logo

YER SHARINING FAUNISTIK VA FLORISTIK OBLASTLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.4755859375 KB
Y ER SHARINING FAUNISTIK VA FLORISTIK OBLASTLARI
Reja:
1.Areal haqida tushuncha.
2.Yer   sharinig   floristik   va   faunistik   jihatdan   taqsimlaydigan   asosiy
taksanomik birliklar
3.Floristik oblastlar va ularning geografik tarqalishi.
4.Quruqlikning faunistik oblastlari. 1.AREAL   HAQIDA   TUSHUNCHA.   H ar   bir   o’simlik   yoki
h ayvonlarning Yer yuzida egalagan maydoni o’sha turning areali deyiladi.
Areallar ikki xil: uzliksiz va uzulgan (diz’yunktiv) bo’ladi. Uzliksiz areal
deb   shunday   arealga   aytiladi-kim,   uning   doirasida   uni   ayrim   qisimlariga
bo’ladigan, o’tib bo’lmaydigan to’siq kuzatilmaydi. Agar areal doirasida uni
ayrim qismlariga bo’ladigan o’tib bo’lmaydigan to’siq bo’lsa, u uzulgan areal
deb   ataladi.   Areallar   uzilish   xarakteri   va   sabablariga   ko’ra   bir   necha   tipga
bo’linadi.
1.   Kontinent   ichi   uzilgan   areallar.   Bunday   areallarga   bir   kontinent
doirasida   yaxlid   bo’lmagan   arellar   kiradi.   Masalan,   Yevroosiyo   qat’asi
doirasida   Yevropa   –   Uzoq   Sharq,   O’rta   yer   dengiz,   areallar   bor.   Amerika
kontinentida   arktika-alp,   g’arbiy-   sharqiy,   bareal-antibareal   uzilishlar   bor.
Avstraliyada esa janubi-g’arbi-shimoli-sharqi uzilish bor. 
2.   Kontinentara   uzilish.   Bu   tipga   bir   necha   kontinentda   bo’lak-bo’lak
joylashgan   bir   turning   areali   kiradi.   Bu   yerda   pantropik,   yevropa-shamoliy
Amerika,   Osiyo-Amerika,   Janubiy   Amerika-Afrika,   Janubiy   Amerika-
Madagaskar va boshqalar kuzatiladi.
3. Okean uzilish. Bu yerda bipolyar va amfibareal  h odisasi kuzatiladi.
H amma uzilma areallar, yaxlit arealning uzilishdan kelib chiqqan. Yaxlit
arealning uzilma areallarga bo’linish sabablari xilma-xildir.
Masalan,   hozirgi   vaqtda   Afrika   va   Janubiy   Osiyoda   yashaydigan   fillar,
nosoroglar,   pavlich   (tovus)   va   maymunlardan   iborat   bo’lgan   o’rmon
hayvonlarining   arealini   uzilishi   tropik   o’rmonlari   maydonini   qisqarishi
natijasida yuz bergan.
Keng   bargli   o’rmonlar   arealini   uzilishi   to’rtlamchi   davrda   iqlimni
sovushi natijasida ro’y bergan.
Iqlimni sovishi keng bargli o’rmonlarni arealini qisqarishga olib kelgan.
Muzlik   yaqinida   muzlik   oldi   o’simliklari   rivojlangan   va   ular   muzlik erigandan   keyin   qoramtir   ninabargli   o’rmonlar   bilan   almashingan.   Undan
keyin   keng   bargli   o’rmonlar   yashirinib   qolgan   joylaridan   chiqqan,   ularni
yashiringan   joylari   Volino-Podolsk   tepaliklari,   O’rta-Russ   balandliklarni
janubiy   qismi,   Stavropol   balandligi   va   Janubiy   Ural   bo’lgan.   Keng   bargli
o’rmonlari   ba’zi   bir   turlari   ya’ni   dub,   lipa   va   yasen   MDH   yevropa   qismida
muzlik   natijasida   uzilib   ketgan   arelni   yangitdan   qo’shilishiga   erishgan.
Ammo boshka turlar masalan boshokli utloqlar va o’rmon betagasi areallari
uzilganicha qolavergan. 
Amfiboreal   uzilish   deb   dengiz   organizimlarini   Atlantik   va   Tinch
okeanlarini   shimoliy   qismida   tarqalganligi,   ammo   Shimoliy   muz   okeanida
kuzatilmaganligiga   aytiladi.   Masalan   xayvonlardan   paltus   va   treska   balig’i,
seld, tyulen,o’simliklardan esa Laminariya va sargass suv o’tlari Atlantika va
Tinch   okeanlarda   amfibareal   areal   h osil   qilgan.   Amfibareal   arealini   h osil
bulishini   L.S.   Berg   to’rtlamchi   davr   muzligi   bilan   bog’laydi.   Uning
ma’lumotiga   ko’ra   muzlik   davridan   oldin   Shimoliy   Muz   okeanini   suvi
issiqroq   bo’lgan   va   Tinch   hamda   Atlantik   okeanida   yashaydigan   organizm
Shimoliy muz okeanida ham yashab yaxlit areal xosil qilgan. Muzlik davrida
Shimoliy   muz   okeanini   suvi   sovib   qolgan   va   unda   yashaydigan
organizimlarni   halok   bo’lishiga   olib   kelgan.   Bu   esa   o’z   navbatida   arealni
uzulishiga sabab bo’lgan. 
