YER SHARI TABIAT ZONALARI.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.2236328125 KB

Ko'chirib olish

Y ER SHARI TABIAT ZONALARI.
Reja:
1.Zonallikning davriy qonuni va zonallikning umumsayyoraviy
tuzilishi
2.Tabiat zonalarining qisqacha tavsifi
3.Landshaftlarining balandlik tabaqalanishi.

1.Zonallikning davriy qonuni va zonallikning
umumsayyoraviy tuzilishi (modeli)
XX asrning o‘rtalarida A.A. Grigorev va M.L.Budiko zonallik
ta’limotini yanada rivojlantrib geografik zonallikning davriy qonunini ishlab
chiqishdi. Ular tomonidan issiqlik va namlik-ning nisbatiga qarab bir xil
tabiat zonalarini turli iqlim mintaqalarida qonuniy qaytarilishini aniqlashdi,
Masalan, o‘rmon zonalari ekvatorial, subekvatorial, tropik, subtropik va
mo’tadil mintaqada uchraydi. Xuddi shunday qaytarilishlarni boshqa tabiat
zonalarida uchratish mumkin. Masalan, cho‘1, chala cho‘1 va dashtlar ham
turli mintaqalarda qaytariladi. Tabiat zonalarini turli mintaqalarda
takrorlanishi issiqlik va namlik nis-batini takrorlanishi bilan bog‘liq. Bunday
nisbat issiqlik, yog‘in, bug‘lanish, tuproq namligi va boshqalarni nisbatini
ifodalovchi koyeffitsiyentlarda aniq ifodalanadi. M.I.Budiko geografik
zonallikning davriy qonunini asoslash maqsadida qurg‘oqchilik-ning
radioatsion indeksi tushunchasini kiritadi. Mazkur indeks radioatsion
byudjetni yoqqan atmosfera yog‘inlarini bug‘latishga sarflangan issiqlik
miqdoriga nisbatidan iborat.
Geografik zonallikni to‘la tushunib olish uchun hamma joyi bir xil
bo‘lgan gipotetik materikda zonalarni joylanishini ko‘rib chiqish muhim
ahamiyatga ega. Gipotetik materikning hajmi yer yuzasidagi quruqlik
maydoning yarmiga, shakli esa quruqlikning kengliklar buylab joylashishiga
to‘g‘ri kelsin deb faraz qilinadi. Bundan tashqari gipotetik materikda tog‘lar
ham yo‘q deb faraz qilinadi. Gipotetik materikning qiyofasi shimoliy yarim
sharda Shimoliy Amerika va Yevrosiyo bilan Shimoliy Afrika, janubiy yarim
sharda esa Janubiy Amerika, Janubiy Afrika va Avstraliyaga o‘xshab ketadi.
Gipotetik materikda tabiat zonalarini joylanishi geografik zonalarni Yer
yuzasida tarqalishi aniq qiyofasini beradi.

2.Tabiat zonalarining qisqacha tavsifi
Har bir iqlim mintaqasida namlikni va issiqlikni notekis taqsimlanishi
natijasida qator tabiat zonalari vujudga keladi. Quyida tabiat zonalarining
tavsifi qisqacha bayoni beriladi.
Ekvatorial mintaqa tabiat zonalari. Mazkur mintaqa ekvatorning har ikki
tomonidagi tor hududni o‘z ichiga oladi. Shimoliy yarimsharda 5—8° va
janubiy yarimsharda 4—11° kenglikkacha davom etadi. Mazkur mintaqada
harorat doimo yuqori (+24+28°), yog‘inlar serob (1500-3000 mm), bioximik
va geomorfologik jarayonlar faol bo‘ladi. Ekvatorial mintaqada okean suvlari
harorati ham yuqori, sho‘rligi kam va chuqurdagi suvlarning kuchli
ko‘tarilma oqimlari mavjud.
Mazkur iqlim mintaqasi doirasida ikkita tabiat zonasi ajratiladi: a) nam
ekvatorial o‘rmonlar va b) bargini to‘kadigan doimiy yashil o‘rmonlar
— nam ekvatorial o‘rmonlarda iqlim doimiy nam va issiq, o‘rtacha oylik
harorat +25° dan pastga tushmaydi. Yog‘in miqdori bug‘lanuvchanlikdan
ko‘p, shuning uchun gidrografik tarmog‘i sersuv va zich, botiqlarda ko‘llar
ko‘p, grunt suvlari chuchuk va yer yuzasiga yaqin joylashgan. Nurash
jarayoni juda tez sodir bo‘ladi. Natijada qalin nurash qobig‘i hosil bo‘ladi.
Namlikning mo‘lligi tufayli organik moddalarning parchalanishi tez kechadi,
shuning uchun tuproqlarda gumus miqdori kam qizil tuproqlar hosil bo‘lgan.
Daraxtlar baland, turi ko‘p, doimiy yashil. Daraxtlar qalin bo‘lganligi uchun
o‘rmon tagi ko‘lanka bilan qoplangan, shuning uchun o‘t va butalar kam
rivojlangan, daraxtlarga chirmashib o‘sadigan lianalar va daraxtlarda
yashaydigan epifit o‘simliklar yaxshi rivojlangan. Hayvonot olami ham
xilma-xil. Hayvonlarning ko‘pi daraxtlarda yashaydi. Mazkur zona Janubiy
Amerikada, Afrikada, Janubi-Sharqiy Osiyoda va Okeaniya orollarida
tarqalgan:
— bargini to‘kadigan doimiy yashil o‘rmonlar zonasi. Tabiiy sharoiti

