Y ER YUZASINING ASOSIY RELEF SHAKLLARI Reja: 1.Relef haqida tushuncha 2.Relef hosil qiluvchi omillar 3.Tog‘lar va ularning turlari. 4.Tekisliklar va ularning tulari

1.Relef haqida tushuncha. O‘lchami, tuzilishi va paydo bo‘lishi har xil bo‘lgan Er yuzasi shakllarining yig‘indisi rel’ef deb ataladi. Rel’ef (ko‘tarilaman) yunoncha so‘z bo‘lib qabariq, do‘ng ma’nosini bildiradi. Er qobig‘ida bo‘lib turadigan doimiy harakatlar natijasida baland-pastlik va notekisliklar vaqt davomida o‘zining eski shakllarini o‘zgartirib, yangi shakllarga aylanib turadi. Bunday o‘zgarishlar erning endogen va ekzogen kuchlar ta’siri natijasidir. Rel’eflar shakli va har xil elimentlari bilan bir-biridan farq qiladi. Rel’ef shakli deb – tabiiy tana va bo‘shliqlarga aytilib, ularning eng soddalarini geometrik shakllarga o‘xshatish mumkin (konus, piramida, prizma va boshqalar). Bir necha sodda shakllar Erning murakkab juda katta shakllarini hosil qiladi, masalan: quruqlik, dengiz, chuqurliklari, tog‘ tizmalari va boshqalar. Rel’ef shaklining elementlariga quyidagilar kiradi: qirrasi yonbag‘irlar yuzasi; yonbag‘ri-qirralar chizig‘ining kesilishi; suv ayirish chiziqlari, qiyaliklar etagi, balandliklar nuqtasi, soy, vodiy, jarliklarning oxiri va boshqalari. Umumiy ko‘rinishi, tuzilishi, paydo bo‘lish sharoiti bir xil bo‘lgan va ma’lum xududlarda tarqaladigan rel’ef shakllarining birikmasi rel’efning genetik tiplari deb ataladi. Bularga tektonik, denudatsion va akkumulyativ tiplar kiradi. Tektonik tipdagi rel’ef shakllariga, Er po‘stida sodir bo‘ladigan tektonik harakatlar natijasida paydo bo‘lgan – Er rel’efining asosiy shakllari: tog‘ tizmalari, okean cho‘kmalari va tekisliklar kiradi. Denudatsion tipdagi rel’ef shakllari, nurash va eroziya natijasida hosil bo‘lgan rel’eflar: daralar, erozion soylar, jarliklar, kotlovanlar kiradi. Akkumulyativ tipdagi rel’ef shakllari – suv, shamol, muzliklar keltirgan tog‘ jinslari bo‘lakcha va zararachalarining to‘planishidan hosil bo‘lgan rel’ef shakllaridir. Bularga – daryo vodiysining terrasalari, morena balandliklari, barxanlar kiradi. Rel’ef shaklining o‘lchamiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: geotektura, morfostruktura va morfoskulptura.

Geotektura - Yer po‘stidagi yirik re1ef shakllaridir. Geotektura faqat Yerning ichki kuchlari ta’sirida vujudga keladi va rivojlanadi. Ularga materik ko‘tarilmalari va okean botiqlari kiradi. Geosinklinallar va platformalar esa ikkinchi darajali geotekturalar hisoblanadi. Morfostrukturalarga yirik sayyoraviy relef shakllari kiradi. Ularni hosil bo‘lishida Yerning ichki kuchlari bilan birga tashqi kuchlari ham qatnashadi. Bunday relef shakllariga yirik tog‘ tizma’ari va tekisliklar kiradi. Masalan, Kordilera tog‘lari,Buyuk tekisliklar, Sharqiy Yevropa tekisligi, Turon tekisligi, Sharqiy Avstraliya tog‘lari va h.k. Morfoskulpturalar asosan tashqi (ekzogen) kuchlar ta’sirida vujudga keladi. Ularga daryo vodiylari, allyuvial tekisliklar, muz relyef shakllari, shamol ta’sirida hosil bo'lgan relyef shakllari, suv eroziyasi natijasida hosil bo'lgan relyef shakllari kiradi. Masalan, jariar, kirg‘oqlar, barxanlar, daryo vodiylari va h.k. 1 -jadval Materiklarning gipsometrik bosqichlari Quruqlik balandligi Maydoni Balandlik bosqichlari nomlar Mln. km2 Quruqlik maydoniga nisbatan % Yer yuzi maydoniga nisbatan % 0 dan past 0,8 0,54 0,1 Botiqlar 0-200 48,2 32,35 9,1 Pasttekisliklar 200-500 33,0 22,15 6,4 Qirlar 500-1000 27,0 18,2 5,3 Past tog‘lar 1000-2000 24,0 16,10 4,7 O‘rtacha tog‘lar 2000-3000 10,0 6,71 2,0 O‘rtacha baland tog‘lar 3000 dan 6,0 4,03 1,2 Baland tog‘lar

