka protsesslarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmasa, harakat-tayanch apparati to‘qimalari, yurak muskullari va boshqa organlarda sezilarli morfofunksional o‘zgarishlar ruy berishi mumkin. 16. Trenirovka vaqtidagi adaptatsiya Ish qobiliyat doimiy xajmdagi trenirovkaning boshlangich bosqichida ham, keyinchalik ham stabil darajaga etguncha sezilarli darajada ortib boradi. Trenirovka stabil darajaga etgandan so‘ng effekt bermasdan koladi. Adaptatsiya davridagi fiziologik siljishlar trenirovka tugagandan keyin qayta yo‘nalish bo‘yicha o‘zgarishi mumkin. Trenirovka bilan bog‘liq bo‘lgan adaptatsiya protsesslari uning mazmuniga qarab oshishi mumkin. Bunda skelet muskullar (metabolik o‘zgarishlar yoki kundalang kesim maydonining ko‘payishi), yurak yoki nafas- (nafas olish qobiliyatinig maksimal ko‘payishi) va asab tizimlari (ichki va muskullararo koordinatsiya) ning adaitatsiyasi kuzatiladi. Bu o‘zgarishlarning katta qismi ish qobiliyatning oshishi uchun muxim ahamiyatga egadir. Adaptatsiya darajasini baxolash uchun trenirovkaning boshlangich xolatini bilish zarur. Adaptatsiya darajasi har bir fizik ish uchun inidividual xarakterga ega bo‘ladi. U har bir kishida jismoniy nagruzkaning xarakteri va xajmiga bog‘liq bo‘ladi. Chidamlilik uchun trenirovka qilish ko‘pgina fiziologik o‘zgarishlar ko‘rsatgichlarini keltirib chiqaradi (22.16.1.-jadval). Ulardan yurak xajmining kattalashishi (yurak delyatatsiyasi) va yurak massasi ortishi (muskullar gipertrofiyasi) ning keskin rivojlanganligi kuzatiladi. Chidamlilik uchun trenirovka qiluvchi sportchida o‘pkaning tiriklik sigimi (U TS) ham oshadi. Ish qobiliyatining talab kilanadigan chidamliligini oshirish uchun asosiy faktor muskullarga keladigan kislorod hisoblanib, yurakning qonni maksimal chiqarishini ta’minlaydi. 22.16.1-jadval Chidamlilik va usiz bajarilgan trenirovkaning fiziologik parametrlarini 25 yoshli 70 kg. ikkita erkakda takkoslash (X.F.Ulmor, 1997) Parametr Trenirov ka kilmaga n Trenirov ka kilgan YUrak qisqarish chastotasi tinch xolatda, 1 minutda 80 40 Maksimal yurak qisqarish chastotasi, 1 minutda 180 180 Zarb berish xajmi tinch xolatda, ml 70 140 Maksimal zarb berish xajmi, ml 100 190 YUrak chiqarishi tinch xolatda, l/ min 5,6 5,6 Maksimal yurak chiqarishi, l/ min 18 35 YUrak xajmi, ml 700 1400 YUrak massasi, g 300 500 Maksimal minutlik nafas xajmi, l/ min 100 200 Maksimal kislorod iste’moli, l/ min 2,8 5,2 Qon xajmi, l 5,6 5,9 17. Jins va yosh Jismoniy tarbiya va sport bilan doimiy ravishda shug ‘ illanish bolalar va o ‘ smirlar bo ‘ yining o ‘ sishi va rivojlanishi uchun muxim ahamiyatga egadir . Mashqlar yosh va jinsning morfofunksional xususiyatlariga qarab bajarilishi zarur. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘illanish maktab ukuvchilari uchun juda muximdir. Maktab ukuvchisining organizmi o‘zinig anatomo-fiziologik va funksional imkoniyatiga qarab katta yoshdagi odamlar organizmidan farq qiladi. Bolalarga tashqi muhit faktorlari (kizib ketish, sovkotish va boshqalar) va jismoniy nagruzkalar, xususan uzoq chopish, kross va boshqalar manfiy ta’sir utkazadi. SHuning uchun to‘g‘ri rejalashtirilgan mashqlar ukuvchining gormonik rivojlanishini ta’minlaydi. Aks xolda, masalan, erta maxsuslashgan (sportning bir turi bo‘yicha intensiv nagruzka) mashqlarni uzluksiz bajarish travmatizm va jiddiy kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda (7-11 yosh) suyak tizimi xali etarli rivojlanmaganligi uchun yurish (osanka) ning bo‘zilishi xavfi to‘g‘iladi. Bu yoshdagi bolalarda ko‘pincha umurtka pogonasining kiyshayishi va yassitovonlik (ploskostopie) ning paydo bo‘lishi hamda o‘sishning tuxtashi kabi patologik o‘zgarishlar kuzatiladi. SHuning uchun bu yoshdagi bolalarda jismoniy nagruzka bilan dam olishni aklan birga kushib olib borish kerak. O‘rta maktab yo shi dagi bolalarda (12-16 yosh) suyak tizimining rivojlanishi tugallanish arafasida, lekin umurtka pogonasi va chanok suyaklarinng suyak bo‘lib kotish protsessi xali to‘gallanmagan bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalarga kuchlilik va chidamlilikni oshirish uchun bajariladigan nagruzkalar yomon ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun ular katta jismoniy nagruzkalarni bajarishlari mumkin emas. Ularda skolioz va o‘sishning sekinlashish xavfi saklanib koladi, ayniksa bu xolat og‘ir atletika, sakrash va sport gimnastikasi bilan shug‘illanuvchi ukuvchilarda ko‘prok kuzatiladi. Katta maktab yoshidagi bolalarda (17-18 yosh) suyak va muskul tizimining shakllanishi deyarli tugallangan bo‘ladi. Ularda buyning o‘sishi ko‘payadi, tana vazni oshadi, kichik muskulatura tizimi intensiv rivojlanadi va harakatning aniqligi hamda koordinatsiyasi takomillashadi. Bolalarning o‘sishi va rivojlanishiga ularning harakat aktivligi, ratsional ovqatlanishi va kuyoshda toblanishi muxim ta’sir ko‘rsatadi. Harakat- sog‘liq gorovidir. Bu aksioma. Keyingi yillarda ukuvchilarning sog‘ligi yomonlashib bormokda. Buning asosiy sababi harakat aktivligining pasayishidir (gipodinamiya). Ukuvchilarda sutkalik harakat aktivligining normasi kunlik rejimdagi dinamik ishning 20-24 % ni tashkil qiladi, ya’ni xaftasiga 4-5 marta o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya darsiga to‘g‘ri keladi. Bunda sutkalik energiya sarfi 3100-4000 kkal.ni ta tttk il qiladi. Qizlarning normal rivojlanishi uchun xaftasiga 5-12 soat, yigitlar uchun esa 7-15 soat har xil turdagi jismoniy mashqlarni (jismoniy tarbiya darsi, rakslar, o‘yinlar, jismoniy ish, eratalabki badantarbiya va boshqalar) bajarish lozim. Kunlik bajarilgan mashqlarning intensivligi yuqori darajada bo‘lishi kerak (o‘rtacha yurak qisqarish chastotasi 140-160 marta/min). Agar puls 130 marta/min.dan past bo‘lsa, jismoniy tarbiyaning foydasi minimal bo‘ladi. Insonning kariligida trenirovka qilish qobiliyati nasayib boradi. Bu nafaqat yoshga va jinsga, balki oranizmning indvidual xususiyatlariga (nasliga) ham bog‘liqdir. SHuni aloxida kayd etish kerakki, har qanday xolda ham insonning regulyar trenirovka qilishi karish protsessini qisqartiradi va ish qobiliyatning pasayishini kamaytiradi. Tekshirishlar ko‘rsatadiki, yurakning daqiqalik xajmi (YUDH) tinch xolatda kari kishilarda past bo‘ladi va maksimal nagruzkada yurak qisqarishining