Bipolyar areal uzilishlari o’simliklari o’rtasida ham, hayvonlar o’rtasida
ham,   keng   tarqalgan.   Shuni   qayd   qilish   lozimki   bipolyar   tarqatish   eng
sovuqlik sevadigan arktik va antarktik dengiz organizimlarida kuzatilmasdan,
balki   sovuqlikni   kamroq   sevadigan   bareal   va   antibareal   organizimlarda
kuzatiladi,   Bipolyar   areal   uzilishing   kelib   chiqishini   L.   S.   Berg   okean
suvlarini   sovishini   oqibati   deb   tushintiradi.   Uning   fikricha   muzlik   davri
faqatgina   to’rtlamchi   davrda   bo’lmasdan   balki   paleozoy   va   mezozoy
davrlarida   ham   bo’lib   o’tgan.   Bu   muzliklar   faqatgina   arktik   va   bareal oblastlarda   bo’lmasdan   balki   tropik   suvlarini   h am   o’z   ichiga   olgan.   Shu
paytda shimoliy organizm turlari janubga tamon, janubiy turlar esa shimolga
tomon   ko’chib   borgan.   Ammo   okeanni   suvini   uncha   yetarli   darajada   sovuq
bo’lmaganligi   sababli   arktik   va   antarktik   organizm   turlari   tropik   zonadan
o’taolmagan. Tropik zonadan faqatgina bareal va antibareal organizimlargina
o’taolgan. Uzliksiz va uzulgan areallardan tashqari, yana qo’ydagi xil areallar
h am bor.
1.Lentali   areal.   Lentali   areal   deb,   organizim   turlarini   daryo   vodiysi
bo’ylab   va   dengizni   sayyoz   qirg’oqlari   bo’ylab   lenta   shaklida   joylanishiga
aytiladi.  Masalan  O’rta  Yevropada  botqoq  malachayi  daryolar  bo’ylab  lenta
shaklida tarqalgan. 2. Aloqador areallar (sopryajenn ы ye). Bunday areallar bir
biri   bilan   maxkam   bog’langan   o’simliklar   yoki   h ayvonlar   uchun   xosdir.
Masalan   o’simlik   yoki   hayvonlarni   parazitlari   odatda   o’z   xo’jayinlari
areallari   bilan   bog’liq   arealga   ega.   Parazitlar   o’z   xo’jayinlarini   arellaridan
tashqariga chiqolmaydilar. 
Maydonning   katta   yoki   kichikligiga   qarab   kosmopolit   va   endemik   va
relikt areallar ajratiladi.
Kosmopolit areallar. Kosmopolit areal deb quruqlikni katta qismini yoki
dunyo   okeaning   katta   qismini   o’z   ichiga   oladigan   arealga   aytiladi.
Kosmopolit arealga quruqlikni yoki okeanlarini uchdan bir yoki yarmini o’z
ichiga oladigan turlar arealini kirgizish mumkin.
Kosmopolitik   formalar   orasida   eng   avvalo   odamlar   bilan   birga
tarqaladigan   h ayvonlar   va   o’simliklar   ko’plikni   tashkil   qiladi.   Bulardan
tashqari   odamlar   bilan   birga   tarqaladigan   hayvonlar   uy   sichqonni,   kulrang
kalamush, uy chivini, gang hamda o’simliklardan pastushaya sumka va dala
yarutkasi o’simliklari ham kosmopolit arealga kiradi.
Endemik   areal.   Endemik   areal   deb   maydoni   katta   bo’lmagan   joyni   o’z
ichiga   oladigan   oblastga   aytiladi.   Bunday   areal   ba’zan   bir   necha   o’n   kv.km maydonni   egallaydi   xalos.   Masalan   Gavayi   orollarida   arim   vodiylar   uchun
endemik   bo’lgan   to’qumshulluk,   Irlandiyani   chuchuk   suvli   qo’llarida
yashaydigan   endemik   ko’l   to’qumshulligi,   Madrid   atrofidagi   o’rmonlarda
(Ispaniyada)   yashaydigan   pilla   shapalagi,   Yangi   Zellandiyadagi   qanotsiz
pastushok   qushi,   Katta   Kavkaz   tog’ida   esa   endemik   prometyev   sichqoni
yashaydi. 
