logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Yordamchi so‘zlarning pragmalingvistik tahlili

Yordamchi so‘zlarning pragmalingvistik tahlili

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

149 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Yordamchi so‘zlarning pragmalingvistik tahlili Reja: Kirish. Asosiy qism : I. Ko ‘ makchilarda pressuppozitsion xususiyatlar II. Bog‘lovchilar nutqda qo‘llanishining umumiy masalalari. III. Yuklamalarning nutqda qo‘llanishining umumiy masalalari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Zamonaviy tilshunoslikda “Pragmalingvistika” mustahkam o‘rin egallayotgan tilshunoslikning eng dolzarb yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Tilshunoslik empirik tahlilni bilishning boshqa g‘oyalari va amallari bilan boyitishga uzoq tayyorgarlik ko‘rdi. XX asr davrda empirizm, fenomenologiya, konstruktivizm kabi falsafiy g‘oyalarni o‘zida jamlagan metodologiyaga asoslangan lisoniy tahlil yo‘nalishlari yuzaga keldi. Ana shunday yo‘nalishlardan biri, albatta, pragmalingvistikadir. Til vositalarining pragmalingvistik tabiatini tahlil qilish tilshunoslikning e’tiborga molik masalalaridan biridir. Shu boisdan keyingi yillar o‘zbek tilshunosligida lingvopragmatik tahlil asosidagi bir qator tadqiqotlar maydonga keldi. Sh.Safarov “Pragmalingvistika” asarida “Pragmatika nisbatan yangi soha hisoblanib, unda tilning undan foydalanuvchilariga bo‘lgan munosabati o‘rganiladi. Muloqot jarayonida so‘zlovchi o‘z fikrini bayon qilishda uning oldida ma’lum maqsad turadi. Bu maqsad so‘zlovchini tinglovchi tushunish, anglashidan iboratdir. Lison qanchlik ijtimoiy, so‘zlovchi va tinglovchi uchun umumiy, majburiy bo‘lsa, nutq ham ular uchun shunchalik umumiy, majburiy va ijtimoiydir” 1 , -deb takidlaydi. Pragmatikani o‘zbek tilshunosligidagi o‘rni, uning lingvistik sathning boshqa sohalari bilan aloqasi borasida ko‘pgina tilshunos olimlarimiz fikr bildirib o‘tishgan. Bu soha bilan maxsus shug‘ullangan olim Sh. Safarovning bu masalaga bag‘ishlangan maxsus monografiyasida jahonning pragmatik tadqiqotlar bilan shug‘ullangan ko‘plab tilshunoslarning qarashlari tahlil qilingan. Olim pragmalingvistik tadqiqotlarni ikkiga: tor va keng yondashuvlarga ajratib, bu masalaga oid yoki unga bog‘liq qarashlarni keng va chuqur mushohada asosida tahlil qilib, bir-birini inkor qilayotgan yoki biri ikkinchisiga ,,soya” tashlayotgan ta’riflarni bir umumiy g‘oya atrofida birlashtirib, pragmalingvistik tadqiq metodologiyasining dialektik asosi yoki tayanch nuqtasi vazifasini faoliyat tamoyili yoki umuman faoliyat falsafasi o‘tashi 1 Safarov Sh. Pragmalingvistika, - T., O’zME nashriyoti, 2008- yil, 65- bet lozimligini uqtiradi va pragmalingvistikaga shunday ta’rif beradi: ,, 2 …p ragmatika tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib, uning tadqiqot doirasida muloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish, ularni qo‘llash hamda ushbu qo‘llanishdagi birliklarning muloqot ishtirikchilariga ta’siri masalalari o‘rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya shart-sharoitlariga nisbatan, keng ma’nodagi kontekst sifatida o‘rganiladi. Lisoniy hodisalarning bu yo‘sindagi tahlili ularning qo‘llanishidagi u yoki bu muhitda mavjud bo‘lgan to‘siqlar, chegaralanishlarni ham aniqlashga imkon beradi. Lingvistik tahlilning asosiy g‘oyasi ham lisonning tabiatini uning amaliy faoliyatida qo‘llanishiga nisbatan yoki boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi doirasida aniqlashdir. Aynan vazifa (funksiya) tushunchasi lison tahliliga pragmalingvistik yondashuvning poydevoridir”. 