Yodgorliklar haqida umumiy tushuncha va ularning turlari
![Mavzu: Yodgorliklar haqida umumiy tushuncha va ularning turlari
Reja:
1.Yodgotrliklar haqida malumot
2.Yodgorliklar turlari
3.Antik davr yodgorliklari{ O`zbekistonda o`rganilgan}](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_1.png)
![Yodgorlik — bu biror narsaning yoki biror shaxsning xotirasini saqlaydigan
inshootdir
Yodgorliklarning
butun xilma-xilligi yoki monumental san at asarlari ramziy ʼ
yodgorliklarga
alohida e tibor berilib, ular yodgorlik fani tomonidan o rganiladi. ʼ ʻ
Yodgorliklar
ob’ektiv tarixiy funktsiyani bajaradi va ko pchilik tashviqot ob’ekti ʻ
bo lgan
siyosiy yukni ko taradi. ʻ ʻ
Yodgorlik
turlari
G.
Moskva Krekshino stantsiyasi qishlog i, G alaba bog i, yodgorlik yaqinida ʻ ʻ ʻ
yodgorlik
tosh, xoch va boshqalar;
büstlar;
haykallar;
ot
haykallari ,
zafarli
arklar, obelisklar, rostral ustunlar, zafar ustunlari;
Kuboklar
va kenotaflar;
mavhum
kompozitsiyalar;
Memorial
belgi, yodgorlik lavhasi;
Texnik
yodgorliklar: yodgorlik sifatida o rnatilgan texnik qurilmalar, ʻ
ko pincha
transport vositalari (lokomotivlar, avtomobillar, tanklar, ʻ
qurollar,
samolyotlar va boshqalar);
Memorial
majmualar
piramidalar
Yodgorliklar
( lot . monumentum „ esdalik ; yodgorlik “, monere
so ʻ zidan „ ilhomlantirmoq ,
eslatmoq , ilhomlantirmoq “) o ʻ z davri va
davrining har qanday muhim voqeasini belgilab beruvchi hamda
voqelikni ijtimoiy va jamoat idrokiga mos keladigan ravishda tasvirlab
beradigan sun ʼ iy kelib chiqqan muhim timsollari hisoblanadi .
Masalan,
Borodinodagi
arxitektura ansambli Borodino jangi sharafiga,
Volgogradda
Stalingrad jangi sharafiga qurilgan yodgorliklar shular
jumlasidandir.Monumental
haykal odatda o z davrining shaxsini idrok ʻ
etish
kontekstida katta kuch sarflashni talab qiladigan muhim,
qahramonlik
voqealari sharafiga o rnatiladi. Arxitektura nuqtai ʻ
nazaridan,
yodgorliklar makonni tashkil qiladi, ko pincha yodgorliklar ʻ
maydon
yoki boshqa jamoat joylarining vizual markazi bo lib xizmat ʻ
qiladi.
Qabr
toshlari qabristonlarda o rnatiladi, ular ko pincha marhumning ʻ ʻ
dinining
ramzlarini aks ettiradi (masalan, nasroniy qabristonlaridagi
xoch).](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_2.png)
![ ’rta osiyoda antik davr yodgorliklari
O’rta Osiyo hududida mil.av. IV– milodiy IV asrlarga oid
yodgorliklarda keng miqyosda arxeologik tadqiqotlar olib borildi.
O’zbekiston hududida M.E.Masson rahbarligida Termiz arxeologiya
ekspeditsiyasi, Ya.G’.G’ulomov nomidagi Arxeologiya institutining
arxeologiya guruhi O’zbekistonning barcha viloyatlarida, S.P.Tolstov
rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi, Xorazm
vohasida V.M.Masson rahbarligida Baqtriya ekspeditsiyasi,
G.A.Pugachenkova rahbarligida Xamza nomidagi san’atshunoslik
ekspeditsiyasi xodimlarining Surxondaryo viloyatidagi faoliyatlarini
qayd etish mumkin.
M.E.Masson
rahbarligida Turkmaniston hududida Turkmaniston
arxeologiya
ekspeditsiyasi xodimlari arxeologik tadqiqotlarni olib bordi.
Tojikiston
hududida A.N.Bernshtam, Pomir-Oloy tog’ tizimi atroflarida
A.M.Mandelshtam,
Beshkent cho’lida arxeologik tadqiqotlarni olib bordilar.
O’rta
Osiyo hududida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida olingan
ashyolar
antik davr tarixini yoritishda muhim manba bo’ladi.
O’zbekiston hududida antik davr yodgorliklarida arxeologik
tadqiqotlar
O’zbekiston
hududida antik davrga oid yodgorliklarni o’rganish
Surxondaryo
hududida olib borildi.
XX
asrning 30 yillari boshlari va o’rtalarida M.E.Masson rahbarligidagi
Termiz
arxeologiya-kompleks ekspeditsiyasi xodimlari eski Termizning
qal’a
qismida qazish ishlarini olib borib, mil.avv. III asrga oid ashyolarni
olishga
muvaffaq bo’ldilar. Shu bilan birga, Kushon davriga oid Ayritomda
qazish
ishlarini olib bordi, natijada noyob ashyolar, ya’ni «arfa chalayotgan
ayol»
haykali topilgan.
1937–1940
yillarda S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-
etnografiya
ekspeditsiyasi Amudaryoning qurib qolgan o’zani Aqchadaryo
havzasidagi
tarixiy obidalarni ro’yxatga oldi, arxeologik xaritaga
joylashtirdi,
Jonbos qal’a, Tuproq qal’a yodgorliklarida qazish ishlarini olib](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_3.png)
![bordi. Ekspeditsiya a’zolari 1946 yildan 1991 yilgacha bo’lgan tarixiy
davrda
Qo’yqirilgan qal’a, Ko’zaliqir, Ayozqal’a 1, 2, 3, Qalaliqir, Quyisoy-
2
yodgorliklarida keng miqyosda qazish ishlarini olib bordi. Qo’yqirilgan
qal’a
o’zining rejalashtirilishi, me’moriy inshooti bilan diqqatga sazovor.
S.P.Tolstov
rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi
xodimlari
keng miqyosda tarixiy obidalarni ro’yxatga olishni olib bordi,
natijada
400ga yaqin obidalar topilib, ular antik va o’rta asrlarga oiddir.