2.YER   SHARINIG   FLORISTIK   VA   FAUNISTIK   JIHATDAN
TAQSIMLAYDIGAN   ASOSIY   TAKSANOMIK   BIRLIKLAR.   Yer
sharinig   floristik   va   zoogeografik   jihatdan   taqsimlaydigan   taksonomik
birliklar   oblastlar,   podoblastlar   (kichik   oblastlar),   provinsiyalar,   okruglar   va
uchastkalardan iborat. Turli xil kattalikdagi rayonlashtirish birligini ajratishda
fauna   va   floralarni   quyidagi   xususiyati:   fauna   va   floralarni   umumiy   tarkibi,
endimik turlarini, avlodlarni, oilalarni va otryadlarni borligi, fauna va florada
ma’lum hayvonlar yoki o’simliklar gruppasini yo’qligi va ma’lum xarakterli
turlarni ya’ni o’sha territoriyani hamma joyida va ko’p miqdorda uchraydigan
turlarni borligi hisobga olinadi.
Yirik floristik yoki faunistik rayonlarni masalan oblastlarni ajratishda u
yoki   bu   mamlakatlarni,   materiklarni   tarixi   asosiy   rol   o’ynaydi.   Shuning
uchun har bir oblast tabiiy geografik sharoiti jihatdan bir-biridan keskin farq
qiladigan   biosenozlarni   (organizmlar   jamoasi)   o’z   ichiga   olishi   mumkin
(masalan   tropik   o’rmonlar   va   saxrolarni).   Shu   bilan   bir   vaqtda   o’z
xususiyatlari bilan o’xshash bo’lgan biosenozlar, masalan sohro biosenozlari
turli   oblastlar   tarkibiga   kirishi   mumkin.   Ammo   rayonlarni   faunistik   va
floristik   bo’linishini   maydalashib   borishi   bilan,   ularni   ajratishda   geografik
muhitni xususiyatlari ko’proq ahamiyat kasb etadi.
Dunyo   okeaniga   kelganda   unda   keskin   chegarani   yo’qligi,   o’tib
bo’lmaydigan to’siqlarni yo’qligi va sharoitni asta-sekin almashinishi shunga
sabab bo’lmoqdaki, u yerda eng yirik taksonomik birlik bo’lgan oblast ham, ko’p jihatdan ma’lum zonalar bilan mos keladi yoki bir qancha zonalarni o’z
ichiga oladi.
Oblastlar, podoblastlar, provinsiyalar, okruglar va uchastkalar o’rtasidagi
chegaralar   keskin   chiziq   bo’lmasdan,   kengish   polosadan   iboratdir.   Ular
tog’lardan   va   qirg’oq   bo’ylab   o’tganda   aniqroq   bo’lib,   tekislikdan   va
dengizlardan o’tgan vaqtda noaniqdir.
3.FLORISTIK   OBLASTLAR   VA   ULARNING   GEOGRAFIK
TARQALISHI.   Yer   sharida   oltita   floristik   oblast:   gollarktik,   poleotropik,
neotropik, Avstraliya, Kap va Antarktida oblastlari ajratiladi. Golarktik oblast
territoriyasi jihatdan eng katta floristik oblast bo’lib, Yer shari quruqliklarini
yarmidan   ko’p   qismini   o’z   ichiga   oladi.   Hozirgi   vaqtda   golarktik   oblasti
uchun   endemik   bo’lib   hisoblangan   oilalardan   toldoshlar,   qayindoshlar,
ayiqtovondoshlar,   sho’radoshlar,   karamdoshlar,   qiyoqdoshlar,
murakkabguldoshlar,   (astradoshlar,   gazakutdoshlar,   navruzguldoshlar)   kabi
oilalar va boshoqlilar oilasinig bir necha vakillarini ko’rsatish mumkin. 
Golarktik floristik oblasti  qo’yidagi podoblastlarga: Arktika, Yevropa-
Sibir,   Xitoy-Yapon,   O’rtayer   dengizi,   Makaroneziya,   Yevroziyo   dashti,
Osiyo   cho’li,   Shimoliy   Afrika-Hind,   Shimoliy   Amerika   preriyasi,   Shimoliy
Amerika-Atlantik   va   ShimoliyAmerika-Tinch   okeani   podoblastlariga
bo’linadi.
Poleotropik   oblast.   Bu   floristik   oblast   Afrika   va   Osiyo   materigida
joylashgan.   Bu   yerdagi   endemik   o’simliklarga   dipterokarpadoshlar,
nepentesdoshlar,   pandanusdoshlar,   rafleziyadoshlar,   sapindadoshlar   va
lavrdoshlar   oilalari   kiradi.   Paleotropik   oblasti   beshta   podoblastga:   Hindo-
Afrika,   Maleziya,   Yangi   Zelandiya,   Gavaya   va   Madagaskar   podoblastlariga
bo’linadi.