3 Darhaqiqat, yordamchi so‘zlarning (ko‘makchi , bog‘lovchi, yuklama) semantikasidagi asosiy semani ,,vazifa” belgisi tashkil etadi. Ular lug‘aviy ma’no anglatmasdan nutqda voqelangan vaqtda, kommunikatsiya jarayonida matn bilan bog‘liq rang- barang xususiy ma’nolarni voqelantirish vazifasini bajaradi. Ana shu nuqtayi nazardan, tadqiqotimiz obyekti bo‘lgan yordamchi so‘zlarning muhim tomonlarini yoritishda lingvopragmatik yondashuvning ham alohida ahamiyati xususida to‘xtalamiz. Nutqiy akt, predikativ bo‘lmagan so‘zlar, kontekst, nutqiy vaziyat, so‘zlovchi shaxsi kabi tushunchalar lingvistik pragmatikaning markaziy tushunchalaridir. Bu tushuncha matn tarkibidagi yordamchi so‘zlar pragmatikasi tadqiqi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Aslida yordamchi so‘zlar gap yoki jumla tarkibidagi so‘zlarni yoki sodda gaplarni hamda ular orasidagi turli xil munosabatlarni ifodalovchi yoki ularga qo‘shimcha ma’no beruvchi grammatik vositalar hisoblansada, matn talabiga ko‘ra xilma-xil pragmatik, hosila ma’nolari ham kasb etishi mumkin. Pragmatik tilshunoslik tadqiqotchilari prof. A. Nurmonov va M. Hakimov gap semantikasining mazmuniy yo‘nalishi bilan bog‘liq muammolarni ko‘rsatish jarayonida mantiqiy semantikaning yirik vakili B. Rassel so‘zlarni indikativ va indikativ bo‘lmagan so‘zlarga ajratishini aytishadi. Ya’ni obyektiv borliqdagi ma’lum narsa-hodisalarni, 2 Safarov Sh. Pragmalingvistika, - T., O’zME nashriyoti, 2008- yil, 70- bet 3 Safarov Sh. Pragmalingvistika, - T., O’zME nashriyoti, 2008- yil, belgi-xususiyatlarni, harakat- hodisalarni nomlash xususiyatiga ega bo‘lgan so‘zlarni indikativ ,,ishora qiluvchi” so‘zlar, bunday xususiyatga ega bo‘lmagan so‘zlarni esa indikativ bo‘lmagan so‘zlar deb hisoblashadi va gap semantikasi bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslar gap tarkibida ana shunday indikativ bo‘lmagan so‘zlar kelganda ancha qiyinchilikka duch kelishlarini aytishadi. 4 Bu gap semantikasi bilan bog‘liq qanday qiyinchilik ekanligini olimlar shunday izohlashadi: ,,gap tarkibidagi deskriptiv so‘zlarni (induktiv so‘zlarni) konkret nutq vaziyati bilan bog‘lamasa ham, qaysi denotativ (atash) ma’noda ekanligini, obyektiv borliqdagi nimani nomlab kelayotganligini aniqlash imkoniyati bo‘lsa, deskriptiv bo‘lmagan so‘zlarni bunday aniqlash mumkin emas. Bunday so‘zlar obyektiv narsa va hodisalar, belgi va xususiyatlar, harakat va holatlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri nomlanmagani tufayli, ular muayyan vaziyat bilan bog‘lanmasa, nimaga ishora qilayotgani noma’lumligicha qolishi ma’lum bo’ldi. Bu shuni ko‘rsatadiki, gap semantikasini shu gap tarkibida qo‘llanilayotgan so‘zlarning faqat obyektiv borliqqa munosabatini aniqlash bilangina to‘la izohlash mumkin emas ekan. Bunga gapning nutq jaroyoniga, nutq vaziyatiga ega bo‘lgan munosabatini aniqlashni qo‘shish zaruriyati ham mavjud. Ana shunday amaliy ehtiyoj bilan lingvistik semantika bag‘ridan lingvistik pragmatika o‘sib chiqdi”. 5 B. Rassel nazarda tutgan induktiv bo‘lmagan so‘zlar yoki A. Nurmonov va M. Hakimovlar aytgan deskriptiv bo‘lmagan so‘zlar sirasiga birinchi navbatda yordamchi so‘zlar kiradi. Bu so‘zlarning ma’no – mohiyati esa muayyan nutq vaziyatiga bog‘liq holda ma’lum matn ichida ochiladi. Binobarin, so‘zlovchining ichki niyati bilan bog‘liq maqsadini ifodalashda yoki uning obyektiv borliqqa va o‘z nutqiga qo‘shimcha munosabat bildirishiga yordamchi so‘zlarning alohida ahamiyati bor. Yordamchi so‘zlarning so‘zlovchi niyatini yuzaga chiqarish jarayonidagi xizmatlari lingvopragmatikaning morfopragmatik va sintaksopragmatik deb nomlanuvchi yo‘nalishlarida o‘rganiladi. 4 Nurmonov A, Hakimov M .Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi // O ‘ zbek tili va adabiyoti, 2001, 4- son, 55-bet 5 Nurmonov A. . Hakimov M. Ko‘rsatilgan asar, 55-bet Ko ‘ makchilarda pressuppozitsion xususiyatlar Ma’lumki, yordamchi so‘zlar (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamalar) morfologik vositalar hisoblangani uchun ular morfopragmatikaning o‘rganish obyekti hisoblansa, muayyan matniy jumlalarni shakllantirishga yordam berishi yoki unga qo‘shimcha ma’no berishi bilan sintaksopragmatikada ham alohida o‘rin tutadi. Shu nuqtayi nazardan, bu turkum so‘zlar anglatgan relyatsion ma’no – pragmatizatsiyaning asosi sifatida baholanib, turli pragmatik munosabatlar ushbu so‘zlarning ma’noviy bazalarida rivojlanadi. Demak, lisoniy tabiatiga ko‘ra morfopragmatikaga xos sanalsada, ularning to‘g‘ridan- to‘g‘ri nutq jarayonida so‘zlovchi illokutiv niyatini ro‘yobga chiqarishga xizmat qilishi orqali sintaksopragmatikaga oid munosabatlarni yuzaga keltirishi ularning funksional xususiyatiga bog‘lanadi. ,, Sintaksopragmatik talqin ham sintaktik elementlarning so‘zlovchining o‘zi ifoda etayotgan fikriga munosabati bilan belgilanadi. Jumladan, xabar mazmunida qo‘shimcha axborot ko‘rinishlari aniqlik, gumon, yashirin kabi pragmatik mazmunning sintaktik vositalar yordamida ifodalanishi sintaksopragmatik talqin deb yuritiladi. Masalan, maktabga ketdi bilan maktab tomon ketdi jumlasining mazmuni keskin farqlanadi.” 6 Darhaqiqat, bu jumladagi M. Hakimov nazarda tutgan farqlanish nimada ko‘rinadi? E’tibor qaratadigan bo‘lsak, bu o‘rinda maktab, ketdi birliklari o‘z joyida, ularda farqlanish, asosiy differensiatsiya morfopragmatik birliklar –ga kelishik qo‘shimchasi va tomon ko‘makchisi o‘rtasida sodir bo‘lmoqda. ,,Maktabga ketdi” – jumlasida aniq xabar bor, ikkilanish yo’q, tamom kimdir maktabga ketgan – xabar aniq. Ko‘makchi bilan shakllangan jumlada esa quyidagi mazmunlar kuzatiladi: 6 Hakimov M. O‘zbek tilida matnning pragmatik talqini: filol. fan. doktori. diss. avtoref. Toshkent , 2001. 27- bet ehtimollik ( maktabga ketgandir) gumon ( balki boshqa tomonga ketgandir ) Maktab tomon faraz ( maktab tomonga ketgan bo‘lsa kerak ) ketdi ikkilanish ( balki yo‘lini o‘zgartirgandir ) noaniqlik ( qayoqqa ketdi ) Umuman bu jumla kimnidir aniq maktabga ketgani xususida ma’lumot bera olmaydi, ya’ni xabar ikkilanish, tusmollikka asoslanadi. Ana shu ma’nolarga ko‘ra jumla farqlanadi. Bu farqlanish esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, morfopragmatik birliklar zimmasiga tushsada, sintaksopragmatik jarayonni yuzaga keltiradi. Presuppozitsiyaga ishora qiluvchi vositalarning semantik tahlili hozirgi davr tilshunosligining dolzarb mavzusi hisoblanadi. Uning uchun hozirgi kunda har bir so‘z turkumlari, har bir kategoriyani presuppozitsion tahlil etish kuchaydi. Til kategoriyalarini presuppozitsion tahlil etish kuchaydi. Til kategoriyalarini presuppozitsion tahlil etish tilshunoslikning yangi qirralarini ochib beradi. Ularning shu kungacha ko‘rinmay kelgan turli tomonlarini yana ham ochib beradi. Chunki, S. D. Kastnelson aytganiday: ,,Grammatikani katta qismi suv ostiga yashiringan muz tog‘i bilan qiyoslash mumkin. Hali grammatikaning, ayniqsa, sintaksisning mazmuniy uzvlari ,, suv ostida yashirinib” turibdi. Bu uzvlarni so‘z, gap doirasidan chiqmaydigan ilmiy tadqiqot bilan ochib bo‘lmaydi. Shuning uchun gapni turli qirralari bilan bog‘liq bo‘lgan, sistema sifatida talqin etish zarur. Sistema elementlarining birortasi ham chetda qolmasligi kerak. Chunki gap ichida leksik ma’noga ega bo’lmagan so‘zlar borki, ularning ma’nolarini pragmatik jihatdan tahlil etilmasa, mavhum bo‘lib qoladi. Ana shunday so‘zlarni pragmatikasini presuppozitsiyasiz tushunib bo‘lmaydi. 7 Umuman, tildagi barcha kategoriyalarni presuppozitsion tahlil etish tilshunos uchun juda ko‘p narsa beradi. Tilning ,,suv ostida yashiringan” qismlarini ochishda qo‘l keladi 8 . Presuppozitsiyaga yo‘l ochuvchi lingvistik vositalar ichida yordamchi so‘zlar alohida ahamiyatga ega. Ular gap ichida o‘ziga xos mantiqiy ma’nolar anglatib, o‘zi 7 Канцельсон С .