Xususiy mulkchilikning kelib chiqishi va ilk davlatchiligimiz ildizlari Reja: 1. Xususiy mulkchilikning kelib chiqishi masalasiga oid tadqiqotlar 2. I lk davlatchiligimiz ildizlari

Ma’lumki, O‘rta Osiyoning katta va kichik daryolari, soylari bir necha ming yilliklar davomida o‘zining yukori oqimlaridan loyqa suv aralash chirindi va kimyoviy elementlarni quyi xavzalariga oqizib kelib, unumdor pastekisliklarni xosil qilgan. Bu joylarda (Amudaryo va Sirdaryo quyi oqimlarida) hosil bo‘lgan ko‘l yoqalarida neolit davrining o‘zlashtiruvchi xo‘jalik jamoalarini (Kaltaminor madaniyati) manzillari, Kopettog‘ daralaridan oqib chiqqan daryo va soy etaklarida esa ilk dexqonchilik va xonaki chorvachilik makonlari paydo bo‘lgan. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalik qabilalarining izlari Janubiy Turkmaniston xududlaridagi o‘nlab arxeologik yodgorliklar (Anovtepa, Oqtepa, Nomozgoxtepa, Qoratepa, Oltintepa) misolida o‘rganilgan bo‘lib (Anav-Nomozgox madaniyati), ularning tarkib topishi va rivojlanishi neolit (Joyitun mada niyati), eneolit va ilk bronza (Anovtepa, Oqtepa, Nomozgoxtepa, Koratepa, Oltintepa) davriga tug‘ri keladi. Bronza davriga kelganda, ibtidoiy jamoalar ijtimoiy va iqtisodiy hayotida yuz bergan tub o‘zgarishlar tufayli mulkchilikning avvalgi ij timoiy xarakteri o‘zgarib, birinchi navbatda, yerga va chorvaga bo‘lgan xususiy mulkchilik kelib chikadi. Yerga xususiy egalik qilishning kelib chiqishi dastlab, bronza davrida, qadimgi dexqonchilik mintaqalarida, chorva ga xususiy mulk egaligining kelib chiqishi esa dastlab, dasht mintaqalarida yuz beradi. Miloddan avvalgi III ming yillikning oxirlari va II ming yillikning boshlariga kelganda, qadimgi dexqonchilik madaniyati metro- poliya larida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishlar tufayli demografik portlash yuz beradi, ya’ni suv resurslari va ekinbop yer maydonlarining tanqislanib borishi tufayli me tropoliya axolisining bir qismi yangi yerlar qidirib, yirikroq darslar quyi xavzalariga borib o‘rnashadilar. Ana shunday yangi dexqonchilik markazlari Murg‘ob vodiysida va Qadimgi Baqtriyada bronza davrida shakllanadi. Chunki, - O‘rta Osiyoning janubiy o‘lkalari (Marg‘iyona, Baqtriya) birinchidan, Yaqin va O‘rta Sharq mintaqalariga yaqin va chegaradosh edi; ikkinchidan, ulardagi tabiiy — geografik iqlim sharoiti bu o‘lkalarda qadimgi sug‘orma dexqonchilik madaniyatining ertaroq rivojlanishiga olib keldi.

