Mavzu:Tizim haqida tushuncha (dinamik, statik, ochiq, yopiq, murakkab, sodda) Reja: Kirish. 1. Tizim tushunchasi va uning turli ta’riflari 2. Tizimlarning tasnifi. 3. Sodda va murakkab, ochiq va yopiq Xulosa Adaboiyot

Kirish Tizim tushunchasi juda xam keng tarqalgan termin bo lib, juda xam ko pʻ ʻ ma’noni anglatadi. Ko p xollarda texnika vositalari va dasturlari yigindisiga ʻ "TIZIM" deb ataladi. Tizim tushunchasiga "axborot" so zini qo shsak u xolda ʻ ʻ "tizimning" yaratilish maqsadi va ishlash prinsipi tushuniladi. Axborot tizimi foydalanuvchilarga istalgan muhitdagi axborotlarni saqlash, qayta ishlash, qidirish imkonini yaratadi. Informatikada "tizim" tushunchasi ko proq texnik vositalar va dasturlar ʻ to plamiga nisbatan ishlatiladi. Kompyuterning texnik qismini ʻ "tizim" deb tasavvur etish mumkin. Xuddi shunday hisobotlarni tayyorlash va elektron hujjatlar oqimini boshqarish kabi amaliy vazifalarni echish uchun mo ljallangan dasturlar to plamini ʻ ʻ ham "tizim" deb hisoblash mumkin. Xo sh, bunday vaziyatda "Bu axborotlardan ʻ qanday foydalanish kerak.?" degan tabiiy savol ko ndalang turadi. Bunday savolga ʻ javob berishda malum ketma-ketlikda ish yuritishimiz lozim bo ladi. Shuning ʻ uchun ishni axborotlarni olish, ularni saqlash va bir joydan boshqa joyga uzatish, xullas, axborot tizimlardan boshlaymiz. Belgilangan maqsadga erishish uchun axborotlarning shakli va mazmuniga ko ra ʻ turlarga ajratish, ularni saqlash, izlash va qayta ishlash tamoyillariga, qayta ishlash uchun qo llaniladigan usullar, shaxslar hamda vositalarning o zaro bog langan ʻ ʻ ʻ vositasiga - axborot tizimi (AT) deyiladi. Tizimlarni qiyoslash va farqlash, ularning bir-biriga o xshashlari va farqlilarini ʻ ajratish orqali tasniflash amalga oshiriladi. Tasniflash — bu faqat bog liq, modeli va uni turli belgilar, ya’ni, kirish va ʻ chiqish jarayonlarining bayoni, ularning kelib chiqishi, boshqaruv turi, boshqaruvning resurslari bilan ta’minlanganligi va xakozo bo yicha amalga ʻ oshirish mumkin. Suniy tizimlar — bu inson tomonidan yaratilgan tizimlardir.

Tabiiy tizimlar - bu tabiatda yoki jamiyatda inson ishtirokisiz yuzaga kelgan tizimlar. Aralash tizimlar - ta’biy va sun’iy tizimlarni o z ichiga oladi.ʻ Ergonomik tizimlar — bu, «mashina — inson- operator» majmui. Biotexnik tizimlar — tirik organizmlar va texnik qurilmalar kiradigan tizimlardir. Tashkiliy tizimlar — bu, zaruriy vositalar bilan jixozlangan kishilar jamoasidan tashkil topgan tizimlar sanaladi. 2.Tizimlarning faoliyatini va rivojlanishini xarakterlovchi asosiy tushunchalar. Bugungi axborotlashgan jamiyatning har bir a zosining axborotga b ‟ о „lgan ehtiyoji, uning rivojlanishi, aniqligi, tezligi, sifati va boshqa hususiyatlariga b о „lgan talabi ortib bormoqda. Ushbu talab va ehtiyojdan kelib chiqib, axborot texnologiyalari, ularni q о „llash va foydalanish tizimlari kun sayin rivojlanib, hayotga tadbiq qilib kelinmoqda. О „zbekiston Respublikasidagi ta lim sohasida ‟ olib borilayotgan islohotlar, axborot tizimlari va texnologiyalarining rivojlanishi y о „lidagi joriy etilayotgan yangiliklar bizning ushba “Axborot tizimlari” fanining mazmunini yangilashga ham turki b о „lmoqda. Mazkur fanni zamonaviy axborot va pedagogik texnorlogiyalar asosida о „qitish uning bugnungi kun bilan bilan hamnafas kadrlarni chiqarishning muhim omilidir. Ushbu fanning rivojlanishi – barcha fan va sohalarning rivojlanishiga, ularninig bog„liq ravishda ishlashiga, axborotga q о „yiladigan talablarni yetarlicha bajarilishiga turtki b о „ladi. Fanning о „rni barcha sohadagi axborot tizimlarining ishlash prinsiplarida ijobiy о „zgarishlar va natijalarda namoyon b о „ladi. 3. Tizimlarning tasnifi. Sodda va murakkab, ochiq va yopiq SODDA VA MURAKKAB TIZIMLAR. Tizim - bu elementlardan tashkil topgan ob’ekt. Ushbu ta’rif umumiy bo‘lib ham sodda, ham murakkab tizimlarni o‘zida qamrab oladi.