doimiy yashil nam o‘rmonlar zonasi bilan bir xil ammo floristik nuqtayi
nazardan turlicha. Qisqa yomg‘irsiz davrda nam-garchilik kamayadi, ba’zi
daraxtlar bargini to‘kadi, ba’zilari barg chiqaradi. Natijada o‘rmon doimiy
yashil bo‘lib turaveradi. Daraxtlar bargi bir yildan o‘n besh yilgacha yashaydi
(mo’tadil mintaqada qarag‘ayning barglari ikki yil, elniki o‘n ikki yil
yashaydi). Agar mo’tadil mintaqada daraxtlar bargini qishda qurib qolmaslik
uchun to‘ksa (chunki daraxt tomirlari qishda namni torta olmaydi), tropik
o‘rmonlarda esa daraxtlar kremniy kislotasining ortiqchasidan xolos bo‘lish
uchun to‘kadi. Kremniy kislotasi tuproqdan o‘tib, barglarda to‘planadi va
ularni qotib qolishiga sabab bo‘ladi.
Subekvatorial mintaqa tabiat zonalari. Ekvatoming ikki tomonida
shimoliy va janubiy yarim sharlarda joylashgan. Yoz semam, issiq, qish
quruq va yog‘insiz. Mazkur mintaqada ikkita tabiat zonasi shakllangan: a)
subekvatorial musson aralash o‘rmonlar zonasi; b) savanna va siyrak
o‘rmonlar zonasi.
1. Subekvatorial musson aralash o‘rmonlar zonasi. Janubiy va Markaziy
Amerikada, Janubiy Osiyoda va Shimoli — sharqiy Avstraliyada tarqalgan.
Ikkita fasl mavjud. Sernam va issiq yoz, qisqa yog‘insiz quruq qish ajratiladi
(2,5—4,5 oy). Qizil laterit tuproqlari tarqalgan. Aralash bargini to‘kadigan
doimiy yashil o‘rmonlar va quruq qish faslida tamoman bargini to‘kadigan
o‘rmonlardan iborat.
2. Savanna va siyrak o‘rmonlar zonasi Janubiy Amerikada, Afrikada,
Janubiy Osiyoda va Shimoliy Avstraliyada tarqalgan. O‘rtacha oylik harorat
+15°+32°. Ekvator yonidagi sernam yoz tropik yonidagi quruq fasl bilan
almashinib turadi. Sernam fasl 8—9 oy davom etadigan joylarda baland
o‘tloqli savannalar, 6 oy davom etadigan joylarda tipik savannalar va quruq
fasl uzoq davom etadiganjoylarda cho‘llashgan savannalar tarqalgan.
Savannalar bu tropik kengliklardagi o‘simliklar turi boiib, unda ’tloqlar bilan

birga siyrak daraxtlar ham o‘sadi. Asosan boshoqli o‘tlar keng tarqalgan.
Daraxtlari pakana, zontiksimon, ko‘p daraxtlar tanasida suv saqlaydi (baobab,
butulkasimon daraxt). Tropik mintaqaning tabiat zonalari. Shimoliy va
janubiy yarim sharlarning 20—30° kengliklari oralig‘ida joylashgan. Yuqori
harorat (o‘rtacha oylik harorat +10°), passat shamollari hukmronligi, yog‘in
miqdorining kamligi (<200mm) bilan aj-ralib turadi. Mazkur mintaqada
quyidagi tabiat zonalari shakllangan: nam tropik o‘rmonlar, tropik siyrak
o‘rmonlar, quruq o‘rmonlar va savannalar zonasi, tropik chala cho‘llar va
cho‘llar zonasi.
— nam tropik o‘rmonlar uchun quyidagi xususiyatlar xos: doimiy
issiq iqlim, o‘rtacha, oylik harorat +18° C ga pasayishi mumkin. Yong‘insiz
quruq fasl ham ajratiladi, ammo u davr qisqa vaqt davom etadi, shunga
qaramasdan mazkur davrda bug‘lanish yog‘in miqdoridan ko‘p. Tropik
o‘rmonlar tog‘laming semam yonbag‘irlarida keng tarqalgan. Grunt suvlari
chuchuk va Yer yuzasiga yaqin joylashgan. Suv ayirg‘ichlarida tarqalgan
o‘rmonlardagi daraxtlar quruq yog‘insiz davrda bargini to‘kadi. Bunday
o‘rmonlar musson o‘rmonlari deb ataladi. Quruq davrning qisqaligi tufayli
daryo vodiylari bo‘ylab doimiy yashil o‘rmonlar rivojlangan (Hindiston
yarim orolining g‘arbiy qismi, Afrikaning Gviana qirg‘oqlari, Braziliyaning
sharqiy qirg‘oqlari, Markaziy Amerika va Madagaskar orolining sharqiy
qismi).
Yog‘in miqdoriga qarab va quruq yog‘insiz faslning davom etishiga
qarab tropik nam o‘rmonlar, bargini to‘kadigan quruq tropik o‘rmonlar,
doimiy yashil tropik o‘rmonlar (kserofit dag‘al bargli daraxtlardan iborat)
ajratiladi. Hayvonot dunyosi ekvatorial o‘rmonlar hayvonlaridan farq
qilmaydi. Qizil tuproqlar tarqalgan;
- tropik siyrak va quruq o‘rmonlar va savannalar zonasi janubiy (Gran-
Chako) va Markaziy Amerikaning sharqiy qismlarida, Afrikada (Kalahari) va