Metropoliyalarda sug‘orma dexqonchilik tajribasiga ega dexqon jamoalari yangi yerlarni o‘zlashtirishda urug‘chilik jamoasi an’analarini ma’lum ko‘rinishda saqlagan holda, juft oila-oila bo‘lib, oilaviy o‘zlashtirgan yerga jamoaviy egalik qilishdan farqli o‘laroq, patriarxal juft oila, monogomik oila mulki sifatida xususiy egalik qila boshlaydilar. Yirik daryolar quyi havzalarida, shunday tartibda tarkib topgan patriarxal juft oilalar sekin-asta katta patriarxal oilalar darajasiga, ya’ni Avesto tili bilan aytganda, nmanalarga o‘sib chiqadi. Katta patriarxal oila jamoasi esa patriarxlar, ya’ni katta ota tomonidan bosh q arilgan. Katta patriarxal oila-nmana jamoa x o‘ jaliklari Avesto jamiyatining «vis» k o‘ rinishidagi q ishlo q jamoalari b o‘ lib, ularni kadxudotlar, ya’ni vispatilar bosh q argan. Vispatilar katta patriarxal jamoa boshli q lari orasidan vis anjumanasida, ya’ni q ishlo q jamoasi yi g‘ inida saylangan. Davlatchiligimizning eng dastlabki bu g‘ ini ana shu vislar, ya’ni q ishlo q jamoalari b o‘ lib, ular davlatchiligimizning boshlan g‘ ich kurtagini tashkil etgan. «Vis» jamo alarining tarkib topishi esa taxminan q uyidagicha kechgan: ya’ni h ar bir jamoa a’zosi o‘ z oilasi kuchi, h arakati imkoniyatiga k o‘ ra, tegishli mi q dorda yer o‘ zlashtirib, xususiy yer mulk egasi - ozod, erkin dex o‘ on jamoalariga (kashovarzlarga) aylanadilar. X ar bir daryo q uyi xavzasini o‘ zlashtirishda bir necha erkin va ozod kashovarzlar uru g‘ -aymo q chilik an’analariga k o‘ ra birlashib, erkin dex q onlar (kashovarzlar) q ishlo q jamoasini tashkil etadilar. Shunday tartibda tashkil topgan q ishlo q jamoasi, uning mulki ona uru g‘ i davridagidek, endi ijtimoiy xarakterga ega emas, balki xususiy xarakterga ega b o‘ ladi, ya’ni «vis» jamoasida ilk bor xususiy mulk, o‘ zlashtirgan yerga xusu - siy egalik q ilish paydo b o‘ ladi. Jamoada xususiy mulkning paydo b o‘ lishida erkaklarning xizmati katta b o‘ lgan. Endi, bolalar h am o‘ z otasini ya q indan tanib, bola tarbiyasi juft oila qo‘ liga o‘ tganligi bois, bolalar o‘ rtasidagi oila mulki ta q simotida otalarning roli ortib boradi. Shunday q ilib, oilada, jamoada erkaklar nufuzi ortib, asta - sekin ota uru g‘ i (patriarxat) q aror topadi. «Vis»larning i q tisodiy x o‘ jalik asosini tashkil etishda tashabbuskor kashovarlar orasidan jamoa a’zolari o‘ z o q so q ollarini saylab oladilar.

Odatda, o q so q ol, jamoa sardori - kadxudot yuksak ijtimoiy-siyosiy mav q ega ega usta mirishkor va omilkor dex q on yoki moxir h unarmand, shaxsiy axlo q va odobi, ma’naviy-axlo q iy yuksakligi bilan o‘ z jamoasi o g‘ ziga tushgan piru-ustoz b o‘ lib, bu sifatlarga o‘ z va q tida h alol mexnati, turmush tajribasi tu fayli erishgan jamoa a’zolaridan b o‘ lgan. O‘ sha davr uru g‘ jamoalarn kundalik xayot q onuniga aylangan sardorlikka talab aynan kadxudotdan, Avesto tili bilan aytganda, vispatidan, zantupatidan, dax’yupatidan shunday shaxsiy sifatlarga ega bulishlikni talab q ilgan. Bu o‘ zbek xal q i davlatchilik tarixining ilk bos q ich lariga xos bosh q aruv tizimining demokratik prinsip l ari edi. O‘ rta Osiyo h ududiy doirasida tashkil topgan Q adimgi Ba q triya podsholigi, Q adimgi Xorazm davlati, Qa n g‘ dav- lati, Davan podsholigi ana shu bosh q aruv prinsiplari asosida tashkil topgan ilk davlatchilikning aynan o‘ zginasi, ma h alliy h okimliklar uyushmasidan tarkib topgan viloyat (dax yu ) darajasidagi davlatlar edi. Sovet davri tarixiy adabiyotlarida ma h alliy h okimliklarning soni 15 tagacha b o‘ lgan, degan fikr h ukmron edi. Ammo, musta q illik davrida chop etilgan asarlarda, bu borada xam noani q liklar b o‘ lganligi isbot etildi. Ilk O‘ rta asrlar davri minta q a tarixida ulariing soni q uyidagicha ani q landi. Masalan, O‘ zbekistonning janubida, ya’ni shimoli y Toxaristonda ilk o‘ rta asrlarda T ermizshoxlar, va Guftan (Sherobod vo h asi) h okimliklari tashkil topadi. Bular orasida ma h alliy h ukmdorlari o‘ z nomlaridan mis va kumush tanglarni zarb etish q udratiga ega edilar. Cha g‘ aniyonda V asrdan bosh l ab mis tangalar zarb etila boshlaydilar. Ularning yuz tomonida ma h alliy h ukmdorning tasviri, or q a tomonida esa yakorsimon tam g‘ a chekilgan. V asrning oxiri va VI asr boshlaridan esa sosoniylar podshosi Feruz tangalariga ta q lid q ilingan kumush tangalar chi q arildi. VI asrning ikkinchi yarmidan Xusrav draxmalariga ta q lid q ilingan Cha g‘ aniyon ixshidlarining kumush tangalari zarb etila boshlandi. VII asrning ikkinchi yarmidan esa shimoliy Toxaristonda ma h alliy feodal h okimliklar tan galari q atorida arab dirxam va felslari muomalada b o‘ lgan. VIII asr oxiriga kelib, Toxaristonda ma h alliy h okimliklarga arablar tomonidan bar h am berildi.