chastotasi (YUQCH) va to‘qimalarning kislorodga bo‘lgan extiyoji pasayib boradi. Kari kishilarda tinch xolatda arterial qon bosimi tinch yoshlarga nisbatan kutarilishga moyil bo‘ladi va jismoniy mashqlarni bajarishda ko‘prok darajada oshadi. Bu xolat arteriyalar elastikligining bo‘zilishi bilan izoxlanadi qilinishi zarur. Vaznni normallashtirish pressini asta-sekinlik bilan 5-7 kun davomida amalga oshirish kerak. Adabiyot 1. Smirnov V.M., Dubrovskiy V.I. Fiziologiya fizicheskogo vospitaniya i sporta. – Moskva, «Vlados press», 2002, 605 s. 2. Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. M.: Fizkultura, obrazovanie i nauka. 2001, 490 b. 3. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya cheloveka.- Moskva, «Sport», 2015, 609 b. 4. Azimov I.G., Sobitov SH.S. Sport fiziologiyasi. T., 1993, 253 b. 5. Allamuratov SH.I.Fiziologiya va sport fiziologiyasi. – T.: «Turon-Iqbol», 2011. 238 b. 6. Nuritdinov E.N., Haydarov B.T., Dusanov U.S. Sport fiziologiyasi. – Samarqand, SamDU, 2016. (uslubiy qo‘llanma). 158 b. 7. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya sporta .- Spb, 1999 , 229 b. 8. Uilmor D, Kostill D.L. Fiziologiya sporta i dvigatelnoy aktivnosti. Kiev, 1997. 504 s. 9. Ward M.P., Millede Y.S., West Y.B. High altitude medicine and physiology. – Philadelphif; University of pennsylnania press, USA, 1989, 46-59 b.

SO G‘ LOMLASHTIRUVCHI ( P ROFILAKTIK) JISMONIY TARBIYANING TAVSIFI Reja: 1. Gipodinamiya va uning organizm uchun salbiy ta’siri; 2. Jismoniy tarbiya vositalarini qo‘llashning fiziologik asoslari; 3. Sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiyasi bilan shug‘ullanishdagi energiya sarfi; 4. Organizmda uchraydigan ba’zi funksional o‘zgarishlar (buzilishlar);

1. Gipodinamiya va uning organizm uchun salbiy ta’siri Jismoniy tarbiya va sport inson salomatligini takomillashtirishda, uning jismoniy rivojlanishi va tarbiyasida, shuningdek kasalliklar profil a kt i kasi hamda karilikning oldini olishda uta muxim omil hisoblanadi. Oxirgi yillarda texnikaning taraqqiyoti va ishlab chiqarishda mexnatning mexanizatsiyalanishi jismoniy mexnat qilish foizini kamaytirib yubordi. Sh aharda yashovchilar soni kishlokda yashovchilarga nisbatan ancha ortib ketdi. Muskul kuchlanishining etishmaslish (gipodinamiya) salomatlik xolati (fiziologik funksiyalar)ga, ayniqsa yurak-qon tomirlar tizimiga manfiy ta’sir o‘tkazadi. Insonlar turmush tarzining xususiyatlari, kasbiy faoliyati, uzoq yotok rejimi va uzoq vaqt davomida kosmosda bo‘lishi kabi xolatlar harakat aktivligining chegaralanishiga olib keldi. Gipodinamiya (gipokineziya)da propriotseptiv ta’sirlovchilar okimining keskin qisqarishi asab tizimining barcha qismlarida labillik, vegetativ protsesslar intensivligi va muskullar tonusining pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari, gipodinamiya gomeostaz, ichki sekretsiya bezlari va kardiorespirator tizimlarning funksional xolatidagi bo‘zilishlar hamda tayanch- harakat apparati to‘qimalarida sodir bo‘ladigan morfofunksional o‘zgarishlariga ham sabab bo‘ladi va xakoza. Adekvat harakat faolligi organizmni anatomo-fiziologik xldatlariga