MAVZU: URUG‘NING UNIB CHIQISHI VA O‘SIMTANING RIVOJLANISHI. Reja: 1. Urug‘ning unib chiqishi. 2. O‘simtaning rivojlanishi .

Murtak . Murtak, urug‘lanish sodir bo‘lgandan so‘ng, zigotadan hosil bo‘ladi. Uning hujayralari diploid xromosomali yadroga ega. Murtak yangi o‘simlikning boshlang‘ichi, u deyarli meristema to‘qimasidan tashkil topgan. Gulli o‘simliklarning yetilgan murtagi morfologik jihatdan boshlang‘ich novda, ildiz va bitta yoki ikkita urug‘palladan iborat bo‘lib, ular yosh sporofit o‘simlikning birinchi barglari hisoblanadi. Urug‘ unib chiqqanda ikkita bargsimon yashil palla (g‘o‘za, loviya) hosil qiluvchi o‘simliklar ikki pallali o‘simliklar, deb ataladi. Murtaklari bir urug‘ pallali o‘simliklar bir pallali o‘simliklar deb ataladi (bug‘doy, sholi va boshqalar). Boshlang‘ich novda va ildizning apikal qismida meristema to‘qimalari joylashgan. Meristema hujayralari fiziologik jihatdan yosh va bo‘linish xususiyatiga ega. Murtak poyacha, boshlang‘ich novdaning o‘sish nuqtasi joylashgan meristema hujayralaridan pastrokda, bo‘rtma shaklida bo‘ladi. Ba’zan novdaning apeksida, urug‘pallalardan keyin barglarning boshlang‘ich bo‘rtmalari (murtak kurtaklari) hosil bo‘ladi. Murtak o‘qining urug‘pallalardan ildiz bo‘g‘izigacha bo‘lgan qismi gipokotil (yunon. gipo - ostki, pastki qism, kotileodon - urug‘palla) deb ataladi. Urug‘palla bilan birinchi kurtak oralig‘i epikotil (yunon. epi - us t ida) deb ataladi. Ochiqurug‘li (ninabargli)larning urug‘ida o‘ntagacha urug‘pallalari bo‘ladi. Ularning murtagi gipokotil va kurtakcha hamda kichkina ildizchadan iborat. Kurtakchada o‘sish nuqtasi va o‘nta ingichka urug‘pallalar mavjud. Kurtak o‘sganda bu urug‘pallalar dastlabki o‘nta ipsimon, ninabarglarga aylanadi. E ndosperm - oziq moddali to‘qima bo‘lib, o‘simlikning urug‘ida rivojlanadi. Endosperm qo‘shaloq urug‘lanish natijasida murtak xaltasining diploidli markaziy hujayrasidan hosil bo‘ladi va triploid hujayralardan iborat. Demak, urug‘ning murtagi va endospermi bir-biridan keskin farq qiladi.

Ba’zi o‘simliklarda masalan, birpallalilardan bug‘doy, piyoz, lola, piyozgul va boshqalarda urug‘ murtagi shu darajada kichik bo‘ladiki, urug‘ning deyarli butun ichki qismini endosperm (oqsil) egallaydi. Bu xildagi urug‘lar endospermli urug‘lar deb ataladi. Endospermli urug‘lar ko‘pincha birpallalilar ( bug‘doy doshlar, piyozdoshlar), ikkipallali o‘simliklardan ituzumdoshdar, zira doshlar, sutlamadoshlar (kanakunjut)da uchraydi. Ko‘pgina o‘simliklarda, aksincha, murtak o‘sib, endospermni o‘zlashtirib yuboradi va endosperm urug‘ po‘sti ostida bir necha qator hujayralar shaklida qoladi (masalan, bodom, yoki butunlay qolmaydi ( burchoq doshlar, karamd oshlar, qovoqdoshlar, ra’no doshlar va hokazoda). Bu xildagi urug‘lar endospermsiz urug‘lar deb ataladi . Endospermsiz urug‘larning urug‘ po‘sti ostida yirik urug‘pallalari bo‘lib, ularning to‘qimalarida oziq moddalar to‘planadi (qovoq, loviya, va boshqa lar ). Murtak endospermni o‘zlashtirib yuborgan hollarda, uning vazifasi birmuncha o‘zgaradi va (ko‘pincha urug‘pallalari g‘amlagan) oziq moddalarni to‘play boshlaydi. Bundan tashqari g‘amlagan oziq moddalar perisperm (yunon. peri - atrof; sperma - urug‘)da ham to‘planadi. Bunday urug‘larga qora murch, lavlagi va boshqalar misol bo‘la oladi. Perisperm urug‘ po‘sti ostida joylashgan bo‘lib, urug‘kurtakning nusellusidan rivojlanadi. Bunday urug‘larda murtak juda ham kichkina bo‘ladi, uni hamma tomondan g‘amlovchi to‘qima o‘rab oladi. Endosperm va perisperm murtakka taqalib turgani uchun urug‘ o‘sayotgan vaqtda, murtak ulardagi barcha oziq moddalarni so‘rib oladi. Binobarin, endosperm va perispermdagi oziq moddalar - murtakning dastlabki ozig‘i va uning rivojlanishi uchun asosiy zamindir. E ndosperm kimyoviy tuzilishi jihatidan unsimon yoki yog‘simon bo‘lishi mumkin. Unsimon endosperm hujayralarida ikkilamchi kraxmal