Kezi kelganda ta’kiddash joizki, agar h ukmdor metalldan pul zarb eta boshlasa, demak bu davlatning tarkib topganligidan, pul (tanga) o‘ tmishda davlat ramzlari - gerb, bayro q (tu g‘ ) va uning mad h iyasi b o‘ lganligidan, Mis tanga ichki bozor muomalasining ekvivalenti. Agar h ukmdor kumush tanga zarb etishga jazm etsa, demak, bu uning iqt isodiy q udrati, musta q il davlat sifatida siyosat olib borganligidan nishonadir. Bronza va ilk temir davri arxeologik yodgorliklaridan topilgan muxrlar esa tub ma’nodagi davlatning tashkil topganligidan darak bermaydi. Bu q adimda q abila boshli g‘ i - yetakchisining, diniy-ilo h iy raxnamosining, h arbiy va dunyoviy sardori (kaviysi) va q ishlo q jamoasi boshli q larining h ukmdorlik sardorlik belgisi b o‘ lgan. Shuning uchun ularda fa q at uru g‘ va q abila totemlari o‘ z aksini topgan va ular o‘ z navbatida protodavlat belgisi, davlatchilikning kurtaklari tarkib topganligidan, o‘ tro q a h oli ijtimoiy-i q tisodiy va madaniy salo h iyati asosida ma h alliy ilk davlatchalar shakllanib borayotganligidan guvo h lik beradi. Tangalarda esa albatga h ukmdor si y mosi. yozuv va tegishli xudolarning ramziy siymosi o‘ z aksini topadi. O‘ zbekistonning markaziy q ismi h isoblangan S o‘g‘ diyonada ilk o‘ rta asrlarda uchta musta q il tarixan tarkib topgan yirik viloyat h okimliklari shakllangan. Panjikentdan to Karmanagacha b o‘ lgan tumanlar Markaziy S o‘g‘ dni tashkil etib, u nin g bosh sha h ri Sama rq and h isoblangan. Zarafshon vo h asining Karma na dan g‘ arbda joylashgan tumanlari G‘ arbiy S o‘g‘ dni tashkil etgan. Uning bosh sha hri Buxoro b o‘ lgan. Q ash q adaryo h avzasida tarkib topgan tumanlar Janubiy S o‘g‘ d yerlarini tashkil etgan. Janubiy S o‘g‘ dning yu q ori Q ash q adaryo tumanlari - Kesh viloyati, q uyi Q ash q adaryo tumanlari esa Naxshob viloyati deb yuritilgan. Viloyat h okiml iklari tepasida turgan h ukmdorlar Farbiy S o‘g‘ dda xu- dotlar, markaziy va janubiy S o‘g‘ dda ixshidlar deb yuritilgan. Masalan, g‘ arbiy S o‘g‘ d yerlari 22 ta rustaklardan tashkil topgan 1 . Ularning 15 tasi Buxoro vo h asinng mudofaa devori ichida, 7 tasi esa vo h a devori tash q arisida joylashgan. Ularning nomlari yozma manbalarda s o‘g‘ diycha b o‘ lib, Tavovis, q uyi Xarkana, Xitfar, Q oxushtuvon, Yu q ori Samjon va Qu yi Samjon, Yu q ori Faraviz va Q uyi Faraviz, Zar, Fargidat, Paykent, Farob va bosh q a nomlarda bizgacha yetib