Avstraliyada keng tarqalgan. Iqlimi quruq (o‘rtacha oylik harorat +12°+30°),
yillik yog‘in miqdori 200 mm.dan 1000—1200 mm.gacha. Yog‘inlarning
75% yozda yog‘adi. Qish quruq, bu paytda daraxtlar yoppasiga bargini
to‘kadi, o‘tlar qurib qoladi, kserofit butalar va sukkulentlar keng tarqalgan.
Ancha quruq hududlarda siyrak o‘rmonlar va cho‘llashgan savannalar,
sernamroq hududlarda quruq o‘rmonlar va savannalar tarqalgan. Jigarrang —
qizil, qizilqo‘ng‘ir va bo‘z-jigarrang tuproqlar tarqalgan. Tropik siyrak
o‘rmonlar bir-biridan ancha uzoqda joylashgan va quruq faslda bargini
to‘kadigan daraxtlardan iborat. Daraxtlarning pastki yarusida tikonli
o‘simliklar keng tarqalgan. Siyrak o‘rmonlarda savannalardan farq qilib
boshoqli o‘tlar uchramaydi yoki juda kam;
— tropik chala cho‘llar zonasiga Afrika, Osiyo, Avstraliya, Shimoliy
va Janubiy Amerikaning ichki kontinental va g‘arbiy okean bo‘yi qismlari
kiradi. Iqlimi quruq va issiq (o‘rtacha oylik harorat +32°C), yog‘inlar yozda
yog‘adi (100—200 mm), yuza oqim miqdori kam, yupqa qizil qo‘ng‘ir
tuproqlar tarqalgan. Ko‘p yillik boshoqli va butasimon o‘simliklardan iborat;
— tropik cho‘llar zonasi materiklarning ichki va g‘arbiy okean bo‘yi
qismlarida tarqalgan. Afrikada (Sahroi Kabir, Namib), Osiyoda (Arabiston
yarim orolining 30° sh.k. janubiy qismlari), Avstraliyada (Kattaqum,
Viktoriya cho‘li) keng tarqalgan. Shimoliy va Janubiy Amerikada
materiklarning g‘arbiy qismlarida tarqalgan. Iqlim issiq, juda quruq va keskin
kontinental, oqim umuman yo‘q, o‘simligi kserofit va juda siyrak, hayvonot
olami kambag‘al. g‘arbiy okean bo‘yi ,qirg‘oqlarida (Namib va Atakama
cho‘li) nisbiy namlik juda yuqori, tumanlar ko‘proq, harorat nisbatan past.
Subtropik mintaqa tabiat zonalari shimoliy va janubiy yarimsharlarning
30—40° kengliklarning oralig‘ida joylashgan qishda mo’tadil, yozda tropik
havo massalari hukmron. o‘simliklar ve-getatsiyasi yil bo‘yi davom etadi.
Fasliy o‘zgarishlar yaqqol namoyon bo‘lgan. Subtropik mintaqada quyidagi

tabiat zonalari ajratiladi: Subtropik musson o‘rmonlari, subtropik doimiy
yashil o‘rmonlar va butalar, subtropik o‘rmon-dasht; subtropik chala cho‘l;
subtropik cho‘llar.
Subtropik doimiy yashil o‘rmonlar va butalar (o‘rta dengiz bo‘yi) zonasi
Yevrosiyoning subtropik hududlarida, Shiraoliy Afrikada (o‘rta dengiz
bo‘yi), janubi-g‘arbiy Afrikada, Shimoliy Amerikada (Kaliforniya), Janubiy
Amerikada (o‘rta Chili), Ja-nubiy va janubi-g‘arbiy Avstraliyada tarqalgan.
o‘rta dengiz iqlimi hukmron, yozi issiq, qishi yumshoq, fasllar yaqqol
ifodalangan. Jigarrang va qo‘ng‘ir tuproqlar ustida kserofit doimiy yashil
dag‘al o‘rmonlar va butalar keng tarqalgan.
Aralash musson o ’rmonlar zonasi Osiyo (Sharqiy Xitoy, Yapon
orollari), Shimoliy Amerika (qirg‘oq tekisliklarining sharqiy qismi, Markaziy
tekisliklarning janubi, Appalachi tog‘ oldi), Janubiy Amerika (Braliziyaning
janubi-sharqi), Afrika va Avstraliyaning (janubi-sharqi) subtropik
mintaqalarining sharqiy qismlari kiradi. Musson iqlim hukmron bo‘lgan
joylarda (o‘rtacha oylik harorat +2° dan +27°C), yog‘in yozda yog‘adi (800
—1200 mm), qizil va sariq tuproqlar tarqalgan. Doimiy yashil mezofil keng
va ignabargli o‘rmonlar keng tarqalgan.
o‘rmon-dasht zonasi materiklarning sharqiy qismlarida rivojlangan:
Shimoliy Amerikaning markaziy va Meksika bo‘yi tekisliklarining g‘arbiy
qismlari, janubiy Amerikada Braziliya yassi tog‘ligining janubida, sharqiy
Pampada, ikki daryo oralig‘ida, Afrikaning janubi-sharqida, Sharqiy
Avstraliya togiarining g‘arbiy tog‘ oldi qismi. Iqlimi mo’tadil quruq, baland
o‘tloqli o‘simliklardan iborat, siyrak daraxtlar va butalar ham rivojlangan.
Qora tuproqlar tarqalgan.
Subtropik dasht zonasi materiklarning ichki qismlarida tarqalgan.
Shimoliy Amerikada va Osiyoning g‘arbiy qismida katta maydonini
egallaydi. Iqlimi nisbatan quruq (yog‘in 500— 600 mm, bug‘lanishdan 3