1967
yildan boshlab O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog’iston
filialining
arxeologik guruhi Qoraqalpog’iston va Xorazm viloyati hududida
arxeologik
qidiruv va qazish ishlarini olib bordi. E.Bijanov Ustyurtdagi
qadimgi
tosh davri manzillarini, V.N.Yagodin Kerdar madaniyati, Xorazm
va
ko’chmanchilar aloqalari, A.V.Gudkova Tokqal’a, G.Xo’janiyazov
Qo’rg’oshin
qal’a, Burli-qal’a, Akchingul yodgorliklarida, M.Mambetullaev
Katqal’a,
Tuprokqal’a, Voyangan Tuprokqal’a (Xiva), Olmaotishgan-2,
Xiva,
K.Sobirov Katqal’a, Tuproqqal’a, Xazorasp yodgorliklarida
arxeologik
qazish ishlarini olib bordilar.
Mil.av.
IV – milodiy III asrlarga oid bo’lgan shaharlar ko’chmanchilar bilan
chegaralarda,
daryo sohillarida, sug’oriladigan vohalarda qurilgan bo’lib,
mukammal
mudofa tizimlariga ega.
Amudaryoning o’ng sohili hududidagi qal’alar:
Jonbosqal’a,
Qo’yqirilganqal’a, Ayozqal’a 1, 2, 3, Katta va Kichik
Qirqqizqal’a,
Qulqal’a, Qumbosganqal’a, Dumanqal’a, Akshaxon,
Tuproqqal’a,
Qizilqal’a, Qo’rg’oshinqal’a, Aqchungul, Kuyukqal’a,
Gaurqal’a
(Sulton Uvays tog’i), Tukqal’a, Jildikqal’a, Burgutqal’a,
Ellikqal’a,
Uyqal’a, Katta Guldursun, Bozorqal’a, Angkaqal’a, Pilqal’a,
Odamliqal’a,
Doshqal’a-2 , Tuproqqal’a, Eresqal’a.
Amudaryoning so’l sohili hududidagi qal’alar:
Gurganch,
Davkasgan, Shoxsanam, Shexrlik, Yarbekirqal’a, Zamaxshar,
Ichanqal’a,
Bo’ldimsoz, Gaurqal’a (Xo’jayli), Ketmenchi, Tuprokqal’a
(Xiva),
Tuproqqal’a (Yangiariq), Tuproqqal’a (Kushko’pir), Kunaqal’a,
Voyangan,
Tuproqqal’a (Shovot), Katqal’a (Shovot) Kalajik, Xazorasp,
Chingiztepa
1, 2, 3, Xumbuztepa, Tuprokqal’a (Qo’ng’irot), Sadvar,
Jig’arband,
Elxaros, Dargon, Gaur 1, 2 (Sariqamish havzasi) va boshqalar.
Antik
davrda bu shaharlar mustaqil shahar-davlatlar sifatida mavjud bo’lib,
harbiy
chegara va iqtisodiy madaniy markazlar bo’lgan. Yuqorida qayd
etilgan
qal’alarni ba’zilarining me’moriy-topografik va mudofa tizimiga
e’tiborni
qaratamiz.
Yonboshqal’a –
To’rtko’l tumani hududida joylashgan, to’g’riburchak
shaklda
(200x170 m. 3,4 ga) to’rt tomonini ikki qatorli devor o’rab olingan.
Avval
paxsadan keyin esa to’rt tomoni teng xom g’ishtdan tiklangan
(40x40x10
sm). Devor pastki qismi qalinligi – 5 m, balandligi 5-10 m.
Darvoza
to’g’ri burchakli bir necha aylanma yo’ldan iborat yo’lakka ega
bo’lib,
uning kengligi – 5 m. Devor va darvoza devorida kungurlar mavjud
emas,
balki shaxmat uslubida joylashgan nayza o’qi uchli shinaklar mavjud,
ular
o’rtasidagi oraliq maydoni 1,20-1,84 m, ichki tomonda kengligi 0,18-](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_4.png)
![0,12 sm, tashqi tomonda esa 0,30-0,40 sm. Devorlar burchagida uchta
shinak
joylashgan bo’lib, turli tomonga yo’nalib, kungur vazifasini bajargan.
Qo’yqirilganqal’a –
To’rtko’l tumani hududida joylashib, aylana shaklda
qurilgan,
hajmi 86,5 m mudofaa devor bilan o’rab olinib, 9 ta kungur bilan
mustahkamlangan.
Kungurlar yon tomonga emas, devordan ancha baland
qilib
qurilgan. Yodgorlik markaziy qismida tsilindr shaklida (hajmi 42 m)
ikki
qavatli inshoot qurilgan.
Yodgorlikda
astronomik kuzatishlar olib borilgan, keyingi tarixiy davrda
qabristonga
aylangan (loydan yasalgan ossuariylar ko’plab topilgan).
Tuproqqal’a –
Ellikqal’a tumani hududida joylashgan, to’g’riburchak
shaklda,
umumiy maydoni – 17 ga: Tuproqqal’a yodgorligining qurilishi
tarixi
masalasida turli fikrlar mavjud. Tuproqqal’ada eng qadimiy madaniy
qatlamgacha
tadqiqot ishlari olib borilgan emas, shuning uchun ham uning
qurilish
xronologiyasi munozarali bo’lib qolmoqda. Bizningcha yodgorlik
mil.av.
IV asrda qurilgan bo’lsa kerak. Vazamar davrida Tuproqqal’a
Xorazmshoxlarning
yozgi qarorgohi, poytaxt esa Akshaxon qal’asi bo’lgan.
Shahar
darvozasi janub tomonda joylashib, to’g’riburchakli labirint bilan
mustahkamlangan,
kungurga ega emas. Darvozadan qarshi tomonda kengligi
10
m ko’cha o’tgan bo’lib, ichki qismini ikki mahallaga ajratgan uy-joylar
zich
joylashgan. Shaharning shimoliy-g’arbiy qismida saroy joylashgan,
uchta
kungur bilan mustahkamlangan. Saroyning maydoni 6,5 ming m2.