Neotropik   oblast .   Bu   oblastning   shimoliy   chegarasi   Kaliforniyani
shimolidan boshlanib Meksika qo’ltig’ini shimoliy qirg’oqi bo’ylab o’tadi va Florida   yarim   oroli   bilan   chegaralanadi.   Janubiy   chegarasi   esa,   Janubiy
Amerikani 40 0
 kengligi bilan o’tadi va Gallapogos orollarini o’z ichiga oladi.
Bu   oblastni   endemik   o’simliklariga   kaktuslar,bromeliyadoshlar,
nastursiyadoshlar,   ksiridiyadoshlar,siklantadoshlar,   kannonadoshlar,
markgraviyadoshlar   va   sagovnikdoshlar   kiradi.   Bu   oblast   turlarga   juda   boy
bo’lib,   faqatgina   Braziliya   40   000-dan   ortiq   tur   mavjud.   Neotropik   oblasti
uch podoblastga: tropik, meksika va And podoblastlariga bo’linadi.
Avstraliya oblasti.   Bu oblast Avstraliya materigi va Tasmaniya orolini
o’z   ichiga   oladi.   Oblastda   12049   tur   yuksak   o’simlik   bo’lib,   shundan   75%
endemikdir. Bu yerda faqatgina endemik akasiyani 486 turi va Evkaliptni 342
turi   o’sadi.   Evkaliptlarni   bo’yi   to   150   m-   gacha   bo’lib   ulardan   xo’jalik
ehtiyojlari uchun smola olinadi. Akasiyalarni bargi yaxshi rivojlangan, bandi
yassi   shaklda   bo’ladi.   Shuning   uchun   fillodiy   akasiyasi   deyiladi.   Avstraliya
oblasti florasida kazuarindoshlar va 720 turdan iborat bo’lgan proteydoshlar
oilalari   mu h im   o’rin   tutadi.   Avstraliya   floristik   oblasti   uchta   podoblastiga:
Shimoliy   Sharqiy,   Eremen   (markaziy)   va   Janubiy   G’arbiy   Avstraliya
podoblastlariga bo’linadi.
Kap   floristik   oblasti.   Bu   oblast   janubiy   g’arbiy   Afrikani   kichik   bir
qismini   o’z   ichiga   oladi.   Bu   oblast   uchun   daraxt   turlarini   kabag’alligi
xarakterlidir.   Keng   tarqalgan   o’simliklar   troteydoshlar   (262   tur),
vereskdoshlar (460 tur), restionadoshlar (80 tur), amariliskdoshlar (80 tur) va
savsarguldoshlar (161 tur) hisoblanadi. Kap oblasti bog’larda va parniklarda
yetishtriladigan ko’p o’simliklar turini vatanidir. Bularga veresklar, geranlar
deb   ataladigan   pelargoniyani   h ar   xil   turi,   chiroyli   gul   ochadigan   lileylilar
(lola,   giasint),   narsiss   (amarilisdoshlar)   va   gladioluslar   (irisdoshlar)   misol
bo’la oladi.
Antarktik oblast.  Bu oblast Janubiy Amerikani 40 0
 paralelidan janubga
joylashgan qismini, Olovli yer orolini, Folklend, Janubiy Georg orollarini va Antaktida   materigini   o’z   ichiga   oladi.   Oblastda   1600   tur   o’simlik   bo’lib,
shundan   75%   (1200   turi)   endemikdir.   Antarktida   oblastini   eng   xarakterli
o’simliklari   Mezodendrondoshlar   oilasining   parazit   holda   yashovchi   ba’zi
vakillari,   fisroy,   libosedr,   arakuariya   deb   atalgan   ninabargli   vakillari   va
daraxtsimon poporotniklar (blexum poporotnigi) dan iboratdir. 
Antarktik oblast 3- ta podoblastga bo’linadi. Bular Subantarktik o’rmon
podoblasti,   Subantarktik   o’rmonsiz   poloblasti,   Antarktik   qutb   sahro
podoblasti.
4.QURUQLIKNING   FAUNISTIK   OBLASTLARI.   Quruqlikning
faunistik   oblastlari   floristik   oblastlar   bilan   to’liq   to’g’ri   kelmaydi.   Odatda
quruqlik faunistik oblastlarini to’rtta dunyoga: arktogey, paleogey, neogey va
notogey   dunyosiga   birlashtiradilar.   Arktogey   dunyosiga   bitta   oblast   -
gollaktik   oblasti,   paleogey   dunyosiga   ikki   oblast   -   Hindomalay   va   Efiopiya
oblastlari,   neogey   dunyosiga   bitta   oblast   -   neotropik   oblasti,   potogey
dunyosiga uchta oblast - avstraliya, polineziya va Yangi Zellandiya oblastlari
kiradi. Shunday qilib Yer sharida 7 quruqlik faunistik oblasti mavjud.