Masalan, rangli qalamlar to‘plami – bu sodda tizim, chunki bu to‘plam maqsadga intilmaydi. Uning maqsadi ichkaridan emas, balki tashqaridan belgilanadi: rasm chizish tashqi muhitda maqsad qilib olinadi, ya’ni qalamlar to‘plami aslida tashqaridagi ob’ekt uchun vosita (instrument) sifatida xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, “maqsad ob’ekt ichida dasturlanmagan”. Murakkab tizim – bog‘langan elementlardan tashkil topgan va maqsadga intilayotgan ob’ektdir. Bu ta’rif faqat murakkab tizimlarni o‘zida qamrab oladi. Masalan, Toshkent davlat yuridik universiteti oliy ma’lumotli yuridik kadrlarni tayyorlash tizimi sifatida quyidagi bir biri bilan bog‘liq bo‘lgan va ierarxik tuzilma orqali bog‘langan elementlardan tashkil topgan: rektor, prorektorlar, kafedralar, talabalar va h.k. Bu tizim quyidagi maqsadga intiladi - yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, ya’ni, boshqacha qilib aytganda, “ob’ekt miqyosida maqsad dasturlangan”.Har qanday murakkab tizim quyidagi to‘rtta tushuncha orqali ifodalanadi: sub’ekt, ob’ekt, muammo (masala) va tezaurus. Sub’ekt deb ob’ektning iste’molchisiga aytiladi. Masalan, avtomobilni ob’ekt, xaydovchisini esa sub’ekt desa bo‘ladi. Universitetning sub’ekti – jamiyat, chunki universitet o‘z faoliyati bilan jamiyatga naf keltiradi. Sub’ekt ba’zi tizimlarda ajralmas, ba’zilarida esa ajralgan bo‘lishi mumkin. Agar sub’ekt va ob’ekt ajralmas bo‘lib tizimni shakllantirishsa va uning tashqi muhiti umuman inobatga olinmasa, bunday tizim yopiq tizim deyiladi. Agar tashqi muhit tizim holatiga ta’sir qilsa va bu hol inobatga olinsa , u holda ochiq tizim haqida so‘z gapirsa bo‘ladi. Ob’ekt – bir-biri bilan tuzilma orqali bog‘liq bo‘lgan va sub’ektga naf keltirishga mo‘ljallangan qo‘yi ob’ektlar, qismlar to‘plami. Masalan, avtomobil va xaydovchi tizimida avtomobil ob’ekt bo‘lib xizmat qiladi. Universitetning o‘zi – ob’ekt, jamiyat esa - sub’ekt. O‘zbek tilining so‘zlari majmuasi – ob’ekt, o‘zbek tilida so‘zlashuvchi jamiyat esa - sub’ekt. Yoshlar orasidagi jinoyatlar bilan kurashish tizimida ob’ekt sifatida quyidagi bir necha

organlar majmuasi ko‘rilishi mumkin: prokuratura, ichki ishlar, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish, o‘zini-o‘zi boshqarish, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati organlari. Muammo (masala) – sub’ektning ob’ektga nisbatan mulohaza ko‘rinishida bildirilgan tanqidiy munosabati. Masalan, sub’ekt ob’ekt tomonidan keltirilayotgan naf bilan qoniqmaydigan bo‘lsa, ob’ektga nisbatan tanqidiy munosabat bildiradi, ya’ni ob’ekt bilan bog‘liq bo‘lgan muammoni ko‘taradi. Tezaurus – quyi ob’ektlar, sub’ekt va ob’ekt orasidagi munosabatlarni maxsus belgilar bilan ifodalash va ular yordamida muammoni yechish maqsadida qo‘llanadigan til. Agar sub’ekt va ob’ekt ajralmas bo‘lib tizimni shakllantirishsa va uning tashqi muhiti umuman inobatga olinmasa, bunday tizim yopiq tizim deyiladi. Agar tashqi muhit tizim holatiga ta’sir qilsa va bu hol inobatga olinsa, u holda ochiq tizim haqida so‘z gapirsa bo‘ladi. Lyudvig fon Bertalanfi6 (1901–1972) murakkab tizimlar nazariyasiga birinchi bo‘lib asos soldi. U murakkab tizimlarning umumiy hususiyatlarini ta’riflashga muvaffaq bo‘ldi. U sodda va murakkab tizimlar hususiyatlarini alohida o‘rganib chiqdi. U sodda tizimlar tashqi muhitga nisbatan yopiq bo‘lishi va, aksincha, murakkab tizimlarning tashqi muhitga nisbatan ochiq ekanligini ko‘rsatib bera oldi. Tashqi muhit bilan aloqa qilish bo‘yicha tizimlar ochiq va yopiq bo‘ladi. Masalan, universitet – ochiq tizim. Tashqi muhitdan universitetga axborot, moddiy va moliyaviy resurslar, ishga kiruvchi kadrlar, abiturientlar kirib keladi. Universitetdan tashqi muhitga axborot, ishdan bo‘shuvchi kadrlar, bitiruvchilar chiqib ketadi. Yopiq tizim tashqi muhit bilan nisbatan kamroq axborot, energiya, resurs va mahsulotlarni bilan almashinib turadi. Masalan, xalqaro savdo va xalqaro moliyaviy xamkorlik a’zosi bo‘lmagan mamlakat yopiq iqtisodiyotga ega bo‘ladi.