Saroyda
bir necha «Katta zallar» ochilgan bo’lib, ularning devorlarida turli
haykal
tasvirlari tushirilgan, topilgan ashyolarga qarab uy xonalari «Podsho
zali»,
«Askar zali», «Bug’u zali» nomini olgan. Saroy xonalaridagi katta
ahamiyatga
ega bo’lgan ashyolardan biri teri va yog’och taxtachalarga
yozilgan
120ga yaqin podsholik arxiv xujjatlari olinganligidir.
Ichanqal’a
to’g’riburchak shaklda, umumiy maydoni 26 ga. Qadimda ikki
qatorli
mudofaa devor bilan o’rab olingan, devor o’z navbatida aylana
shakldagi
kunguralar bilan o’rab olingan, ular o’rtasidagi oraliq – 30 m.
Shaharning
paydo bo’lishi va rivojlanish tarixini o’rganish maqsadida
M.Mambetullaev
shaharning bir necha joyida tadqiqot ishlarini olib bordi,
natijada
10 ta qurilish davri mavjudligi aniqlandi.
Mudofa
devorining etti joyida kesish ishlari olib borilib, natijada devor
qurilishi
tarixi oydinlashdi.
I–qurilish
davrida ikki qatorli devor paxsadan qurilib, uning balandligi –
0,85
m, yo’lak kengligi – 2,50 m. Bu qurilish davri miloddan avvalgi VI-V
asrlarga
oid, II–qurilish davrida paxsa devor ustiga xom g’ishtli devor
tiklangan,
hajmi (40x40x10 sm, 41x41x12 sm) yo’lak kengligida o’zgarish
sezilmaydi,
qo’sh devor ko’tarilishi davom etadi, tashqi tomondan
qo’shimcha
devor qurilishi olib borilgan, natijada devor qalinligi 7 m
bo’lgan
(mil.av. IV-III asrlarga oid).
III–qurilish
davri – Xivada madaniy hayot yuksaladi, g’arbiy devor
markazida
ark qad ko’taradi, bu rivojlanish milodiy IV asrgacha davom
etadi.
Tashqi tomondan devorga qo’shimcha devor qurilishi davom etib,
uning
qalinligi 9 metrga etadi. Tashqi devordagi kungurda ham ta’mir ishlari](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_5.png)
![olib borilgan, natijada to’g’riburchakli kungur aylana shaklga aylanib
qolgan.
Demak, antik davrda Ichanqal’a savdo hunarmandchilik markazi
bo’lishi
bilan birga harbiy chegara vazifasini ham bajargan.
Xazorasp –
Xorazm vohasining janubiy darvozasi bo’lib, eng qadimiy
shaharlardan
biridir. Yodgorlik tekislikka qurilgan, uning rejalashtirilishi
to’rt
tomoni teng (10,8 ga), qadimda ikki qatorli devor bilan o’rab olingan,
ular
o’rtasida kengligi 2,10 m bo’lgan yo’lak o’tgan. Shaharning janubiy-
sharqiy
burchagida ark joylashgan (hajmi 40x40 m). Yodgorlikning qurilish
tarixi
to’g’risida yagona ilmiy fikr hanuzgacha mavjud emas, bunga
arxeologik
qazish ishlarining eng qadimiy madaniy qatlamgacha olib
borilmaganligidir.
1958–1960
yillarda Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi
xodimlari,
1997, 2000, 2003 yillarda Xorazm Ma’mun akademiyasining
arxeologiya
guruhi xodimlari Xazoraspning bir necha joyida tadqiqotlar olib
borilgan,
afsuski bu tadqiqotlar tugallanmay qolib ketgan.
Devor
va kungurlar saqlanib qolgan, balandligi turlicha, ya’ni 5-14 m.
Janubiy
devor mahalliy aholi tomonidan buzib tashlangan, bu devorda bitta
kungur
saqlanib qolgan, g’arbiy, shimoliy va sharqiy devorlarda kungurlar
yaxshi
saqlangan, ular o’rtasida oraliq 10–55 m.
Shimoliy-g’arbiy
qismi ichki qismidan eng qadimgi paxsa devor topildi,
unda
to’g’ri burchakli kungur mavjud.
Qal’aning
masjid qismida, shimoliy-g’arbiy, g’arbiy qismda mudofaa
devorini
kesish ishlari olib borildi. Natijada shaharning qurilish tarixini
mil.av.
VII asr bilan belgilash imkonini berdi. Tadqiqotchi Q.Sobirov
Bo’ston
shahrida bo’lib o’tgan Xalqaro Simpoziumda qilgan ma’ruzasida
Xazorasp
yoshini miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oidligini qayd etgan edi.
Xullas
Xazorasp qal’asida keng miqyosda tegilmaydigan er qatlamigacha
arxeologik
tadqiqotni olib borish zarur, bu albatta kelajakka oid masaladir.
Katqal’a (Shovot) –
Shovot tumanidagi Beruniy nomli shirkat xo’jaligi Kat
qishlog’i
hududida joylashgan, rejalashtirilishi noto’g’ri to’g’ri burchak,
umumiy
hajmi 10,8 ga, qadimda ikki qatorli devor o’rab olgan bo’lib, ular
o’z
navbatida yarim aylanali kungurlar bilan kuchaytirilgan, ular o’rtasidagi
oraliq
–27 m. Yodgorlik mil.av. IV asrda qurilgan.
Akshaxon –
Beruniy tumanidagi «Ozod» fermer xo’jaligidagi qumliklar
o’rtasida
tekislikka qurilgan. Rejalashtirilishi to’g’riburchak shaklda,
umumiy
maydoni – 45 ga, qadimda ikki qatorli devor o’rab olgan, kengligi –
6
m. Devor bo’ylab to’g’riburchakli kungurlar, burchak qismida esa to’rt
tomoni
teng kungurlar joylashgan.
Shimoli-g’arbiy
burchakda ark joylashgan, to’g’riburchak shaklda (380x340
m).
Darvoza janubi-sharqiy va janubiy-g’arbiy devorda joylashgan, labirint
bilan
mustahkamlangan. Yodgorlikning tashqi devori va kunguri o’rganildi.
Yodgorlik
mil.av. IV – milodiy III asrlarda Xorazmning poytaxti bo’lgan
(podsho
Farazman 1500 otliq askar bilan Baqtr shahriga A.Makedonskiy
huzuriga
shu shahardan ketgan bo’lishi shubhasiz). Yodgorlik](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_6.png)
![Qoraqalpog’iston va Avstraliya olimlari tomonidan uzluksiz ravishda
tekshirilmoqda.