Gollaktik   oblast   Yevropani,   Afrikani   Janubiy   Saharadan   shimolda
joylashgan   qismini,   Arabiston   yarim   orolini   ko’p   qismini,   Osiyoni   janubiy
qismidan (Hindiston, Hindixitoy va Janubi-Sharqiy Xitoydan) boshqa hamma
territoriyasini va Shimoliy Amerikani o’z ichiga oladi. Bu oblastni ekologik
sharoiti   juda   xilma-xil   bo’lib,   unda   arktik   sahrodan   tortib   to   subtropik
o’rmonlargacha   kuzatiladi.   Oblastni   faunasi   yosh   va   nisbatan   kambag’aldir.
Boshqa   oblastlar   bilan   chegaradosh   yerlarda   qo’shni   oblastlar   uchun
xarakterli   bo’lgan   hayvonlar   kirib   kelgan.   Gollarktika   oblasti   Arktika,
Kanada,   Sanor,   Yevropa-Sibir,   O’rtayer   dengizi,   Markaziy   Osiyo   va
Manchjuriya-Xitoy podoblastlariga bo’linadi.
Hindomalay   oblasti.   Bu   oblast   Osiyoning   janubiy   qismini,   Seylon
orolini, Fillipin orollarini, Katta Zond orollarini va Kichik Zond orollarini bir qismini   o’z   ichiga   oladi.   Bu   oblastda   nam   tropik   o’rmonlar,   savannalar   va
mangr chakalaklari rivojlangan. Hindomalay oblastida Efiopiya oblasti uchun
ham   umumiy   bo’lgan   gruppa   –fillar,   nosoroglar,   odamsimon   maymunlar,
lemurlar,   kiyikchalar,   echkemarlar   va   jayronlar   ko’p.   Ammo   bu   ikki
oblastlarda bu gruppalarni har birini vakillari turlichadir. HIndomalay oblasti
ikki   podoblastga   Xindiston   va   Malaya   podoblastiga   bo’linadi.   Xind
podoblasti Indomaliiya malaka yarim orolidan boshqa butun materik qismini,
Seylon oroli, Andaman, Nikobar, Ryukyu, Tayvan va Xaynan orollarini o’z
ichiga oladi. 
Malaya podoblasti Malakka  yarim orolini va  Filippin orollarini  Malaya
arxipelagini   o’z   ichiga   oladi.   Buyerda   tropik   o’rmonlar   o’sadi.   Buyerda
olmaxonlar,   palma   kunisasi,   cho’chqalar,   bug’ular,va   bug’uchalar   avlodlari
kam   tarqalgan.   Endemiklardan   odamsimon   oranguton   maymun   i,   tikansiz
tipratikan,   va   burunvoy   maymuni   yashaydi.   Shimoliy   Avstraliya   uchun
xarakterli bo’lgan jannat qushlari va xashak tovuqlari ham uchraydi.
Efiopiya   faunistik   oblasti.   Bu   oblasti   Afrikani   Saxara   sahrosidan
janubiy   qismini,   Arabiston   yarim   orolini   janubi   qismini,   Madagaskar   va
Sakatra   orollarini   o’z   ichiga   oladi.   Buyerda   nam   tropik   o’rmonlarini   yirik
o’chog’i,   savannalar,   dashtlar,   sahrolar,   buttalar   chakalakzorlari   va   bargini
qurg’oqchil   vaqtda   to’kadigan   o’rmonlar   tarqalgan.   Efiopiyani   faunasi
yuqorida   aytshganimizdek   ma’lum   darajada   Indomaliya   oblasti   faunasiga
o’xshashdir.   Buyerda   shimoldan   Gollaktika   oblastini   ba’zi   bir   vakillari   ham
kirib   keladi.   Ammo   shimoldagi   sahrolar   Efiopiyani   Gollarktika   oblastidan
ajralib turadi. Shuning uchun Galarktika uchun xos bo’lgan ayiqlar, tuyalar,
bug’ular,   bobrlar,   ko’rsichqonlar   va   quyonlar   (tushkanchiki)   oilalari
efiopiyada   uchramaydi.   Efiopiya   oblasti   to’rtta   oblastga:   g’arbiy   Afrika,
sharqiy Afrika, Janubiy Afrika va Madagaskar podoblastlariga bo’linadi. Neotropik   (Neogeya   dunyosi)   oblasti.   Buoblast   Janubiy   Amerika
materigini, Markaziy Amerikani va Antil orolarini o’z ichiga oladi. Bu yerda
nam tiropik o’rmonlar, savannalar, pamparslar (dashtlar) chalasa h ro, sa h rolar
va   doim   yashil   va   barg   tukadigan   o’rmonlar   rivojlangan.   Materikni   tarkib
topish   ta’rixi,   uni   faunasiga   o’z   o’zini   qoldirgan.   Qo’shni   materiklarni   bir
qator   xayvonlari   buyerda   yashamaydi.   Boshqa   xil   hayvonlar   esa,   bu   yerda
xilma   xildir.   Neotropik   oblasti   to’rt   podoblastga:   Markaziy   Amerika,   Vest
indiya, Gviana-Braziliya va Chili-patagoniya podoblastga :bo’linadi.