Д. Типология языка и речевое мышление.-Л .,1972.стр.83. 8 Rahimov U. O‘zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi: Filol. Fan. Nomz. …dis. Avtoref. Samarqand, 1994. ishtirok etgan gapning mazmuniy tuzilishini murakkablashtiradi hamda turli ma’nodagi presuppozitsiyalarga ishora qiladi. Tashqari ko‘makchisi doimo chiqish kelishigidagi ot va otlashgan so‘zlar bilan birga keladi va to‘ldiruvchi funksiyasida qo‘llanilib, o‘zi alohida propozitsiyani ifodalaydi. Shuning uchun ham –dan tashqari konstruktsiyasi sodda gap semantik tuzilishini murakkablashtiradi. Bu konstruksiya qatnashgan sodda gap doimo ikki propozitsiyani ifodalaydi. Masalan, Qishlog ‘ imizda paxtachilikdan tashqari, boshqa qishloq xo ‘ jalik mahsulotlariga ham katta e’tibor berilmoqda gapida ikki propozitsiya: 1) paxtachilikka katta e’tibor berilayotganligi; 2) boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlariga (makkajo‘xori, sholi va boshqa narsalarga) e’tibor berilayotganligi mavjud. Ikkinchi propozitsiya birinchi propozitsiyaga qo‘shilmoqda. Ikki propozitsiya o‘rtasida konyunktiv munosabat mavjud. Birinchi propozitsiya to‘ldiruvchi funksiyasidagi paxtachilikdan tashqari konstruktsiyasi orqali, ikkinchi propozitsiya esa gap konstuyentlari ifodalangan. Konstuyent tarkibidagi ham yuklamasi konstuyentlar ifodalatotgan presuppozitsiyadan tashqari, yana boshqa propozitsiyani ham mavjudligiga ishora qiladi. Solishtiring: Qishlog ‘ imizda boshqa qishloq xo ‘ jalik mahsulotlariga ham katta e’tibor berilmoqda konstruksiyasida ham ikki propozitsiya: 1) boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlariga katta e’tibor berilayotganligi; 2) asosiy e’tibor berilayotgan yana boshqa qandaydir qishloq xo‘jalik mahsulotining borligi. Ikkinchi propozitsiya presuppozitsiya orqali anglashiladi. Bu ham yuklamasining presuppozitsiyasidir. Demak, Qishlog ‘ imizda paxtachilikdan tashqari, boshqa qishloq xo ‘ jalik mahsulotlariga ham katta e’tibor berilmoqda gapi bilan qishlog ‘ imizda qishloq xo’jalik mahsulotlariga ham katta e’tibor berilmoqda gapi o‘rtasida propozitiv tuzilish nuqtayi nazaridan hech qanday farq yo‘q. Ular o‘rtasidagi farq faqat birinchi propozitsiyaning aniq – noaniqligidadir. Tarkibida propozitsiyani reallashtiruvchisi –dan tashqari konstruksiyasi mavjud bo‘lgan gapda birinchi propozitsiya aniq, ikkinchi tipdagi gapda esa noaniq bo‘ladi. Solishtiring: Birinchi gap propozitiv Ikkinchi gap propozitiv strukturasi strukturasi Presup.: 1) paxtachilikka katta Presup.: Qandaydir qishloq e’tibor berilmoqda xojalik mahsulotlariga e'tibor berilmoqda Eksplitsit propozitsiya: 2) Boshqa Eksplitsit propozitsiya: Boshqa qishloq xo ‘ jalik maxsulotlariga qishloq xo ‘ jalik mahsulotlariga ham e’tibor berilmoqda. ham e’tibor berilmoqda. Demak, propozitsiyalar o‘rtasida konyunktiv munosabat mavjud bo‘lgan yuqoridagi tipdagi gaplar birinchi propozitsiyaning reallashtiruvchisa (signali) bo‘lgan – dan tashqari konstrutsiyasining ifodalanish –ifodalanmasligiga ko‘ra o‘zaro aniqlik – noaniqlik differensial belgisi asosida oppozitsiyaga kirishadi: -dan tashqari konstruktsiyasi birinchi propozitsiyaning zid a’zosini doimo aniqlashtiradi. Zidlik munosabatli propozitsiyalarni ifodalovchi yuqoridagi tipdagi gaplarda murakkab hukm mavjud bo‘lib, gap predikatining formasi qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, ularning biri inkor, ikkinchisi tasdiq xarakterga ega bo‘ladi. Solishtiring: Sizdan boshqa hamma kelishdi (Asqad Muxtor) gapida ikki propozitsiya: 1) hamma kelishdi; 2) siz kelmadingiz propozitsiyalari mavjud bo‘lib, ikkinchisi implitsit ifodaga ega. Bunday sodda gaplarda ikki propozitsiya o‘rtasida zidlik munosabati mavjud bo‘lishi bilan birga umum va qism munosabati ham mavjud bo‘ladi: - dan tashqari (boshqa, bo‘lak, o‘zga) konstruksiyasi orqali ifodalangan propozitsiya qismni, ikkinchi propozitsiya esa umum ma’nosini bildiradi. Qism umumga zid qo‘yiladi va undan istisno qilinadi. Bunday ma’nolarni zid a’zolar ham ko‘rsatib turadi. Umumni ifodalovchi konstruktsiya tarkibida umumlashtiruvchi tasdiq yoki inkor xarakterdagi hamma – hech kim, hamma narsa – hech narsa, hamma yer – hech qayer singari olmoshlar qismni ifodalovchi, -dan tashqari konstruktsiyasida esa chiqish kelishigidagi to‘ldiruvchi vazifasida mazmunan yuqoridagi olmoshlar bilan bir sinfga kiruvchi, uning turi (qismi) bo‘lgan so‘zlar keladi. Masalan yuqoridagi gapda siz bilan hamma o‘zaro zid qo‘vilgan siz hammadan istisno qilingan. Siz bilan hamma so‘zlari shaxs ifodalash jihatidan bir sinfga oid so‘zlardir. Siz hammaning bir qismi, shuning tarkibiga kiradi. Ko‘makchilar substansial qiymatining pragmatik xoslanishi. O‘zbek tilshunosligida ko‘makchili qurilmalarning ayrim pragmatik ma’nolari borasida bir necha maqola e’lon qilingan, maxsus monografik tadqiqot yaratilgan. Bu tadqiqotlarning yuzaga kelishiga sabab ko‘makchilarning nutqiy vaziyatda turli-tuman pragmatik vazifalarni bajarishidir. Ko‘makchilar o‘zlari ishtirok etgan sodda gaplar semantik tuzilishni murakkablashtiradi va pragmatik mo‘ljallarga ishora qiladi. U.Rahimov ham ko‘makchilarni pragmatik maqsadga yo‘l ochuvchi lingvistik vositalar qatorida beradi: “Yordamchi so‘zlar ichida yuklama va ko‘makchilar pragmatik botiniy ma’no ifodalashda eng sermahsul vositalardan hisoblanadi. Chunki yuklama va ko‘makchilar nutqning mazmun va formal jihatdan shakllanishida juda muhim vazifalar bajaradi. Shuning uchun gapning semantik strukturasida o‘zi sintaktik bog‘lanib kelgan so‘z bilan birgalikda alohida pragmatik botiniy ma’no anglatib implitsit pragmatik botiniy ma’noga vosita bo‘la oladi.” 9 O‘zbek tilshunosligida ko‘makchilarning pragmatik xususiyatlari, ularning gap tarkibida tagma’no va maqsadlarga ishora qilishi masalasi Z.Burxonov tomonidan maxsus o‘rganilgan, u ko‘makchilarning pragmatik vazifalarini ular bilan bir umumiy sistemani hosil qiluvchi vazifadosh kelishiklar bilan qiyoslagan. Z.Burxonov tadqiqotida ko‘makchilar va ularga vazifadosh kelishiklar ishtirok etgan sodda gaplarning mazmuniy murakkablashuvi qonuniyatlari ochib berilgan. Ko‘makchilar va ularga vazifadosh kelishiklarning pragmatik xususiyatlarini tekshirish asosida ular ishtirokida tuzilgan gaplarda yashirin ifodalanuvchi propozitsiyalar aniqlanib, nutqda amal qilishining substansial sabablari ko‘rsatilgan. Ko‘makchi ishora qiladigan pragmatik ifodalanadigan tagma’no – uning yashirin ifoda xususiyatidir. Ya’ni u o‘zi ishtirok etgan gap strukturasida grammatik ma’nosiga bog‘liq holda pragmatik tagma’noni shakllantiradi. Bu o‘rinda pragmatik tagma’noga oid mazmunni uning qaysi kelishikdagi so‘zga birikishi emas, balki ko‘makchili konstruksiya, yana ham aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, ko‘makchining o‘zi yuzaga keltiradi. Shu nuqtayi nazardan, ko‘makchining gap semantik strukturasidagi implitsit va eksplitsit axborot ifodalashi xususida yoki soddaroq qilib aytganda, aynan ko‘makchilar pragmatik botiniy ma’nosi sifatida baholash joiz. Ko‘makchili qurilmalar anglatadigan pragmatik botiniy ma’no sintaktik strukturada namoyon bo‘ladi. Ma’lumki, ko‘plab ilmiy adabiyotlarda, darsliklarda ko‘makchilar morfologik talabga ko‘ra ikkiga: sof va vazifadosh ko‘makchilarga ajratilgan holda o‘rganilib kelinmoqda. Ammo bu bo‘linish 9 Раҳимов У. Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси: Филол.ф.н...