Buxoro viloyatida antik davr yodgorliklari
Buxoro
viloyati hududida R.Sulaymonov rahbarligida, Buxoro shahrining
paydo
bo’lishi va rivojlanish tarixini o’rganish maqsadida
A.R.Muxammadjonov
rahbarligidagi arxeologik guruhlar tadqiqot ishlarini
olib
bordi. Natijada Romish–I, II, III, Setalak, Buxoro keng miqyosda
o’rganildi.
Buxoro –
Zarafshonning Rudizar va Zarirud ismli ikki sohilida bir-biriga
qarama-qarshi
joylashgan, alohida-alohida qishloqlar asosida paydo bo’lgan.
Shaharning
etti joyida keng ko’lamda arxeologik tadqiqotlar olib borilgan,
undagi
madaniy qatlam 20 metrdan oshiq. Devor avval paxsadan, keyin to’rt
tomoni
teng xom g’ishtdan qurilgan, to’g’ri burchakli kungurga ega. Shahar
uch
qismdan iborat, ya’ni ark, shahriston va shahar atrofidan iborat bo’lib,
turli
tarixiy davrda shakllangan.
Shu
bilan birga, Kozimontepa, Chordira, Qo’shrabod, Arabop-1, Arabop-2,
Varaxshaning
quyi qatlami, Xo’jabo’ston, Beshtepa yodgorliklari o’rganildi.
Qashqadaryo viloyati hududida antik davr yodgorliklari
S.K.Kabanov,
R.Sulaymanov rahbarligidagi arxeologik guruhlar
Erqo’rg’onda,
Toshkent Davlat Milliy universiteti arxeologiya guruhi
Keshda,
M.To’rabekov rahbarligidagi guruh Qarshi shahrida arxeologik
qazish
ishlarini olib bordi. Shu yodgorliklardan Erqo’rg’onda keng
miqyosda
arxeologik qazish ishlari olib borildi. Erqo’rg’on – Nautaka
viloyatining
markazi bo’lgan (A.Makedonskiy shu shaharda to’xtagan degan
taxminlar
bor). Rejalashtirilishi aylana shaklda, umumiy maydoni – 70 ga.
Antik
davrga oid qal’a devori, ark devori va ibodatxona o’rganildi. Shu bilan
birga,
Qal’ai- Zaxoki Maron, Tillatepa, Kasantepa yodgorliklari ham
o’rganilgan.
Samarqand viloyati hududida antik davr yodgorliklari
Ya.G’.G’ulomov
rahbarligida Afrosiyob ekspeditsiyasi Afrosiyobda keng
miqyosda
arxeologik tadqiqotlarni olib bordi.
Shaharning
mudofaa devori va ichki qismida qadimiy madaniy qatlam
o’rganildi,
natijada yodgorlikning qurilishi mil.av. 2500 yilga oidligi
aniqlandi
Bu yodgorlikda O’zbekiston-Germaniya, O’zbekiston-Frantsiya
arxeologiya
ekspeditsiyasi xodimlari faoliyat olib bormoqdalar.
R.Sulaymonov
rahbarligidagi arxeologik guruh Ko’ktepada arxeologik
qazish
ishlarini olib borib, qadimiy shahar ekanligini aniqladi. Shaharning
hajmi
100 ga, ark, ibodatxona, uy, mahallalar o’rganilgan.
Farg’ona vodiysida antik davr yodgorliklari
Farg’ona
vodiysida Yu.A.Zadneprovskiy, G.Abulg’ozieva, A.Anorbaev,
B.Matbabaev,
N.G.Gorbunova rahbarligidagi arxeologik guruhlar tarixiy
obidalarda
arxeologik qazish ishlarini olib bordilar.
Antik
davrga oid 20 ga yaqin yodgorlik qayd etilgan, Xitoy yozma
manbalaridagi
ma’lumotlarga qaraganda, Farg’ona vodiysida 70 dan ortiq
shaharlar
bo’lgan.](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_7.png)
![ Eylatan – rejalashtirilishi to’g’ri bo’lgan shaklda, ikki qatorli devor bilan
o’rab
olingan, umumiy maydoni – 200 ga. Ark mil.av IV – III asrlarga oid.
Mingtepa
– rejalashtirilishi to’g’ri burchak shaklda, umumiy maydoni – 40
ga.
Mingtepa yoki Marhamat shahri ikki qatorli devor bilan o’rab olingan,
devor
o’z navbatida to’rt burchakli kungurlar bilan kuchaytirilgan, ular
o’rtasidagi
oraliq 30 – 40 m. Shaharni Ershiga o’xshatishadi.
Ko’rgantepa –
rejalashtirilishi to’g’riburchak shaklda (250x230 m), 5,7 ga,
qadimda
devor bilan o’rab olingan.
Axsikent-1A, Axsikent 1V –
rejalashtirilishi to’g’riburchak shaklda,
umumiy
maydoni 35 ga, mil.av. III – II asrlarga oid, qalinligi 5 m devor
bilan
o’rab olingan.
Ershi –
shaharning joylashish o’rni mulohazali. N.Ya.Bichurin Ershini
Qo’qon
shahri o’rnida, A.N.Bernshtam esa Mingtepa yodgorligida degan
fikrni
bildiradilar. Yangi ma’lumotlarga qaraganda, Ershi – Eski Axsi degan
fikrlar
paydo bo’ldi. Mil.av. III–I asrlarda Ershi Axsi o’rnida bo’lgan shahar
40
ga bo’lib, ark ikki qismdan iborat bo’lgan Esgarlik devor bilan o’rab
olingan,
qalinligi – 5 m, balandligi – 3 m.
Quva (Kubo) –
hozirgi Quva shahri markazida tepalik mavjud bo’lib,
mahalliy
aholi o’rtasida «Shahriston» nomi bilan ma’lum. Yodgorlikni
B.A.Latinin,
V.D.Jukov, A.N.Bernshtam, V.A.Bulatova, I.Axrorov,
Yu.A.Zadneprovskiy,
B.Matbabaevlar arxeologik jihatdan o’rgandilar.