Avstraliya   oblasti.   Bu   oblast   keng   tropik   o’rmonlar,   savannalar,
butazorlar, dashtlar va sahrolar bilan qoplangan. Bu yerda tuxum qo’yib sut
emizadigan   endemik   gruppalar:yexidna,   o’rdakburun   va   yexidnasimonlar
yashaydi. xaltali hayvonlar yirtqich va hasharotxo’r, o’txo’r oilalardan iborat.
Ular kenguru, daraxt kengurusi, xaltali olmaxon, vombat, xaltali ko’rsichqon,
xaltali   bo’ri,   koala   (xaltali   ayiq),   chumolixo’r,   xaltali   dev   va   boshqalardan
iborat.   Undan   tashqari   sichqonlar,   ko’rshapalaklar   va   dingo   iti   yashaydi.
Avstraliya oblasti ikki podoblastga: Yangi golland yoqi haqiqiy Avstraliya va
papuass(Yangi Gvineya) podoblastlariga bo’linadi.
Yangi Zelandiya oblasti.  bu oblastda nam subtropik tog’ o’rmonlari va
daraxtsimon   paporotniklar   tarqalgan.   Tog’   cho’qqilarida   muzliklar   h am
kuzatiladi.   Oblastning   h ayvonot   dunyosi   keskin   belgilangan   orollik
xarakteriga   ega.   U   qo’shni   oblastlar   faunasidan   keskin   chegaralangan.   Bu
yerda   ikki   tur   ko’rshapalaklar   va   mahalliy   aholi   tomonidan   olib   kelingan
maokri   kalamushidan   boshqa   sutemizuvchilar   yo’q.   Sutemizuvchilarni
yo’qligi   tufayli,   bu   yerda   uchmaydigan   qushlar   juda   ko’pdir.   Bular
straussimon   kivi   qushi,   ueka   pastushkasi,   sulton   tovug’i,   ucha   olmaydigan
boyo’g’lili to’tidan iborat. Adabiyotlar:
1. Abdunazarov   O`.Q.,   Mirakmalov   M.T.,   Sharipov   Sh.M.   Umumiy   tabiiy
geografiya. –Toshkent, Barkamol fayz media nashriyoti.  2018. 328 b.
2. Vahobov H. Umumiy Yer bilimi. Darslik. –T oshkent : Bilim, 2005.
3. Геренчук   К.И.,   Боков   В.А.   Черванов   И.Г.   Общее   землеведение.   -М.:
Высшая школа, 1984. -256 с.
4. Мильков Ф.Н. Общее землеведение. -М.: Высшая школа, 1990.
5. Савцова Т.М. Общее землеведение. -М.: Академия, 2013.   
6. Шубаев Л.П. Умумий ер билими. –Тошкент: Ўқитувчи, 1975.
7. Goudie A. Physische Geograhfie. Germany,1997.   
8. World Regional Geography (This text was adapted by The Saylor Foundation   
under   a   Creative   Commons   Attribution-NonCommercial-ShareAlike   3.0
License   without   attribution   as   requested   by   the   work’s   original   creator   or
licensee).     www.sayior.org/books    .  
9. Nicholas   Clifford,Shaun   French   and   Gill   Valentine.   Key   Methods   in   
Geography. 2010.
10. Robert   E.   Gabler,   James   F.   Petersen,   L.   Michael   Trapasso.   Essentials   of
Physical   Geography.2007.   Thomson   Brooks/Cole,   a   part   of   The   Thomson
Corporation.Thomson,   the   Star   logo,   and   Brooks/Cole   are   trademarks   used
herein under license.

Y ER SHARINING FAUNISTIK VA FLORISTIK OBLASTLARI Reja: 1.Areal haqida tushuncha. 2.Yer sharinig floristik va faunistik jihatdan taqsimlaydigan asosiy taksanomik birliklar 3.Floristik oblastlar va ularning geografik tarqalishi. 4.Quruqlikning faunistik oblastlari.