marta kam), yozi issiq, boshoqli o‘tlar va butalar keng tarqalgan. Bo‘z-
jigarrang tuproqlar tarqalgan.
Subtropik chala cho‘llar zonasi ham materiklarning ichki qismlarida
rivojlangan, janubi-g‘arbiy Osiyoda va shimoliy Amerikada (katta havza
38°sh.k dan janubda) keng tarqalgan. Bundan tashqari Janubiy Amerikada
(Pampaning janubi-g‘arbi, Pampa s’erralari), Afrika va Avstraliyada ham
uchraydi. Iqlimi quruq (100—300 mm), issiq davr uzoq davom etadi, qishi
qisqa va mo’tadil sovuq, siyrak kserofit boshoqli o‘tlar va butalardan iborat,
bo‘z -jigarrang tuproqlar tarqalgan.
Subtropik cho‘llar zonasi ham materiklarning ichki qismlarida
rivojlangan va Osiyoda, Shimoliy va Janubiy Amerikada, Avstraliya va
Afrikada tarqalgan. Keskin quruq iqlimi bilan ajralib turadi, qish salqin,
yog‘inlar miqdori yiliga 100 mmdan kam. Siyrak kserofit o‘simliklar
rivojlangan.
Mo’tadil mintaqa tabiat zonalari shimoliy yarim sharning 40°—65°
kengliklarida, janubiy yarim sharning 42°—48° kengliklari oralig‘ida
tarqalgan. Fasllar yaqqol namoyon bo‘lgan. Issiqlik va namlikning fasliy
o‘zgarishi bu yerda xilma-xil landshaftlarni shakllanishiga olib kelgan.
Mazkur mintaqada quyidagi tabiat zonalari vujudga kelgan: tayga, aralash
o‘rmonlar, keng bargli o‘rmonlar, o‘rmon-dasht, dasht, chala cho‘1 va cho‘1.
Tayga yoki igna bargli o ’rmonlar zonasi Yevrosiyo va Shimoliy
Amerikada keng tarkalgan. Iklimi mo’tadil, yozi iliq, qishiqorli, yog‘in
miqdori (300—600 mm) bug‘lanishdan ko‘p. Asosan igna bargli daraxtlar
keng tarqalgan. Tarkibi bir xil, o‘rmon ostida o‘simlik kam yoki umuman
yo‘q. o‘t va butalar ham bir xil. Tekislikda daraxtlar qarag‘ay, pista, kedr va
qora qarag‘aydan iborat. Sharqiy Sibirda esa tilog‘ochlar ko‘pchilikni tashkil
qiladi. Podzol tuproqlari tarqalgan.
Aralash o‘rmonlar zonasi okean bo‘ylarida va oraliq mintaqalarida

tarqalgan. Qish sovuq va qorli, yozi ilik, yog‘inlar (400—1000 mm)
bug‘lanishdan bir oz ko‘proq. o‘rmonlar igna va keng bargli daraxtlardan
iborat. Chim-podzol tuproqlar tarqalgan. Quruqroq hududlarda igna bargli va
mayda bargli daraxtlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Janubiy Amerikada,
Tasmaniya va Yangi Zelandiya orollarida juda qalin nam bargli o‘rmonlar
keng tarqalgan. Ularning ichida doimiy yashil bargli o‘rmonlar ko‘pchilikni
tashkil qiladi.
Keng bargli o ’rmonlar zonasi Yevrosiyo va Shimoliy Amerikada okean
buyi hududlarida aralash o‘rmonlarning janubiy qismlarida tarqalgan. Qishi
iliqroq. Yillik yog‘in miqdori bug‘lanish miqdoriga teng. Mo’tadil dengiz
iqlimi hukmron, yoz nisbatan uzoq davom etadi, daryolar sersuv va zich.
Asosan bargli daraxtlardan iborat. Qo‘ng‘ir o‘rmon va bo‘z o‘rmon
tuproqlari tarqalgan. Janubiy Amerikda — Chilida uchraydi.
o‘rmon-dasht zonasi faqat shimoliy yarim sharda shakllangan. Asosan
materiklarning ichki qismlarida o‘rraon va dasht zonalarining oralig‘ida
tarqalgan. Yevrosiyoda o‘rta Dunay tekisliklaridan Oltoygacha; alohida-
alohida holda Janubiy Sibirda, Mo‘g‘ulistonda va Uzoq sharqda tarqalgan.
Shimoliy Amerikada Buyuk tekisliklarning shimoliy qismida va Markaziy
tekisliklarning g‘arbida uchraydi. Mo’tadil quruq iqlim hukmron, (yog‘in
miqdori 400—1000 mm), qishi sovuq, qor qalin yog‘adi, yozi iliq va sernam
(iyulning o‘rtacha harorati +18 +25°). o‘rmon va o‘t o‘simliklari
uyg‘unlashib ketgan, bo‘z o‘rmon tuproqlari tarqalgan, ayrim joylarda qora
tuproqlar ham uchrab turadi. o‘rmonlari asosan keng bargli (Rossiyaning
Yevropa qismi), qayinli (g‘arbiy va o‘rta Sibir), bargli (Sharqiy Sibir).
Dasht zonasi Yevrosiyo va Shimoliy Amerikaning ichki qismlarida
uchraydi. Iqlimi quruq, yoz issiq, qishi sovuq, yog‘in miqdori 450 mm.
(bug‘lanishdan 2—3 marotaba kam), ba’zida qurg‘oqchilik ham boiib turadi.
Daryolar oqimi keskin o‘zgarib turadi. o‘simliklari ko‘p yillik boshoqlardan