baland 149,0 100 29,2 Al p burmalanishi bosqichida hosil bo’lgan tog‘lar balandligi, kuchli parchalanganligi bilan ajralib turadi, Jahondagi yeng baland tog‘lar Alp burmalanish bosqichida hosil bo‘lgan (A1 p , Himolay, Kavkaz, Pomir, And, Nindiqish, Kordilera). Okean platformalariga okean tubi tekisliklari mos keladi. Georiftogenallar esa o‘rta okean tog‘lariga mos keladi. O‘rta okean tog‘larining umumiy uzunligi 60 ming km, ni tashkil qiladi. Quruqlik relefining asosiy relef shakllari tog‘lar va tekisliklar hisoblanadi. 2.Relef hosil qiluvchi omillar. Er yuzasidagi relef shakllarini quyidagilarga bo‘ladilar: Erning geotektura elementlari (yaxlit materiklar va yaxlit okean havzalari), morfostruktura elementlari (relefning katta-katta notekisliklari — tekisliklar, platolar, tog‘ tizmalari va hokazolar) hamda morfoskulptura elementlari— vodiylar, zinasimon jarliklar, cho‘kmalar va morfostruktura birliklariga xos hamda morfostruktura asosi ustiga «qo‘yilganday» tuyiladigan boshqa mayda shakllar. Yer elementlarining hammasi endogen va ekzogen protsesslarning o‘zaro ta’sirida paydo bo‘ladi va rivojlanadi, shu bilan birga endogen protsesslarning ta’siri ekzogen protsesslarning ta’siriga umuman qarama-qarshidir. Endogen kuchlar pirovard natijada yer po‘sti uchastkalarini ko‘taradi yoki pasaytiradi, ekzogen kuchlar esa moddalarni de nudatsiya va akkumulyasiya qiladi. Denudatsiya yemirilgan g‘ovak mineral massalarning (og‘irlik kuchi, suv, shamol, muz natijasida) balandroq joylardan pastroq joylarga olib borilishi. Nurash mahsulotlari olib borilishi mumkin bo‘lgan eng past sath denudatsiya bazisi deyi ladi. Denudatsiya asosan baland joylarda, akkumulyasiya esa

asosan past joylarda bo‘lganligidan, denudatsiya er po‘stining ko‘tarilgan joylarini pasaytiradi, akkumulyasiya esa cho‘kkan erlarni to‘ldiradi. Ma’lumki, denudatsiya va akkumulyasiya faqat ekzogen protsesslar natijasida vujudga kelgan relef shakllarida (masalan, morena tepalarida) ham ro‘y beradi, lekin biz hozir eng yirik relef shakllari va ular taraqqiyotidagi eng umumiy qonuniyatlarnigina o‘rganamiz. Endogen va ekzogen protsesslar har doim birgalikda ro‘y be radi. Agar kutarilayotgan biron erda shu tezlikda denudatsiya ruy berayotgan bo‘lsa, yuqorida aytilgaii kabi, relef o‘zgarmaydi. Denudatsiya protsessi erning ko‘tarilish tezligiga nisbatan sekinroq borsa, joy balandlashib qoladi. 3.Tog‘lar va ularning turlari. Tog‘ deb, Yer uuzasining atrofdagi tekisliklardan baland ko‘tarilib turgan qismlariga aytiladi. Tog‘larning asosiy qismlari quyidagilardan iborat: yonbag‘ir, cho‘qqi, tog‘ etagi, tog‘ qirrasi, dovonlar, tog‘ yo‘laklari. Tog‘ni har tomondan o‘rab turgan qiya yuzaga uonbag‘ir deb ataladi. Yonbag‘irni tekislikka o‘tish qismiga tog‘ etagi deb ataladi. Tog‘ qirralarini pasaygan qismlari dovon deb ataladi, Tog‘larni chuqur o‘yilgan qismlari tog‘ uo’laklari deb ataladi. Ikkita qarama-qarshi uonbag‘irlarning kesishgan joyi tog‘ qirrasi deb ataladi. Tog‘lar balandligiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: past (1000 m gacha), o‘rtacha balandikdagi (1000-2000m) va baland (2000 m dan yuqori) tog‘lar. Tog‘lar joylanishi, tuzilishi va boshqa xususiyatlariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: tog‘li o‘lka, tog‘ massivi, tog‘ tuguni, tog‘ zanjiri, yassi tog‘, tog‘lik, byrmali tog‘lar, burmali-palaxsali tog‘lar, vulqon tog‘lari. Tog‘li o‘lkalar Yer yuzasining atrofdagi tekisliklardan baland ko‘tarilib turgan qismi. Bir necha ming km.ga cho‘zilib ketadi. Tog‘ massivlari tog‘li o‘lkalarning alohida ajralib qolgan (tog‘ vodiylari bilan) qismi. Deyarli bir xil uzunlikka va kenglikka ega (Monblan, Mo‘g‘uliston va h.k). Tog‘ tuguni ikki va undap ortiq tizmalarini kesishgan joyi (Pomir, Arman tog‘ligi). Tog‘