qarab gormonik ravishda rivojlantiradi va ko‘pincha odamning tashqi muhitning nosoglom sharoitlariga va yukumli kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Doimiy ravishda harakatning cheklanishi harakat-tayanch apparatining to‘qimalarida turli xil funksional bo‘zilishlarga va oxir okibatda organizmda chuqur patologik o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin hamda ateroskleroz, gipertoniya kasalligi, miokard infarqti, semirish, siydik-tosh kasalligi, podagra va boshqa kasalliklarning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Gipodinamiya muskul tizimining funksional imkoniyatnii pasaytiradi. Masalan, ikki oylik yotok rejimidan so‘ng kuchlar ko‘rsatgichi 14-24 % ga dinamik va statik chidamlilik 26-35 % ga kamayadi, muskullar tonusi pasayadi va

ularning xajmi va massasi kichrayadi. Gipodinamiya suyak to‘qimalarining minerallar bilan ta’minlanganligi (osteroporoz) ni kamaytiradi. Minerallar almashinuvining bo‘zilishi yotok rejimining 12-15- sutkalarida bo‘ziladi. Harakat faollikining pasayishi o‘rta va karilik yoshlarida aterosklerozning rivojlanishini tezlashiradi, tomirlar tonusining pasayishi tufayli miya va yurakda qon aylanishining bo‘zilishlariga olib keladi. Harakatnig etishmasligi, o‘tirib ishlovchi turmush tarzining okibatlari sababli muskullarning muddatdan oldin kuchsizligi paydo bo‘ladi va karish protsessi tezlashadi, ba’zi xollarda esa qon bosimi kutariladi. Olimlarning tekshirishlari shuni ko‘rsatadiki, jismoniy tarbiya mashqlarini bajarishning optimal rejimi - xaftasiga uch martadan kam bo‘lmagan xolda, kuniga 45-60 daqiqadan bajarishdir (Vard M.R., va boshqalar, 1989). 2. Jismoniy tarbiya vositalarini qo‘llashning fiziologik asoslari Turli xil jismoniy tarbiya vositalarining uy, ambo‘latoriya va sanator- kurort sharoitlarida hamda soglomlashtirish seksiyalari (salomatlik guruxlari) da bajarilishi muxum ahamiyat kasb etadi. Jismoniy mashqlar tonusni oshiruvchi ta’sir ko‘rsatadi va motor-vitseral reflekslarni stimulyasiya qiladi. Ular to‘qimalarda metabolizm gxrotsesslarini tezlashtirishga yordam beradi va gumoral regulyasiyasini aktivlashtiradi. Mashqlar maqsadga muvofik tanlanganda, motor-tomir, motor-kar dial, motor-pulmonal, motor-oshqozon-ichaklar va boshqa reflekslarga tanlab ta’sir ko‘rsatadi hamda aynan kerakli tizim, organlar tonusini kutarishga yordam beradi. Gimnastika Gimnastika mashqlarining ahamiyatli tomoni shundaki, ular tabiiy- bioloshk xususiyatga ega bo‘lib, barcha tirik organizmlarga kerakli' funksiyani profilatik maqsadda olib keladi- bu harakat funksiyasidir. Harakat funksiyasi biologik

qo‘zg‘atuvchi hisoblanib, o‘sish, rivojlanish protsesslari va organizmning tiklanishini stimulyasiya qiladi. Ertalabki gigienik gimnastika (EGG) EGG jismoniy mashqlarning predmetlari bilan (gimnasitik tayok, gantellar, espanderlar, dam solinuvchi kortoklar, elastik rezina bintlar ap boshqalar) birga yoki predmetlarsizni faoliyatini uz ichiga oladi. Bunda passiv, aktiv va aralash shakldagi mashqlar farqlanadi. EGG xususiyatlaridan avvalam bor qo‘yidagilar organizm uchun keng imkoniyatlarni ochib beradi: ung va