va turli o‘tlardaniborat, qora tuproqlar keng tarqalgan. Quruqroq hududlarda
qora — kashtan va kashtan tuproqlar tarqalgan. Dasht bu kserofit va
mezokserofit o‘simlik qoplamidan iborat tabiat kompleksidir.
Chala cho ’llar zonasi Yevrosiyo (Kaspiy bo‘yi past tekisligining g‘arbi,
Qozog‘iston, Markaziy Osiyo) va Shimoliy Amerika (Katta havza)
materiklarining ichki qismlarida hamda Ja-nubiy Amerikaning
Patogoniyasida (41—52°j.k) tarqalgan. Iqlimi quruq, qishi sovuq, yozi issiq,
yog‘in miqdori yiliga 100 — 300 mm. o‘simlik qoplami siyrak (boshoqlilar,
yarim butalar, och kashtan va qo‘ng‘ir tuproqlar).
Cho`l zonasi faqat shimoliy yarim sharda Yevrosiyo va Shimoliy
Amerikada (Katta havza) rivojlangan. Iqlimi keskin kontinental, qishi sovuq,
yozi juda issiq, yog‘in miqdori kam (200 mm), bug‘lanishdan 7 — 30 marta
kam. o‘simlik qoplami juda siyrak, ular asosan ko‘p yillik butachalar,
sho‘rxok qo‘ng‘ir tuproqlar, sho‘rxoklardan iborat. Cho‘llar uchun efemerlar,
efemeroidlar, sukkulentlar va galofitlar xos. Hayvonlari asosan kechasi faol
bo‘ladi, kunduzi uyquga ketadi.
Subarktika va Subantarktika mintaqasi tabat zonalari. Subarktika
mintaqasi 60°—65°sh.k. bilan 67—73°sh.k. oralig‘ida joylashgan. Iqlimi
sovuq, yanvarning o‘rtacha harorati — 5°C dan — 40°gacha, iyulniki +5°dan
-0° gacha. o‘simliklarning vegetatsiya davri 70—110 kun davom etadi, yillik
yog‘in miqdori (300—500 mm) bug‘lanishdan ko‘p. Subarktika mintaqasi
Tinch, Atlantika va Hind okeanlarining 58°—60° va 65—67° j.k. oralig‘idagi
hududlarni o‘z ichiga oladi. Iqlimi sovuq, kuchli shamollar va tumanlar xos.
Yog‘in miqdori yiliga 500 mm. Qishda okean suvlari suzib yuruvchi muzlar
bilan yoppasiga qoplanadi. Mazkur mintaqada tundra, o‘rmon — tundra va
okean o‘tloqlari zonalari shakllangan.
Tundra Yevrosiyoning va Shimoliy Amerikaning shimoliy hududlarida
rivojlangan. Yoz salqin va qisqa, qish qattiq va uzoq davom etadi (7—9 oy).

Yoppasiga ko‘p yillik muzloqlar tarqalgan, yillik yog‘in miqdori 200—500
mm, ba’zi joylarda 750 mm. Yer usti suvlari serob. o‘simliklardan moh,
lishaynik, past bo‘yli ko‘p yillik o‘tlar va butalar tarqalgan. o‘tlardan osoka,
lyutik, lolaqizg‘aldoq va boshoqlilar ko‘proq. Butalardan moj-jevelnik,
bagulnik, vodyanika, tol, qayin, olxa ko‘p uchraydi.
o‘rmon-tundra Yevrosiyo va Shimoliy Amerikada rivojlangan.
Subarktika iqlimi hukmron, iyulning o‘rtacha harorati
+ 10°C, +14°C, yanvarniki - 10 °C dan -40°C gacha, yog‘in miqdori 400
mm, ko‘p yillik muzloqlar ko‘p. Yer usti suvlari serob. Suv ayirg‘ichlarida
o‘rmonlar va tundralar almashinib turadi.
Okean o‘tloqlari zonasi subanktarktika mintaqasidagi orollarda
tarqalgan. Salqin okean iqlimi hukmron, yog‘inlar mo‘1, havo harorati
farqlari kam. Boshoqlilar va o‘tloqlar tarqalgan.
Arktika va Antarktika mintaqasi tabiat zonalari. Arktika mintaqasiga
arktikaning katta qismi kiradi. Iqlimi qattiq, yoz qisqa, qish uzoq davom
etadi. Antarktika mintaqasiga Antarktida kiradi. Muz bilan qoplangan mazkur
mintaqada muz cho‘llari zonasi rivojlangan.
Arktika cho‘llari zonasi Arktika orollarini va materik qismini va
Antarktidani o‘z ichiga oladi. Muz bilan qoplangan shimolda ko‘p yillik
muzloqlar, janubda esa qoplama muzliklar tarqalgan. o‘simligi mox,
lishaynik, hayvonlari oq ayiq, lemming, bo‘ri, janubda pingvinglar.
3. Landshaftlarining balandlik tabaqalanishi. Tekislik
landshaftlarning differensiatsiyalanishiga gipsometrik holatning ta’siri
oldindan kuzatilgan. O‘tgan asrning boshlarida G.N.Visoskiy Rus tekisligi
janubida joy balandligini oshishi quruq va iliq oqim zonasi bilan almashinishi
haqida yozgan edi. Bizga ma’lumki, balandliklarga pasttekisliklardagiga
nisbatan yog‘inlar ko‘proq tushadi. Masalan, o‘rmon-dasht zonasida
balandliklar pasttekisliklarga nisbatan o‘rmonlar bilan qalin qoplangan.