Yodgorlikni
1956 yildan Ya.G’.G’ulomov rahbarligidagi arxeologik guruh
o’rganishni
boshlagan. Yodgorlikning qurilishi milodiy I – III asrlarga oid
bo’lib,
paxsa devor bilan o’rab olingan. Tadqiqotchi B.Matbabaev
shaharning
dastlabki qurilish davrini mil.av. V asrga oid ekanligi to’g’risida
xulosalar
chiqargan.
Surxondaryo viloyati hududida antik davr yodgorliklari
Eski Termiz –
1936–1938 yillarda M.E.Masson rahbarligida Termiz
arxeologiya
ekspeditsiyasi shaharni arxeologik jihatdan o’rganish ishini olib
bordi.
Uning «qal’a» qismida qazish ishlarini olib bordi va shaharning
yoshini
mil.av. III asr bilan aniqladi. 1981 yildan Arxeologiya institutining
arxeologiya
guruhi arxeologik qazish ishlarini olib bordi. Sh.Raxmanov
1993
yildan eski Termiz mudofaa devori qurilishi tarixini o’rganishni
boshladi.
Keyingi yillarda O’zbekiston-Yaponiya arxeologiya ekspeditsiyasi
xodimlari
(rahbari Sh.Pidaev) Eski Termizda arxeologik qazish ishlarini olib
bormoqda,
olingan natijalar shaharning qurilish davri mil.av.V asrga oid
ekanligini
isbotladilar.
Dalvarzintepa –
Sho’rchi tumani hududida joylashgan, to’g’riburchak
shaklda,
umumiy maydoni – 30 ga, qadimda to’rt tomoni devor bilan o’rab
olingan,
devor o’z navbatida to’g’riburchakli kungurlar bilan o’rab olingan,
ular
orasidagi maydon 27–30 m. Yodgorlik 1967 yil L.I.Albaum tomonidan
topilib,
1970 yildan boshlab G.A.Pugachenkova rahbarligidagi Xamza nomli
san’atshunoslik
institutining arxeologik guruhi yodgorlikda tekshirish
ishlarini
boshlab yubordi.](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_8.png)
![ 1971 yilda Dalvarzintepa uy xonalaridan birida kichik tuvakchada oltindan
yasalgan
115 ta ashyolar topilgan. Ular xotin-qizlarning bezaklari, ya’ni
bilaguzuklar,
baldoq, tumor, turli shakldagi buyumlardan iborat bo’lgan.
Yodgorlikda
B.A.Turg’unov rahbarligida O’zbekiston-Yaponiya
ekspeditsiyasi
xodimlari qazish ishlarini olib bormoqda.
Zartepa –
Surxondaryo viloyati Angor tumani hududida Sherobod-Termiz
yo’lining
o’ng tomonida 200 m uzoqlikda joylashgan. Rejalashtirilishi to’rt
tomoni
teng, umumiy maydoni – 16 ga. To’rt tomoni ikki qatorli devor bilan
o’rab
olingan bo’lib, yarim aylanali kungurlar bilan kuchaytirilgan, ular
o’rtasidagi
masofa – 34 m. 1972–1974 yillarda Q.Sobirov rahbarligidagi
guruh
Zartepaning mudofaa tizimini o’rganish ishlarini olib borib, 4 ga
qurilish
davridan iborat ekanligini aniqladi.
Shaharning
markazida saroy, sharqiy qismi devorining ichki qismida budda
ibodatxonasi
qoldig’i o’rganildi.
Shaharning
qurilishi mil.av. I asrda, uning inqirozi esa milodiy IV asrga oid
bo’lgan.
Qoratepa –
Eski Termiz hududida joylashgan, 1972 yildan B.Ya.Staviskiy
rahbarligidagi
Moskva san’atshunoslik muzeyi arxeologik guruhi
yodgorlikda
qazish ishlarini olib bordi, natijada budda ibodatxonasi topib
o’rganildi.
Fayoztepa –
Eski Termiz hududida joylashgan. L.I.Albaum rahbarligida
arxeologik
guruh yodgorlikda qazish ishlarini olib bordi. Natijada budda
haykallari,
buddistlar to’planadigan joy o’rganildi. Bu yodgorliklardagi
O’zbekiston–Yaponiya
davlatlari birlashgan arxeologik guruhi qazish
ishlarini
olib borishmoqda, topilgan ashyolar bir necha marta Yaponiyadagi
ko’rgazmada
namoyish qilingan. E.Rtveladze tomonidan Surxondaryo
viloyati
bo’ylab arxeologik qidiruv ishlari olib borilib, 130 dan ortiq
yodgorliklar
viloyat arxeologik xaritasiga qayd etilgan, ularning aksariyati
antik
davrga oid bo’lgan.
Shu
bilan birga, Xalchayon, Xaydarobod, Mirzako’ltepa, Oysaritepa kabi
qishloq
manzillari arxeologik jihatdan o’rganilgan.
G.A.Pugachenkova
Xalchayon yodgorligida qazish ishlarini olib borib,
hukmdor
saroyini o’rgandi, bu erdan suvoriylar, insonlar haykallari topilgan.
Toshkent viloyati hududida antik davr yodgorliklari
Viloyat
hududidagi tarixiy obidalarda O’zbekiston Fanlar Akademiyasi
arxeologiya
institutining Yu.F.Buryakov, M.I.Filanovich, K.Abdullaev,
X.Duke
rahbarligidagi arxeologik guruhlari qazish ishlarini olib bordilar,
natijada
antik davrga oid ashyolar olindi.
Shoshtepa –
Salar kanali sohilida joylashgan, to’g’ri burchak shaklda
300x150
m, 4,5 ga. 1978–1979 yilda yodgorlikning janubi-sharqiy qismida
joylashgan
arkda qazish ishlari olib borildi, natijada III qurilish davri
aniqlandi.
Arxeologik ashyolarga qarab Shoshtepaning xronologik davri
aniqlandi.](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_9.png)
![ Shoshtepa I - (mil.av. V – IV asrlar)
Shoshtepa
II - (mil.av III – II asr boshlari)
Shoshtepa
III - (mil.av II – I asrlar)
Kanka –
Ohangaron daryosi sohilida balandlikka to’g’ri bo’lmagan
to’g’riburchak
shaklda qurilgan, umumiy maydoni 150 ga. Qadimda devor
bilan
o’rab olingan. Shimol tomon burchagida ark joylashgan. Devor avval
paxsadan,
keyin xom g’ishtdan tiklangan. Devorda aylana shaklda kungurlar
mavjud,
uning hajmi 9 m.