1.AREAL HAQIDA TUSHUNCHA. H ar bir o’simlik yoki h ayvonlarning Yer yuzida egalagan maydoni o’sha turning areali deyiladi. Areallar ikki xil: uzliksiz va uzulgan (diz’yunktiv) bo’ladi. Uzliksiz areal deb shunday arealga aytiladi-kim, uning doirasida uni ayrim qisimlariga bo’ladigan, o’tib bo’lmaydigan to’siq kuzatilmaydi. Agar areal doirasida uni ayrim qismlariga bo’ladigan o’tib bo’lmaydigan to’siq bo’lsa, u uzulgan areal deb ataladi. Areallar uzilish xarakteri va sabablariga ko’ra bir necha tipga bo’linadi. 1. Kontinent ichi uzilgan areallar. Bunday areallarga bir kontinent doirasida yaxlid bo’lmagan arellar kiradi. Masalan, Yevroosiyo qat’asi doirasida Yevropa – Uzoq Sharq, O’rta yer dengiz, areallar bor. Amerika kontinentida arktika-alp, g’arbiy- sharqiy, bareal-antibareal uzilishlar bor. Avstraliyada esa janubi-g’arbi-shimoli-sharqi uzilish bor. 2. Kontinentara uzilish. Bu tipga bir necha kontinentda bo’lak-bo’lak joylashgan bir turning areali kiradi. Bu yerda pantropik, yevropa-shamoliy Amerika, Osiyo-Amerika, Janubiy Amerika-Afrika, Janubiy Amerika- Madagaskar va boshqalar kuzatiladi. 3. Okean uzilish. Bu yerda bipolyar va amfibareal h odisasi kuzatiladi. H amma uzilma areallar, yaxlit arealning uzilishdan kelib chiqqan. Yaxlit arealning uzilma areallarga bo’linish sabablari xilma-xildir. Masalan, hozirgi vaqtda Afrika va Janubiy Osiyoda yashaydigan fillar, nosoroglar, pavlich (tovus) va maymunlardan iborat bo’lgan o’rmon hayvonlarining arealini uzilishi tropik o’rmonlari maydonini qisqarishi natijasida yuz bergan. Keng bargli o’rmonlar arealini uzilishi to’rtlamchi davrda iqlimni sovushi natijasida ro’y bergan. Iqlimni sovishi keng bargli o’rmonlarni arealini qisqarishga olib kelgan. Muzlik yaqinida muzlik oldi o’simliklari rivojlangan va ular muzlik

erigandan keyin qoramtir ninabargli o’rmonlar bilan almashingan. Undan keyin keng bargli o’rmonlar yashirinib qolgan joylaridan chiqqan, ularni yashiringan joylari Volino-Podolsk tepaliklari, O’rta-Russ balandliklarni janubiy qismi, Stavropol balandligi va Janubiy Ural bo’lgan. Keng bargli o’rmonlari ba’zi bir turlari ya’ni dub, lipa va yasen MDH yevropa qismida muzlik natijasida uzilib ketgan arelni yangitdan qo’shilishiga erishgan. Ammo boshka turlar masalan boshokli utloqlar va o’rmon betagasi areallari uzilganicha qolavergan. Amfiboreal uzilish deb dengiz organizimlarini Atlantik va Tinch okeanlarini shimoliy qismida tarqalganligi, ammo Shimoliy muz okeanida kuzatilmaganligiga aytiladi. Masalan xayvonlardan paltus va treska balig’i, seld, tyulen,o’simliklardan esa Laminariya va sargass suv o’tlari Atlantika va Tinch okeanlarda amfibareal areal h osil qilgan. Amfibareal arealini h osil bulishini L.S. Berg to’rtlamchi davr muzligi bilan bog’laydi. Uning ma’lumotiga ko’ra muzlik davridan oldin Shimoliy Muz okeanini suvi issiqroq bo’lgan va Tinch hamda Atlantik okeanida yashaydigan organizm Shimoliy muz okeanida ham yashab yaxlit areal xosil qilgan. Muzlik davrida Shimoliy muz okeanini suvi sovib qolgan va unda yashaydigan organizimlarni halok bo’lishiga olib kelgan. Bu esa o’z navbatida arealni uzulishiga sabab bo’lgan. Bipolyar areal uzilishlari o’simliklari o’rtasida ham, hayvonlar o’rtasida ham, keng tarqalgan. Shuni qayd qilish lozimki bipolyar tarqatish eng sovuqlik sevadigan arktik va antarktik dengiz organizimlarida kuzatilmasdan, balki sovuqlikni kamroq sevadigan bareal va antibareal organizimlarda kuzatiladi, Bipolyar areal uzilishing kelib chiqishini L. S. Berg okean suvlarini sovishini oqibati deb tushintiradi. Uning fikricha muzlik davri faqatgina to’rtlamchi davrda bo’lmasdan balki paleozoy va mezozoy davrlarida ham bo’lib o’tgan. Bu muzliklar faqatgina arktik va bareal