chap bajarish usullarini uz ichiga olgan asosiy mashqlarning turli xilligi, ularning variant va kombinatsiyalari va bular bilan bog‘liq bo‘lgan mashgulotlar bilan shugullanuvchilarning maqsadga muvofikli funksional, koordinatsion va texnik imkoniyatlarning rivojlanishi. EGG kardiorespirator va ichki sekretsiya bezlari tizimlarining faoliyatini oshiradi, to‘qimalarda metabolik protsesslar tezlashtiradi va organizmda dimlanish xolatini yo‘qotadi. EGGning kompleks mashqlari bajarilgandan so‘ng o‘pka vetilyasiyasi, YUQCH kislorodning yutulish protsessi oshadi. Ishlab chiqarish gimnastikasi (ICHG) Ishlab chiqarish gimnastikasi va maktab ukuvchilarda darsdan keyingi gimnastika farqlanadi. Bu kompleks har smenada 1-2 marta davomida 3-7 minut davom etadigan bir nechta (3-5) mashqlarni uz ichiga oladi (ayniksa, bu gimnastika soat ishlab chiqaruvchi zavodi, tikuv fabrikasi, komyuter zali va ofislar uchun juda kerakli, chunki bularda ish asosan kulning mayda muskullari bilan bajariladigan monotonli va utirib ishlaydigan xolat hisoblanadi va maktablarning

1-4 sinf ukuvchilari uchun ham xosdir. Gimnastikaning asosiy maqsadi - aktiv dam olishdir. Mazkur kompleks katta muskul guruxlari va statik nagruzkani bajaruvchi muskullar uchun kerak bo‘lgan, shuningdek, kushuvchi to‘qimalarni tortuvchi va diafragmal nafas olishni yaxshilovchi mashqlarni uz ichiga oladi.Utirib ishlaydiganlar uchun dastlabki xolat vertikal va turib ishlaydiganlar uchun utirib bajarish hisoblanadi. Bundan tashqari, mexnat faoliyatini bajaruvchi asosiy musukullarni bushashtiruvchi (relaksatsiya qiluvchi) mashqlarni bajarish ahamiyatga molikdir. Aktiv dam olishda asosida I.M.Sechenov tomonidan aniqlangan fenomen yotadi, bunga asosan bir gurux muskullar faoliyati (oyoqlarning) ish bajarish davomidagi boshqa muskul guruxlarinig charchashini yo‘qotadi Suvdagi gimnastika Kurak oyoq (lasta) da so‘zish va suvdagi gimnastika - bu davolash va profilaktik maqsadlar uchun jismoniy mashqlar va suvning haroratli ta’sirining birgalikda ishlatilishidir. Suvdagi gimnastika mashqlari issiklikni uzatish va modda almashinuvi protsesslarini oshiradi hamda gemodinamikani faollashtiradi. So‘zish davrida, suvda jismoniy mashqlar va o‘yinlarii bajarish bug‘imlar harakatchanligini (shikastlanishlar, qonrakturalar, koksoartroz va boshqalarda), muskullar trenirovka qilinganlik darajasini oshirishga hamda og‘rik sindromini yo‘qotishga yordam beradi, shuningdek, 26-28,5 harorati suv chiniktruvchi faktor sifatida ta’sir ko‘rsatadi va suv haroratinig yanada kutarilishi (38gradus S gacha) muskullar relaksatsiyasini oshiradi. Gidrokinezoterapiya venalar varikoz kasalligi, osteoxondroz, semishlikda, kolitlar, xoetsistit, kandli diabet, vegetotomir distoniyasi va boshqa kasalliklarda qo‘llaniladi. Suvda shug‘illanish xaftasiga 15-45 minutdan 3-4 marta olib boriladi. Mashqlar qilish, ularning soni, bajarilishining takrorlanishi va boshqalar asta-sekin ko‘paytirib boriladi.

O'xshashlar

Yig’majildlar tavsifi
Zamburug‘larning tavsifi
Mezolit davri umumiy tavsifi
JISMONIY TARBIYA. HUQUQIY TARBIYA.
Tarbiyaning umumiy metodlari, shakllari va vositalari