Kavardan –
noto’g’ri to’g’riburchak shaklda, umumiy maydoni – 75 ga.
Qadimda
ikki qatorli devor bilan o’rab olingan. Aylana shakldagi arkka ega.
Sirdaryo
va Jizzax viloyatlarida antik davr yodgorliklari juda kam
o’rganilgan.
Jizzax hududida Zamin shahari to’g’risida kam ma’lumotlar
bor.
Tarixi [ tahrir | manbasini
tahrirlash ]
So zning
zamonaviy ma nosida yodgorliklarning prototiplari qadimgi dafn ʻ ʼ
majmualari
edi (masalan, qadimgi Misr piramidalari , Sharqning ba zi ʼ
mamlakatlaridagi
qabr toshlari), ammo bunday tuzilmalarda yodgorlik funktsiyasi
haligacha
kult va madaniyatdan ustun bo lmagan. ʻ
Birinchi
to laqonli yodgorliklar (ya ni, faqat yodgorlik funksiyasini bajaradigan ʻ ʼ
tuzilmalar)
Qadimgi Rimda paydo bo lgan. Bularga imperatorlarning otliq ʻ
haykallari,
yodgorlik arklari va ustunlar kiradi.
O rta
asrlarda Evropada xochlar ko pincha unutilmas joylarda o rnatildi (masalan, ʻ ʻ ʻ
Zdudichskiy
tosh xochi). Yodgorlik ibodatxonalarini qurish an anasi ham mavjud ʼ
edi.
Bunday ibodatxonalar ikkita funksiyani — yodgorlik va kultni birlashtirgan.
Masalan,
faqatgina Rossiyaga xos bo lgan „qon ustida“ ibodatxonalari. ʻ
Birinchi
haykal-yodgorliklar Uyg onish davrida Yevropada paydo bo lgan. ʻ ʻ
Qadimgi
Rim imperatorlari yodgorliklari bunday yodgorliklarga namuna bo lib ʻ
xizmat
qilgan. XVIII-XIX asrlarda yodgorlik maqsadida yirik yodgorlik inshootlari
ham
qurilgan, masalan, zafar arklari (qadimgi Rim timsoli va o xshashida ʻ
yaratilgan)
keng tarqaldi.
20-asr
oxiri 21-asr boshlarida kichik, „xona“ yodgorlik-haykallar keng tarqaldi.
Ko pincha
ular to liq hajmda ishlab chiqariladi va poydevorga o rnatilmaydi, lekin ʻ ʻ ʻ
ko cha
darajasiga xos ravishda yaratilgan. ʻ](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_10.png)
![Siyosatda [
Yodgorlik, dekommunizatsiyadan keyin. Stalin
etiklari — Budapesht yaqinidagi Stalin haykalidan
qolgan narsa.
Yodgorlik.
Dekommunizatsiyadan keyin Budapesht yaqinidagi Stalin haykalidan
faqatgina
Stalin etiklari saqlanib qolgan.Fashistlar Germaniyasida gomofobiya
qurbonlari
yodgorligining ochilish marosimida so zga chiqqan Germaniyaning ʻ
Isroildagi
elchisi „Yodgorliklar o zlarining ob’ektiv tarixiy funksiyasidan tashqari, ʻ
u
yoki bu siyosiy paradigmani qo llab-quvvatlashga xizmat qiladi“-degan fikrlarni ʻ
bayon
qilgan :
O‘tgan
voqealarni abadiylashtirishda yodgorliklar o‘rnatish, ko‘chalarga nom
berish
muhim ahamiyatga ega. Lekin, birinchi navbatda, ular kelajak haqida
eslatma
bo lib xizmat qiladi. ʻ
Siyosiy
paradigmaning o zgarishi ko pincha oldingi rejim tomonidan o rnatilgan ʻ ʻ ʻ
yodgorliklarning
buzilishiga olib keladi (Denazifikatsiya, destalinizatsiya).](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_11.png)
![Adabiyotlar ro`yxati
1. ↑ Tolkoviy
slovar Ushakova.
Сокол К. Г. Монументальные
памятники Российской империи:
Каталог. —
Вагриус Плюс, 2006. — 432 с. — ISBN 5-98525-018-0
Lyubov
Golburt. O chyom svidetelstvuyut pamyatniki? // Istoriya i
povestvovanie:
Sb. statey. — M.: NLO, 2006, s. 51—68
Памятники
героям-комсомольцам: иллюстрированное справочное
издание,
посвященное 65-летию Победы в Великой Отечественной
войне /
рук. авт. колл.: Б. А. Ручкин ; сост. В. И. Десятерик, Б. А.
Ручкин,
В. Б. Арсентьев; отв. ред. В. И. Десятерик. — М. : Изд-
во Моск.
гуманит. ун-та , 2010 . — 188 с. — 200 экз. — ISBN 978-5-
98079-612-9
Malov, Sergey Yefimovich .
Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti.