donachalari, yog‘simon endosperm hujayralarida esa yog‘ tomchilari to‘planadi. Bundan tashqari urug‘larda oqsil va fitin (fosforli birikmalar) ham uchraydi. Fitin urug‘ning unishidagi modda almashinuvini tezlashtiradi. Oqsil, aleyron (yunon. aleyron - un) donachalari shaklida bo‘lib, endospermning tashqi yupqa qavatini tashkil etadi (bug‘doy, arpa va boshqa shu kabi donlar). Ko‘pchilik o‘simliklarda urug‘ shu qadar suvsizlanadiki, ular juda ham qattiq, shishasimon va hatgo toshsimon bo‘lib qoladi (masalan, finik palmasi). Yog‘simon endospermli urug‘lar (kungaboqar, zig‘ir, yong‘oq va boshqalar) g‘amlovchi oziq moddalar ichida quvvat jihatidan boshqa urug‘larga nisbatan ustunlik qiladi. Urug‘ unayotganda murtak endosperm moddalarini o‘zlashtiradi va shundan so‘ng uning hujayralari yemiriladi. Endosperm va perisperm funksiyalari jihatidan bir xil, lekin morfologik jihatidan turli xil kelib chiqishga ega: ya’ni ular bir-biriga analogdir. Urug‘ning unib chiqishi va o‘simtaning rivojlanishi. Urug‘ pishib yetilishi uchun ma’lum jarayonlarni o‘tashi kerak, ya’ni vaqg talab etiladi. Bu, juda ko‘p tashqi va ichki omillarga bog‘liqsir. Tashqi (ekologik) omillar ichida eng muhimi: suv, havo (kislorod) va haroratdir. Bundan tashqari, mayda urug‘larning unishi (ayniqsa begona va yovvoyi o‘tlar) uchun yorug‘lik ham kerak bo‘ladi. Yetilgan urug‘lar, odatda, juda ham quruq bo‘ladi. Ularning nisbiy namligi 5-20% ni tashkil etadi. Shuning uchun ham urug‘lar zarur bo‘lgan suvni o‘zlashtirib olmaguncha una olmaydi. Suvning shimilishi natijasida urug‘ bo‘rtadi. Uning tarkibida mavjud bo‘lgan fermentlarning faoliyati oshadi, nafas olishi tezlashadi va oziq moddalar parchalanadi. Poliribosomalarning faoliyatida oqsil va boshqa moddalar sintez qilinadi. Murtak qaytadan bo‘linadi, hujayralar cho‘ziladi. Buning uchun suv va oziq moddalar to‘xtovsiz talab etiladi.

Urug‘ unishining dastlabki davrlarida anaerob sharoitda, keyinchalik urug‘ po‘sti yorilganda, so‘ng aerob sharoitda nafas oladi. Agar shu vaqtda tuproqda nam mo‘l bo‘lsa, urug‘ning nafas olishi qiyinlashadi, chunki kislorod miqdori yetishmasligi sababli urug‘ unmasdan qoladi. Ko‘pchilik urug‘lar unib chiqishi uchun har xil darajadagi haroratni talab etadi. Lekin har bir tur o‘simlikning o‘z minimum (eng oz,), optimum (eng yaxshi, qulay) va maksimum (eng baland, yuqori) darajadagi harorat chegarasi bo‘ladi. Ko‘p o‘simliklar uchun haroratning eng past (minimum) chegarasi 0+5°S, eng baland (maksimum) +45, +48°S, o‘rtacha (optimum) +25, +30°S atrofida bo‘ladi. Ba’zi urug‘lar tashqi barcha shart-sharoitlar qulay bo‘lgan taqdirda ham unmaydi. Bunday urug‘lar tinim davridagi yoki uyqudagi urug‘lar deb ataladi. Tinim davridagi yoki uyqudagi urug‘lar ekzogen, yoki endogen va murakkab, ya’ni ham ekzogen ham endogen bo‘lishi mumkin. Ekzogen tinimdagi urug‘ po‘sti juda ham qattiq bo‘lib, o‘zidan suv va havoni o‘tkazmaydi (masalan, danakli mevalarning urug‘lari, qashqarbeda, akatsiya va boshqa o‘simlik urug‘lari). Endogen urug‘larning murtagi sekin rivojlanadi (jenshen). Bu xildagi urug‘larning murtagi bir yoki ikki, uch yil davomida yetilishi mumkin. Buning sababi ko‘p, ammo, eng muhimi shundaki, ko‘pincha murtak fiziologik jihatdan hali to‘liq yetilmagan bo‘lib, urug‘ po‘sti esa suvni, ba’zan hatto kislorodni ham o‘tkazmaydi. Ana shunday fiziologik jihatdan yetilmagan urug‘lar unishi uchun bir qator murakkab fermentativ va biokimyoviy jarayonlarni o‘tashi shart. Shunda urug‘ keyinroq pishib yetiladi. Iqlimi mo‘tadil mintaqalarda uncha sovuq bo‘lmagan qish davri mana shu jarayonlarning o‘tishi uchun imkon yaratadi. Natijada yetilish uchun talab qilinadigan qo‘shimcha vaqt, urug‘ning qish payti (noqulay sharoit)da unishining oldini oladi. Ayniqsa, sovuq iqlimda