дисс., Самарқанд, 1994. pragmatik botiniy ma’no hodisasini aniqlashda hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. E’tibor qaratadigan bo‘lsak, Z.Burxonov ham bir nechta sof ko‘makchilarning pragmatik tagma’noga oid holatini tahlil qilish bilan birga pragmatik botiniy ma’no ifodalashda faol bo‘lgan (ba’zi sof ko‘makchilardan ham) ko‘ra, tortib, qarab, qaraganda, boshlab, o‘rniga, o‘rnida, keyin, avval, ilgari, oldin, burun kabi vazifadosh ko‘makchilarni tahlil doirasiga tortgan. Tilimizda pragmatik botiniy ma’noga ishora qilib, gapda pragmatik vazifa bajaruvchilar sifatida Z.Burxonov quyidagi ko‘makchilarni ko‘rsatgan: bilan, uchun, kabi (singari, yanglig‘, o‘xshab), orqali, sababli (tufayli), boshqa (tashqari, o‘zga, bo‘lak), qadar dovur, misli (misoli, misol), o‘rniga, o‘rnida, qarshi, binoan, yarasha, muvofiq, bo‘yicha (bo‘yincha), asosan, nari (nariga), keyin (so‘ng), avval (ilgari, oldin, burun), beri (buyon), qarab, qaraganda, boshlab, ko‘ra, nisbatan, tortib. 10 U mazkur ko‘makchilarning o‘zi birikib kelgan uzv bilan birgalikda pragmatik botiniy ma’no shakllantirishini keng aspektda tahlil qilgan. Tadqiqotchi ko‘makchili qurilmalar qatnashgan gaplarning qurilish qolipini ifodalashda R.Sayfullayeva va M.Abuzalovaning qarashlariga tayangan. Umuman, bu boradagi tadqiqotlarni kuzatishlarimizga tayangan holda ayta olamizki, ko‘makchilar turli mazmundagi pragmatik botiniy ma’nolarni shakllantirishiga ko‘ra ikkiga ajraladi: 1. Pragmatik botiniy ma’no ifodalashda faol bo‘lgan ko‘makchilar 2. Pragmatik botiniy ma’no ifodalashda passiv bo‘lgan ko‘makchilar. Z.Burxonov tahlil doirasiga tortgan barcha ko‘makchilar ( qadar, qarab ko‘makchilaridan tashqari) faol pragmatik botiniy ma’no ifodalovchi ko‘makchilar sanaladi. Demak, pragmatik botiniy ma’no ifodalashda ko‘makchi sof bo‘ladimi, vazifadosh bo‘ladimi, uning ahamiyati yo‘q. Muhimi, o‘zi qatnashgan gap semantik strukturasini murakkablashtirib, turli mazmundagi pragmatik botiniy ma’noni yuzaga keltirishi inobatga olinadi. Ko‘makchilar o‘zlari ishtirok etgan gapni semantik jihatdan murakkablashtirib, o‘zi ifodalayotgan grammatik ma’no asosida hokim uzv 10 Бурхонов З. Ўзбек тилида кўмакчилар ва уларга вазифадош келишиклар прагматикаси: Филол.ф.н...дисс. Тошкент, 2008. – Б 10. semantikasiga daxldor pragmatik botiniy ma’noga ishora qiladi. Shuning uchun ko‘makchilarni pragmatik botiniy ma’no signalizatori sifatida, uni yuzaga keltiruvchi ishora vositasi sifatida baholaymiz. Ko‘makchilar nutqiy vaziyat va matn bilan bog‘liq holda turli pragmatik xususiyatlarini namoyon qilib, gapning semantik strukturasidan anglashiluvchi yashirin hukmni yuzaga chiqaruvchi vosita hisoblanadi . Bog‘lovchilar nutqiy qo‘llanishining umumiy masalalari . O‘zbek tilida vositalarning ko‘pligi va rivojlanganligi nutqda qo‘llanishning chegaralanishi va ixtisoslashishga imkoniyat beradi.Vositalarning tarixiy yodgorliklarda ishlatilishi masalasi ham fanimizda, asosan, grammatik tavsiflarda o‘rganilayotgan davrda vositalarning turlari va asosiy vazifalarini ko‘rsatish bilan chegaralanadi, stilistik- pragmatik vazifalar tavsifi maxsus qo‘yilmaydi.Jumladan, “Hozirgi zamon o‘zbek tili” darsligida -da yuklamasi vosita sifatida izohlangan. Shuningdek, fanimizda ko‘p yillardan beri na… na… yordamchisi goh vositalar turkumida, goh yuklamalar turkumida o‘rganib kelinmoqda. Savol tug‘iladi: biror vosita bir vaqtning o‘zida ikki so‘z turkumiga tegishli bo‘lishi mumkinmi? Bunday baholash o‘sha so‘zlar substansial mohiyati ochilmaganligidan dalolat beradi. Keyingi yillarda na...na... yordamchisining yuklama ekanligi tilshunosligimizda o‘z isbotini topdi. Bu kabi yuklamalar ikkilamchi (yondosh) vazifa asosida ba’zan vositaga ko‘chib, unga xos vazifani bajara oladi, lekin ba’zan ikkilamchi vazifasi birlamchi vazifasiga qaraganda faollashib ketishiga qaramay, uni boshqa turkumga ko‘chganligi yoki omonimik holat yuzaga kelganligi haqida xulosa chiqarishga asos bo‘lolmaydi. Bunday holatlar ma’lum turkum so‘zlarning