Havo harorati tekisliklarda ham tog‘lardagi singari balandlik ortgan sari
pasayib boradi. Balandlik bo‘yisha t0 gradiyenti hamma joyda bir xilda emas,
bu yil fasllariga qarab ham o‘zgarib turadi.
Biz bilamizki tekisliklardagi qirlarning balandligiga katta bo‘lmasdan
bir necha yuz metr bo‘lishi mumkin. Harorat esa har 100 m da 0,5-0,6C ga
pasayib boradi. Bunday pasayish balandlik mintaqalarini hosil bo‘lishi uchun
etarli emas. Ammo kenglik zonalar chegaralarini o‘zgarishiga olib keladi.
Balandliklarda landshaft zonalarining chegaralari janubga, pasttekisliklarda
esa shimolga tomon siljiydi. Lanshaftlarning orogenik differensiatsiyalanishi
avvalo geomorfologiya, keyin esa tekislik va balandliklarning iqlim farqiga
bog‘liq.
Rus tekisligining janubida o‘rmon-dasht va dasht zonalarida mumkin
bo‘lgan bug‘lanish yillik atmosfera yog‘inlarining miqdoridan katta. Shuning
uchun bu erda orogenik differensiatsiya yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu to‘g‘ri
differensiatsiyalanish deb ataladi. Rus tekisligining shimoliy qismida, namlik
balansi me’yoriy bo‘lganda, tabiiy drenajga ega bo‘lgan balandliklarda
janubga xos bo‘lgan landshaft elementlari uchraydi. Shimolda
landshaftlarning balandlik differensiatsiyalanishi qarama-qarshi
differensiatsiyaga ega bo‘ladi.
Shunday qilib, tekisliklarda landshaft differensiatsiyalanishining ikki
yarusi vujudga keladi. Ular orasidagi chegarani aniq miqdor bilan aniqlab
bo‘lmaydi. Rus tekisligida ular chegarasi o‘rtasha 170-180 m absalyut
balandlikgasha etadi.
Yaruslilik umumiy geografik qonuniyat bo‘lib tekislik landshaftlari
uchun ham, tog‘ landshaftlari uchun ham xosdir. Agar balandlik mintaqasi
rel’efning faqat iqlim hosil qilish ahamiyati bilan bog‘liq bo‘lsa, yaruslilik
rel’efning barsha landshaft hosil qiluvchi xususiyatlarini o‘z ichiga oladi.
Yaruslilik ko‘proq tog‘larning orogenik tuzilishida namoyon bo‘lib, turli

yoshdagi qatlamlar zishligi bo‘yisha tog‘ tekisligi tarkibi ham o‘zgarib
boradi. Masalan, tog‘larning quyi qismi uchun to‘rtlamchi davr yotqiziqlari
bilan qoplangan. Yuqoriga orogan sari ular paleogen, mezozoy va
paleozoyning kristallashgan qatlamlari bilan almashinib boradi. Tog‘larda
landshaft yaruslari balandlik mintaqalaridan farq qilsa ham, ular o‘rtasida
nisbatan o‘xshashliklar ham mavjud. Quyi yaruslarga odatda tog‘lardagi
birinchi balandlik mintaqasi to‘g‘ri keladi. O‘rtasha tog‘lar yarusiga bir necha
balandlik mintaqalari to‘g‘ri kelishi ham mumkin.
Balandlik mintaqalarining tuzulishi tog‘laming qaysi geografik
mintaqada va sektorda joylashganligiga bog‘liq. Oraliq sektorlarda balandlik
mintaqalarining tuzulishida gumid va arid landshaftlar qatnashadi. Quruq
sektorlarda cho‘1 va chala cho‘l landshaftlari keng tarqalgan. Ekvatorial
mintaqada quyidagi balandlik mintaqalari shakllangan: Gileya o‘rmonlari;
tog‘ gileya o‘rmonlari; qing‘ir-qiyshiq o‘rmonlar; paramos; cho‘llar. Okean
bo‘yi sektorida esa quyidagi tabiat zonalari shakllangan: gileya o‘rmonlari;
tog‘ gileya o‘rmonlari; aralash o‘rmonlar; tumanli o‘rmonlar; paramos
cho‘llar.
Tog‘larda balandlik mintaqa l ar va ularning strukturaviy tuzilishi
nihoyatda xilma-xil. Balandlik zonall i kning ra n g-barang bo‘lishi tog‘
tizimining geografik o‘rniga, muayyan landshaft zonas i da joylashishiga,
tevarak-atrofdagi tabiiy geografik sharoitga va dengiz sath i dan baland li giga
bog‘liq. Masalan, Tya nsh an tog‘ t i z i mining shimoliy yon bag‘rida
V.M.CHupaxin tog‘oldi tekislik cho‘l (800-1100 m), tog‘oldi tekislik chala
cho‘ l (900-1300 m), tog‘oldi-o‘rtacha baland tog‘ o‘rmo n -o‘tlok-dasht (1300-
2900 m), baland tog‘ o‘tloq va o‘tloq-dasht (2700-3700 m ) , glyasial-nival
(3500-3700 m dan yuq ori) landshaft mintaq a larini ajratgan. Tundra zonasi
ke n gligida joylashgan B irran ga t og‘idagi balandlik mintaqalar arktik tundra va
arktik sahrodan tarkib topgan.