oblastlarda bo’lmasdan balki tropik suvlarini h am o’z ichiga olgan. Shu paytda shimoliy organizm turlari janubga tamon, janubiy turlar esa shimolga tomon ko’chib borgan. Ammo okeanni suvini uncha yetarli darajada sovuq bo’lmaganligi sababli arktik va antarktik organizm turlari tropik zonadan o’taolmagan. Tropik zonadan faqatgina bareal va antibareal organizimlargina o’taolgan. Uzliksiz va uzulgan areallardan tashqari, yana qo’ydagi xil areallar h am bor. 1.Lentali areal. Lentali areal deb, organizim turlarini daryo vodiysi bo’ylab va dengizni sayyoz qirg’oqlari bo’ylab lenta shaklida joylanishiga aytiladi. Masalan O’rta Yevropada botqoq malachayi daryolar bo’ylab lenta shaklida tarqalgan. 2. Aloqador areallar (sopryajenn ы ye). Bunday areallar bir biri bilan maxkam bog’langan o’simliklar yoki h ayvonlar uchun xosdir. Masalan o’simlik yoki hayvonlarni parazitlari odatda o’z xo’jayinlari areallari bilan bog’liq arealga ega. Parazitlar o’z xo’jayinlarini arellaridan tashqariga chiqolmaydilar. Maydonning katta yoki kichikligiga qarab kosmopolit va endemik va relikt areallar ajratiladi. Kosmopolit areallar. Kosmopolit areal deb quruqlikni katta qismini yoki dunyo okeaning katta qismini o’z ichiga oladigan arealga aytiladi. Kosmopolit arealga quruqlikni yoki okeanlarini uchdan bir yoki yarmini o’z ichiga oladigan turlar arealini kirgizish mumkin. Kosmopolitik formalar orasida eng avvalo odamlar bilan birga tarqaladigan h ayvonlar va o’simliklar ko’plikni tashkil qiladi. Bulardan tashqari odamlar bilan birga tarqaladigan hayvonlar uy sichqonni, kulrang kalamush, uy chivini, gang hamda o’simliklardan pastushaya sumka va dala yarutkasi o’simliklari ham kosmopolit arealga kiradi. Endemik areal. Endemik areal deb maydoni katta bo’lmagan joyni o’z ichiga oladigan oblastga aytiladi. Bunday areal ba’zan bir necha o’n kv.km

maydonni egallaydi xalos. Masalan Gavayi orollarida arim vodiylar uchun endemik bo’lgan to’qumshulluk, Irlandiyani chuchuk suvli qo’llarida yashaydigan endemik ko’l to’qumshulligi, Madrid atrofidagi o’rmonlarda (Ispaniyada) yashaydigan pilla shapalagi, Yangi Zellandiyadagi qanotsiz pastushok qushi, Katta Kavkaz tog’ida esa endemik prometyev sichqoni yashaydi. 2.YER SHARINIG FLORISTIK VA FAUNISTIK JIHATDAN TAQSIMLAYDIGAN ASOSIY TAKSANOMIK BIRLIKLAR. Yer sharinig floristik va zoogeografik jihatdan taqsimlaydigan taksonomik birliklar oblastlar, podoblastlar (kichik oblastlar), provinsiyalar, okruglar va uchastkalardan iborat. Turli xil kattalikdagi rayonlashtirish birligini ajratishda fauna va floralarni quyidagi xususiyati: fauna va floralarni umumiy tarkibi, endimik turlarini, avlodlarni, oilalarni va otryadlarni borligi, fauna va florada ma’lum hayvonlar yoki o’simliklar gruppasini yo’qligi va ma’lum xarakterli turlarni ya’ni o’sha territoriyani hamma joyida va ko’p miqdorda uchraydigan turlarni borligi hisobga olinadi. Yirik floristik yoki faunistik rayonlarni masalan oblastlarni ajratishda u yoki bu mamlakatlarni, materiklarni tarixi asosiy rol o’ynaydi. Shuning uchun har bir oblast tabiiy geografik sharoiti jihatdan bir-biridan keskin farq qiladigan biosenozlarni (organizmlar jamoasi) o’z ichiga olishi mumkin (masalan tropik o’rmonlar va saxrolarni). Shu bilan bir vaqtda o’z xususiyatlari bilan o’xshash bo’lgan biosenozlar, masalan sohro biosenozlari turli oblastlar tarkibiga kirishi mumkin. Ammo rayonlarni faunistik va floristik bo’linishini maydalashib borishi bilan, ularni ajratishda geografik muhitni xususiyatlari ko’proq ahamiyat kasb etadi. Dunyo okeaniga kelganda unda keskin chegarani yo’qligi, o’tib bo’lmaydigan to’siqlarni yo’qligi va sharoitni asta-sekin almashinishi shunga sabab bo’lmoqdaki, u yerda eng yirik taksonomik birlik bo’lgan oblast ham,