konversiyasi doirasida baholanishi zarur. Bog‘lovchilar substansial qiymatining pragmatik xoslanishi . Biriktiruvchi vositalar gapning uyushiq bo‘laklarini, qo‘shma gap tarkibidagi ayrim sodda gaplarni bir- biri bilan munosabatga kiritish jarayonida o‘z substansial xususiyatlarini namoyish etadi. Garchi ular bir umumiy ma’no doirasida birlashsalar-da, alohida pragmatik xoslangan ma’no nozikliklarini anglatishiga ko‘ra o‘zaro farqlanadilar. O‘zbek adabiy tilida biriktiruvchi vositalardan eng faol qo‘llanadigani va vositasidir. O‘TILda va vositasi “teng huquqli gap bo‘laklari va gaplarni bog‘lash” substansial qiymatiga egaligi aytilgan. 11 Ushbu vositaga matnda ko‘pgina yordamchi vositalar, jumladan hamda vositasi , bilan ko‘makchisi va -u(-yu),-da, ham yuklamalari pragmatik qiymatdosh bo‘lib kela oladi. Garchi nutqda ularning biri ikkinchisi bilan o‘rin almashishi mumkin bo‘lsa-da, ular substansial pragmatik xossalari jihatidan farqlanadi:˗ - Kutilmagan paytda deraza sharaqlab ochilib ketdi-yu naq dasturxon o‘rtasiga quchoq sig‘mas qamg‘oq shiftdan tushganday kelib tushdi.(Sh.Bo‘tayev). Va , -u/-yu vositalarining substansial umumiyligi va pragmatik o‘ziga xosligi. Gaplarni o‘zaro bog‘lashda ular bir xil grammatik vazifani bajarishi mumkin, ammo ular bog‘lagan birliklar o‘rtasidagi uzviylikda farq bo‘ladi. Masalan: Ahmad keldi va ketdi – Ahmad keldiyu ketdi gaplarini solishtirib ko‘raylik. Birinchi holatda harakatlararo tenglikdan tashqari, ularning bajarilishi vaqt nuqtayi nazaridan chegaralanmagan, aytaylik, kecha kelib, bugun ketgan bo‘lishi mumkin. Harakatning bajarilishi haqidagi axborot ham betaraflik xarakterida – Ahmadning kelganligi haqida shunchaki ma’lumot berilmoqda, xolos. Ikkinchi holatda ham harakatlar o‘rtasidagi tenglikni inkor etib bo‘lmaydi, ammo ularning bajarilishi vaqt nuqtayi nazaridan chegaralangan – harakat qisqa muddatda bajarilgan, tezlikda kelib, tezlikda ketilgan. Bu harakatning xususiyati sifatida ularning subs t ansial farqlarini anglatadi. Bu farq pragmatik vaziyat talabi bilan o‘ziga xoslik kasb etadi. Shu bilan birga keldiyu ketdi da nutq muallifining subyektiv munosabati ham mavjud, ya’ni so‘zlovchi Ahmadning harakatiga befarq emas, uning bajarilishini aniq ifodalashga intilish bor. Binobarin, va, bilan, –u/ -yu substansial mushtarakligi muayyan stilistik noziklik va farqlarga ega. va↔ -u/-yu substansial mohiyatining uyg‘unligida va ning kitobiy, -u/-yu ning esa so‘zlashuv uslubida faolligini ham qayd etib o‘tish zarur. Shuning bilan birga, -u/-yu da ma’lum darajada yuklamalik pragmatik xususiyati mavjudligini va shu asosda -da -u/-yu yuklamalariga birmuncha yaqinlashishni ham eslatib o‘tish joiz: Keyin Xudoning yo‘rig‘i-da ,sunbulami boshqa oymi xoxlagan paytida to‘alonini yuboradi deb dillariga taskin berishdi. 11 Ўзбек тилининг изоҳли луғати, I жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. -Б.430. Tilimizda va bilan –da substansial mushtarakligi ham xos bo‘lib, bunda va vositasida to‘xtam, ta’kid bo‘yog‘i, ikkinchi holatda esa, harakat uzluksizligi, bajarilgan harakatning oniyligiga ishora mavjud: Bor-e, menga nima, dedim-da, chappa burilib yotib oldim (T.Murod) - Bor-e, menga nima, dedim va chappa burilib yotib oldim kabi. Bu yordamchi vositalar o‘rtasidagi substansial uyg‘unlikni hamisha ham ma’qullab bo‘lmaydi, ayrim hollarda esa u nazmiy talablar bilan ham bog‘liq bo‘ladi: Bag‘rimga nuringni to‘yib bosmasdan / Mag‘ribda qizarding va bo‘lding ado (U.Azim) - Mag‘ribda qizarding-da, bo‘lding ado qiyosi uslubiy-pragmatik jihatdan to‘g‘ri kelmaydi. Garchi har ikki misra 11 bo‘g‘indan iborat bo‘lsa-da, ikkinchi holatda turoqlar tartibi o‘zgarib, birinchi misra 6+5 bo‘lgani holda, ikkinchi misra esa 7+4 shakliga tushib qoladi, binobarin, she’riyatning asosiy talabi