Y ER SHARI TABIAT ZONALARI. Reja: 1.Zonallikning davriy qonuni va zonallikning umumsayyoraviy tuzilishi 2.Tabiat zonalarining qisqacha tavsifi 3.Landshaftlarining balandlik tabaqalanishi.

1.Zonallikning davriy qonuni va zonallikning umumsayyoraviy tuzilishi (modeli) XX asrning o‘rtalarida A.A. Grigorev va M.L.Budiko zonallik ta’limotini yanada rivojlantrib geografik zonallikning davriy qonunini ishlab chiqishdi. Ular tomonidan issiqlik va namlik-ning nisbatiga qarab bir xil tabiat zonalarini turli iqlim mintaqalarida qonuniy qaytarilishini aniqlashdi, Masalan, o‘rmon zonalari ekvatorial, subekvatorial, tropik, subtropik va mo’tadil mintaqada uchraydi. Xuddi shunday qaytarilishlarni boshqa tabiat zonalarida uchratish mumkin. Masalan, cho‘1, chala cho‘1 va dashtlar ham turli mintaqalarda qaytariladi. Tabiat zonalarini turli mintaqalarda takrorlanishi issiqlik va namlik nis-batini takrorlanishi bilan bog‘liq. Bunday nisbat issiqlik, yog‘in, bug‘lanish, tuproq namligi va boshqalarni nisbatini ifodalovchi koyeffitsiyentlarda aniq ifodalanadi. M.I.Budiko geografik zonallikning davriy qonunini asoslash maqsadida qurg‘oqchilik-ning radioatsion indeksi tushunchasini kiritadi. Mazkur indeks radioatsion byudjetni yoqqan atmosfera yog‘inlarini bug‘latishga sarflangan issiqlik miqdoriga nisbatidan iborat. Geografik zonallikni to‘la tushunib olish uchun hamma joyi bir xil bo‘lgan gipotetik materikda zonalarni joylanishini ko‘rib chiqish muhim ahamiyatga ega. Gipotetik materikning hajmi yer yuzasidagi quruqlik maydoning yarmiga, shakli esa quruqlikning kengliklar buylab joylashishiga to‘g‘ri kelsin deb faraz qilinadi. Bundan tashqari gipotetik materikda tog‘lar ham yo‘q deb faraz qilinadi. Gipotetik materikning qiyofasi shimoliy yarim sharda Shimoliy Amerika va Yevrosiyo bilan Shimoliy Afrika, janubiy yarim sharda esa Janubiy Amerika, Janubiy Afrika va Avstraliyaga o‘xshab ketadi. Gipotetik materikda tabiat zonalarini joylanishi geografik zonalarni Yer yuzasida tarqalishi aniq qiyofasini beradi.

2.Tabiat zonalarining qisqacha tavsifi Har bir iqlim mintaqasida namlikni va issiqlikni notekis taqsimlanishi natijasida qator tabiat zonalari vujudga keladi. Quyida tabiat zonalarining tavsifi qisqacha bayoni beriladi. Ekvatorial mintaqa tabiat zonalari. Mazkur mintaqa ekvatorning har ikki tomonidagi tor hududni o‘z ichiga oladi. Shimoliy yarimsharda 5—8° va janubiy yarimsharda 4—11° kenglikkacha davom etadi. Mazkur mintaqada harorat doimo yuqori (+24+28°), yog‘inlar serob (1500-3000 mm), bioximik va geomorfologik jarayonlar faol bo‘ladi. Ekvatorial mintaqada okean suvlari harorati ham yuqori, sho‘rligi kam va chuqurdagi suvlarning kuchli ko‘tarilma oqimlari mavjud. Mazkur iqlim mintaqasi doirasida ikkita tabiat zonasi ajratiladi: a) nam ekvatorial o‘rmonlar va b) bargini to‘kadigan doimiy yashil o‘rmonlar — nam ekvatorial o‘rmonlarda iqlim doimiy nam va issiq, o‘rtacha oylik harorat +25° dan pastga tushmaydi. Yog‘in miqdori bug‘lanuvchanlikdan ko‘p, shuning uchun gidrografik tarmog‘i sersuv va zich, botiqlarda ko‘llar ko‘p, grunt suvlari chuchuk va yer yuzasiga yaqin joylashgan. Nurash jarayoni juda tez sodir bo‘ladi. Natijada qalin nurash qobig‘i hosil bo‘ladi. Namlikning mo‘lligi tufayli organik moddalarning parchalanishi tez kechadi, shuning uchun tuproqlarda gumus miqdori kam qizil tuproqlar hosil bo‘lgan. Daraxtlar baland, turi ko‘p, doimiy yashil. Daraxtlar qalin bo‘lganligi uchun o‘rmon tagi ko‘lanka bilan qoplangan, shuning uchun o‘t va butalar kam rivojlangan, daraxtlarga chirmashib o‘sadigan lianalar va daraxtlarda yashaydigan epifit o‘simliklar yaxshi rivojlangan. Hayvonot olami ham xilma-xil. Hayvonlarning ko‘pi daraxtlarda yashaydi. Mazkur zona Janubiy Amerikada, Afrikada, Janubi-Sharqiy Osiyoda va Okeaniya orollarida tarqalgan: — bargini to‘kadigan doimiy yashil o‘rmonlar zonasi. Tabiiy sharoiti