Ripol
Klassik, 2013.](/data/documents/76271d7f-d606-4387-9a71-a4978cd3a2f2/page_12.png)
Mavzu: Yodgorliklar haqida umumiy tushuncha va ularning turlari Reja: 1.Yodgotrliklar haqida malumot 2.Yodgorliklar turlari 3.Antik davr yodgorliklari{ O`zbekistonda o`rganilgan}
Yodgorlik — bu biror narsaning yoki biror shaxsning xotirasini saqlaydigan inshootdir Yodgorliklarning butun xilma-xilligi yoki monumental san at asarlari ramziy ʼ yodgorliklarga alohida e tibor berilib, ular yodgorlik fani tomonidan o rganiladi. ʼ ʻ Yodgorliklar ob’ektiv tarixiy funktsiyani bajaradi va ko pchilik tashviqot ob’ekti ʻ bo lgan siyosiy yukni ko taradi. ʻ ʻ Yodgorlik turlari G. Moskva Krekshino stantsiyasi qishlog i, G alaba bog i, yodgorlik yaqinida ʻ ʻ ʻ yodgorlik tosh, xoch va boshqalar; büstlar; haykallar; ot haykallari , zafarli arklar, obelisklar, rostral ustunlar, zafar ustunlari; Kuboklar va kenotaflar; mavhum kompozitsiyalar; Memorial belgi, yodgorlik lavhasi; Texnik yodgorliklar: yodgorlik sifatida o rnatilgan texnik qurilmalar, ʻ ko pincha transport vositalari (lokomotivlar, avtomobillar, tanklar, ʻ qurollar, samolyotlar va boshqalar); Memorial majmualar piramidalar Yodgorliklar ( lot . monumentum „ esdalik ; yodgorlik “, monere so ʻ zidan „ ilhomlantirmoq , eslatmoq , ilhomlantirmoq “) o ʻ z davri va davrining har qanday muhim voqeasini belgilab beruvchi hamda voqelikni ijtimoiy va jamoat idrokiga mos keladigan ravishda tasvirlab beradigan sun ʼ iy kelib chiqqan muhim timsollari hisoblanadi . Masalan, Borodinodagi arxitektura ansambli Borodino jangi sharafiga, Volgogradda Stalingrad jangi sharafiga qurilgan yodgorliklar shular jumlasidandir.Monumental haykal odatda o z davrining shaxsini idrok ʻ etish kontekstida katta kuch sarflashni talab qiladigan muhim, qahramonlik voqealari sharafiga o rnatiladi. Arxitektura nuqtai ʻ nazaridan, yodgorliklar makonni tashkil qiladi, ko pincha yodgorliklar ʻ maydon yoki boshqa jamoat joylarining vizual markazi bo lib xizmat ʻ qiladi. Qabr toshlari qabristonlarda o rnatiladi, ular ko pincha marhumning ʻ ʻ dinining ramzlarini aks ettiradi (masalan, nasroniy qabristonlaridagi xoch).
’rta osiyoda antik davr yodgorliklari O’rta Osiyo hududida mil.av. IV– milodiy IV asrlarga oid yodgorliklarda keng miqyosda arxeologik tadqiqotlar olib borildi. O’zbekiston hududida M.E.Masson rahbarligida Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi, Ya.G’.G’ulomov nomidagi Arxeologiya institutining arxeologiya guruhi O’zbekistonning barcha viloyatlarida, S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi, Xorazm vohasida V.M.Masson rahbarligida Baqtriya ekspeditsiyasi, G.A.Pugachenkova rahbarligida Xamza nomidagi san’atshunoslik ekspeditsiyasi xodimlarining Surxondaryo viloyatidagi faoliyatlarini qayd etish mumkin. M.E.Masson rahbarligida Turkmaniston hududida Turkmaniston arxeologiya ekspeditsiyasi xodimlari arxeologik tadqiqotlarni olib bordi. Tojikiston hududida A.N.Bernshtam, Pomir-Oloy tog’ tizimi atroflarida A.M.Mandelshtam, Beshkent cho’lida arxeologik tadqiqotlarni olib bordilar. O’rta Osiyo hududida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida olingan ashyolar antik davr tarixini yoritishda muhim manba bo’ladi. O’zbekiston hududida antik davr yodgorliklarida arxeologik tadqiqotlar O’zbekiston hududida antik davrga oid yodgorliklarni o’rganish Surxondaryo hududida olib borildi. XX asrning 30 yillari boshlari va o’rtalarida M.E.Masson rahbarligidagi Termiz arxeologiya-kompleks ekspeditsiyasi xodimlari eski Termizning qal’a qismida qazish ishlarini olib borib, mil.avv. III asrga oid ashyolarni olishga muvaffaq bo’ldilar. Shu bilan birga, Kushon davriga oid Ayritomda qazish ishlarini olib bordi, natijada noyob ashyolar, ya’ni «arfa chalayotgan ayol» haykali topilgan. 1937–1940 yillarda S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya- etnografiya ekspeditsiyasi Amudaryoning qurib qolgan o’zani Aqchadaryo havzasidagi tarixiy obidalarni ro’yxatga oldi, arxeologik xaritaga joylashtirdi, Jonbos qal’a, Tuproq qal’a yodgorliklarida qazish ishlarini olib
bordi. Ekspeditsiya a’zolari 1946 yildan 1991 yilgacha bo’lgan tarixiy davrda Qo’yqirilgan qal’a, Ko’zaliqir, Ayozqal’a 1, 2, 3, Qalaliqir, Quyisoy- 2 yodgorliklarida keng miqyosda qazish ishlarini olib bordi. Qo’yqirilgan qal’a o’zining rejalashtirilishi, me’moriy inshooti bilan diqqatga sazovor. S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi xodimlari keng miqyosda tarixiy obidalarni ro’yxatga olishni olib bordi, natijada 400ga yaqin obidalar topilib, ular antik va o’rta asrlarga oiddir. 1967 yildan boshlab O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog’iston filialining arxeologik guruhi Qoraqalpog’iston va Xorazm viloyati hududida arxeologik qidiruv va qazish ishlarini olib bordi. E.Bijanov Ustyurtdagi qadimgi tosh davri manzillarini, V.N.Yagodin Kerdar madaniyati, Xorazm va ko’chmanchilar aloqalari, A.V.Gudkova Tokqal’a, G.Xo’janiyazov Qo’rg’oshin qal’a, Burli-qal’a, Akchingul yodgorliklarida, M.Mambetullaev Katqal’a, Tuprokqal’a, Voyangan Tuprokqal’a (Xiva), Olmaotishgan-2, Xiva, K.Sobirov Katqal’a, Tuproqqal’a, Xazorasp yodgorliklarida arxeologik qazish ishlarini olib bordilar. Mil.av. IV – milodiy III asrlarga oid bo’lgan shaharlar ko’chmanchilar bilan chegaralarda, daryo sohillarida, sug’oriladigan vohalarda qurilgan bo’lib, mukammal mudofa tizimlariga ega. Amudaryoning o’ng sohili hududidagi qal’alar: Jonbosqal’a, Qo’yqirilganqal’a, Ayozqal’a 1, 2, 3, Katta va Kichik Qirqqizqal’a, Qulqal’a, Qumbosganqal’a, Dumanqal’a, Akshaxon, Tuproqqal’a, Qizilqal’a, Qo’rg’oshinqal’a, Aqchungul, Kuyukqal’a, Gaurqal’a (Sulton Uvays tog’i), Tukqal’a, Jildikqal’a, Burgutqal’a, Ellikqal’a, Uyqal’a, Katta Guldursun, Bozorqal’a, Angkaqal’a, Pilqal’a, Odamliqal’a, Doshqal’a-2 , Tuproqqal’a, Eresqal’a. Amudaryoning so’l sohili hududidagi qal’alar: Gurganch, Davkasgan, Shoxsanam, Shexrlik, Yarbekirqal’a, Zamaxshar, Ichanqal’a, Bo’ldimsoz, Gaurqal’a (Xo’jayli), Ketmenchi, Tuprokqal’a (Xiva), Tuproqqal’a (Yangiariq), Tuproqqal’a (Kushko’pir), Kunaqal’a, Voyangan, Tuproqqal’a (Shovot), Katqal’a (Shovot) Kalajik, Xazorasp, Chingiztepa 1, 2, 3, Xumbuztepa, Tuprokqal’a (Qo’ng’irot), Sadvar, Jig’arband, Elxaros, Dargon, Gaur 1, 2 (Sariqamish havzasi) va boshqalar. Antik davrda bu shaharlar mustaqil shahar-davlatlar sifatida mavjud bo’lib, harbiy chegara va iqtisodiy madaniy markazlar bo’lgan. Yuqorida qayd etilgan qal’alarni ba’zilarining me’moriy-topografik va mudofa tizimiga e’tiborni qaratamiz. Yonboshqal’a – To’rtko’l tumani hududida joylashgan, to’g’riburchak shaklda (200x170 m. 3,4 ga) to’rt tomonini ikki qatorli devor o’rab olingan. Avval paxsadan keyin esa to’rt tomoni teng xom g’ishtdan tiklangan (40x40x10 sm). Devor pastki qismi qalinligi – 5 m, balandligi 5-10 m. Darvoza to’g’ri burchakli bir necha aylanma yo’ldan iborat yo’lakka ega bo’lib, uning kengligi – 5 m. Devor va darvoza devorida kungurlar mavjud emas, balki shaxmat uslubida joylashgan nayza o’qi uchli shinaklar mavjud, ular o’rtasidagi oraliq maydoni 1,20-1,84 m, ichki tomonda kengligi 0,18-
0,12 sm, tashqi tomonda esa 0,30-0,40 sm. Devorlar burchagida uchta shinak joylashgan bo’lib, turli tomonga yo’nalib, kungur vazifasini bajargan. Qo’yqirilganqal’a – To’rtko’l tumani hududida joylashib, aylana shaklda qurilgan, hajmi 86,5 m mudofaa devor bilan o’rab olinib, 9 ta kungur bilan mustahkamlangan. Kungurlar yon tomonga emas, devordan ancha baland qilib qurilgan. Yodgorlik markaziy qismida tsilindr shaklida (hajmi 42 m) ikki qavatli inshoot qurilgan. Yodgorlikda astronomik kuzatishlar olib borilgan, keyingi tarixiy davrda qabristonga aylangan (loydan yasalgan ossuariylar ko’plab topilgan). Tuproqqal’a – Ellikqal’a tumani hududida joylashgan, to’g’riburchak shaklda, umumiy maydoni – 17 ga: Tuproqqal’a yodgorligining qurilishi tarixi masalasida turli fikrlar mavjud. Tuproqqal’ada eng qadimiy madaniy qatlamgacha tadqiqot ishlari olib borilgan emas, shuning uchun ham uning qurilish xronologiyasi munozarali bo’lib qolmoqda. Bizningcha yodgorlik mil.av. IV asrda qurilgan bo’lsa kerak. Vazamar davrida Tuproqqal’a Xorazmshoxlarning yozgi qarorgohi, poytaxt esa Akshaxon qal’asi bo’lgan. Shahar darvozasi janub tomonda joylashib, to’g’riburchakli labirint bilan mustahkamlangan, kungurga ega emas. Darvozadan qarshi tomonda kengligi 10 m ko’cha o’tgan bo’lib, ichki qismini ikki mahallaga ajratgan uy-joylar zich joylashgan. Shaharning shimoliy-g’arbiy qismida saroy joylashgan, uchta kungur bilan mustahkamlangan. Saroyning maydoni 6,5 ming m2. Saroyda bir necha «Katta zallar» ochilgan bo’lib, ularning devorlarida turli haykal tasvirlari tushirilgan, topilgan ashyolarga qarab uy xonalari «Podsho zali», «Askar zali», «Bug’u zali» nomini olgan. Saroy xonalaridagi katta ahamiyatga ega bo’lgan ashyolardan biri teri va yog’och taxtachalarga yozilgan 120ga yaqin podsholik arxiv xujjatlari olinganligidir. Ichanqal’a to’g’riburchak shaklda, umumiy maydoni 26 ga. Qadimda ikki qatorli mudofaa devor bilan o’rab olingan, devor o’z navbatida aylana shakldagi kunguralar bilan o’rab olingan, ular o’rtasidagi oraliq – 30 m. Shaharning paydo bo’lishi va rivojlanish tarixini o’rganish maqsadida M.Mambetullaev shaharning bir necha joyida tadqiqot ishlarini olib bordi, natijada 10 ta qurilish davri mavjudligi aniqlandi. Mudofa devorining etti joyida kesish ishlari olib borilib, natijada devor qurilishi tarixi oydinlashdi. I–qurilish davrida ikki qatorli devor paxsadan qurilib, uning balandligi – 0,85 m, yo’lak kengligi – 2,50 m. Bu qurilish davri miloddan avvalgi VI-V asrlarga oid, II–qurilish davrida paxsa devor ustiga xom g’ishtli devor tiklangan, hajmi (40x40x10 sm, 41x41x12 sm) yo’lak kengligida o’zgarish sezilmaydi, qo’sh devor ko’tarilishi davom etadi, tashqi tomondan qo’shimcha devor qurilishi olib borilgan, natijada devor qalinligi 7 m bo’lgan (mil.av. IV-III asrlarga oid). III–qurilish davri – Xivada madaniy hayot yuksaladi, g’arbiy devor markazida ark qad ko’taradi, bu rivojlanish milodiy IV asrgacha davom etadi. Tashqi tomondan devorga qo’shimcha devor qurilishi davom etib, uning qalinligi 9 metrga etadi. Tashqi devordagi kungurda ham ta’mir ishlari