doimiy yashil nam o‘rmonlar zonasi bilan bir xil ammo floristik nuqtayi nazardan turlicha. Qisqa yomg‘irsiz davrda nam-garchilik kamayadi, ba’zi daraxtlar bargini to‘kadi, ba’zilari barg chiqaradi. Natijada o‘rmon doimiy yashil bo‘lib turaveradi. Daraxtlar bargi bir yildan o‘n besh yilgacha yashaydi (mo’tadil mintaqada qarag‘ayning barglari ikki yil, elniki o‘n ikki yil yashaydi). Agar mo’tadil mintaqada daraxtlar bargini qishda qurib qolmaslik uchun to‘ksa (chunki daraxt tomirlari qishda namni torta olmaydi), tropik o‘rmonlarda esa daraxtlar kremniy kislotasining ortiqchasidan xolos bo‘lish uchun to‘kadi. Kremniy kislotasi tuproqdan o‘tib, barglarda to‘planadi va ularni qotib qolishiga sabab bo‘ladi. Subekvatorial mintaqa tabiat zonalari. Ekvatoming ikki tomonida shimoliy va janubiy yarim sharlarda joylashgan. Yoz semam, issiq, qish quruq va yog‘insiz. Mazkur mintaqada ikkita tabiat zonasi shakllangan: a) subekvatorial musson aralash o‘rmonlar zonasi; b) savanna va siyrak o‘rmonlar zonasi. 1. Subekvatorial musson aralash o‘rmonlar zonasi. Janubiy va Markaziy Amerikada, Janubiy Osiyoda va Shimoli — sharqiy Avstraliyada tarqalgan. Ikkita fasl mavjud. Sernam va issiq yoz, qisqa yog‘insiz quruq qish ajratiladi (2,5—4,5 oy). Qizil laterit tuproqlari tarqalgan. Aralash bargini to‘kadigan doimiy yashil o‘rmonlar va quruq qish faslida tamoman bargini to‘kadigan o‘rmonlardan iborat. 2. Savanna va siyrak o‘rmonlar zonasi Janubiy Amerikada, Afrikada, Janubiy Osiyoda va Shimoliy Avstraliyada tarqalgan. O‘rtacha oylik harorat +15°+32°. Ekvator yonidagi sernam yoz tropik yonidagi quruq fasl bilan almashinib turadi. Sernam fasl 8—9 oy davom etadigan joylarda baland o‘tloqli savannalar, 6 oy davom etadigan joylarda tipik savannalar va quruq fasl uzoq davom etadiganjoylarda cho‘llashgan savannalar tarqalgan. Savannalar bu tropik kengliklardagi o‘simliklar turi boiib, unda ’tloqlar bilan

birga siyrak daraxtlar ham o‘sadi. Asosan boshoqli o‘tlar keng tarqalgan. Daraxtlari pakana, zontiksimon, ko‘p daraxtlar tanasida suv saqlaydi (baobab, butulkasimon daraxt). Tropik mintaqaning tabiat zonalari. Shimoliy va janubiy yarim sharlarning 20—30° kengliklari oralig‘ida joylashgan. Yuqori harorat (o‘rtacha oylik harorat +10°), passat shamollari hukmronligi, yog‘in miqdorining kamligi (<200mm) bilan aj-ralib turadi. Mazkur mintaqada quyidagi tabiat zonalari shakllangan: nam tropik o‘rmonlar, tropik siyrak o‘rmonlar, quruq o‘rmonlar va savannalar zonasi, tropik chala cho‘llar va cho‘llar zonasi. — nam tropik o‘rmonlar uchun quyidagi xususiyatlar xos: doimiy issiq iqlim, o‘rtacha, oylik harorat +18° C ga pasayishi mumkin. Yong‘insiz quruq fasl ham ajratiladi, ammo u davr qisqa vaqt davom etadi, shunga qaramasdan mazkur davrda bug‘lanish yog‘in miqdoridan ko‘p. Tropik o‘rmonlar tog‘laming semam yonbag‘irlarida keng tarqalgan. Grunt suvlari chuchuk va Yer yuzasiga yaqin joylashgan. Suv ayirg‘ichlarida tarqalgan o‘rmonlardagi daraxtlar quruq yog‘insiz davrda bargini to‘kadi. Bunday o‘rmonlar musson o‘rmonlari deb ataladi. Quruq davrning qisqaligi tufayli daryo vodiylari bo‘ylab doimiy yashil o‘rmonlar rivojlangan (Hindiston yarim orolining g‘arbiy qismi, Afrikaning Gviana qirg‘oqlari, Braziliyaning sharqiy qirg‘oqlari, Markaziy Amerika va Madagaskar orolining sharqiy qismi). Yog‘in miqdoriga qarab va quruq yog‘insiz faslning davom etishiga qarab tropik nam o‘rmonlar, bargini to‘kadigan quruq tropik o‘rmonlar, doimiy yashil tropik o‘rmonlar (kserofit dag‘al bargli daraxtlardan iborat) ajratiladi. Hayvonot dunyosi ekvatorial o‘rmonlar hayvonlaridan farq qilmaydi. Qizil tuproqlar tarqalgan; - tropik siyrak va quruq o‘rmonlar va savannalar zonasi janubiy (Gran- Chako) va Markaziy Amerikaning sharqiy qismlarida, Afrikada (Kalahari) va

O'xshashlar

YER SHARI IQLIM MINTAQALARI VA TIPLARI

YER SHARI TIRIK ORGANIZMLARI VA ULARNING TURLARI

Mol-mulk, yer solig’i va yagona yer solig’i

YER OSTI SUVLARI

GEOGRAFIK QOBIQNING GORIZONTAL TUZILISHI. ZONALLIK VA AZONALLIK