bo‘lgan ohangdorlikka putur yetadi. Shuningdek, va nutqda vositalashgan bilan ko‘makchisi bilan pragmatik xoslangan substansial mushtaraklik munosabatida bo‘lishi mumkin: Hamon oftob charaqlab turar, chakalakzor tutun va olovga burkangan edi (O‘.Hoshimov) - tutun bilan olovga kabi. Har ikki gapning mazmuni bir xil, ammo ifodada pragmatik farqlar mavjud. Birinchi holatda sanash bo‘yog‘i, ikkinchi holatda sanash bilan birga ta’kidlash bo‘yog‘i ustunlik qiladi. Shu ma’noda ular bir xil pragmatik qiymatga ega bo‘lolmaydi. Ham yuklamasi ham vositaga ko‘chganda va bilan o‘rin almashishi mumkin: Ahmad keldi va ketdi - Ahmad keldi ham ketdi. Har ikki gapda bir xil mazmun anglashilayotganini e’tirof etgan holda, ikkinchi holatdagi qo‘llanishni pragmatik jihatdan ma’qul deb bo‘lmaydi. Shuning uchun ham gapni Ahmad keldi ham, ketdi ham deb qo‘llash mumkin bo‘lgani holda o‘zbek nutqida Ahmad keldi ham ketdi tarzida deyarli qo‘llanilmaydi. Hamda kitobiy xarakterda bo‘lib, rasmiy, ilmiy, publitsistik uslublarda faol qo‘llaniladi. So‘zlashuv uslubida esa bunday emas. U uyushgan bo‘laklarning oxirgi qismida kelganda bo‘laklararo tenglikni ko‘rsatish bilan birga, oxirgi bo‘lakni ajratadi va ta’kidlaydi.Mana shu jihatlari bilan o‘ziga qiymatdosh bo‘lgan boshqa yordamchi vositalardan farqlanadi. Zidlov vositalari matnda turli-tuman uslubiy va pragmatik xususiyatlarini namoyon etadi. Masalan, ammo, biroq vositalari nisbatan kitobiy, lekin esa uslubiy va pragmatik betaraf, neytral. Bundan tashqari, ammo yordamchisi bir ma’nosida vosita bo‘lib, lekin, biroq vositalariga qiymatdosh bo‘lsa, ikkinchi ma’nosida yuklamadir. 12 Darhaqiqat, ammo ning asosiy substansial qiymatdoshlari lekin va biroq vositalaridir: Jahllari yomon edi... Ammo “u yoq”dagi gaplarni hech gapirmasdilar! (O‘.Hoshimov) - Lekin “u yoq”dagi gaplarni hech gapirmasdilar! Biroq “u yoq”dagi gaplarni hech gapirmasdilar! Qiyoslanayotgan vositalar stilistik jihatdan bir doirada – kitobiylik ruhida bo‘lganligi bois, ular ma’no nozikliklaridagi farqlar deyarli sezilmaydi. Shuningdek, ammo, lekin va -ku substansial uyg‘unlikdan tashqari ularning yonma-yon kelish holatlari ham uchraydi.Buning ostida zidlanishning meyordan baland darajada ekanligini ta’kidlashdek pragmatik mazmunni ifodalash maqsadi yotadi. Zidlov vositalar ba’zan gapning boshida keladi: Pastak non do‘konining derazasida chiroq bor. Qizg‘ish nur tushib turibdi. Ammo non mashinasi ko‘rinmaydi (O‘.Hoshimov). Imlo nuqtayi nazardan bu holatni ijobiy baholab bo‘lmaydi. Sh.Rahmatullayev buning sababini qo‘shma gap shakllarning birinchi qismi tugal to‘xtam bilan aytilishida, deb izohlaydi. 13 Vositaning bu tarzda qo‘llanishida prozaik va uslubiy matnlar o‘zaro farqlanishi ma’lum bo‘ladi. Boshqacha aytganda, poeziyada bu kabi holatlarni tez-tez uchratish mumkin: Dunyo degan shundayin anglab bo‘lmas sir ekan / Lekin inson hamisha bir hisga asir ekan… (A.Oripov). Ammo va lekin qo‘llanilgan matnda ba’zan qo‘shma gap qismlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri zidlamasdan, fikrni ravon ifodalash uchun ham xizmat qilishi mumkin. Bunday holda zidlash, qarama-qarshi qo‘yish ma’nolari kuchsizlanadi va ifodada oniy pauza vujudga keladi, oldingi fikrga qisqacha yakun yasaladi va navbatdagi fikr beriladi. Bunday ifoda uslubiy-pragmatik jihatdan ham maqsadga muvofiqdir va u ham fikrni ravon ifodalashning bir usulidir. Urush odamning diydasini qotirib yuboradi deyishadi. Bo‘lsa bordir. Ammo kelib-kelib, farishtadek beozor yigitning o‘lishi.. . (O‘.Hoshimov) 12 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. I жилд. -Б.79. 13 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili – T.: Universitet, 2006. - В .397. Biroq ning gap boshida kelishi ko‘p uchraydi va pragmatik xoslangan ma’no kasb etadi, ya’ni birinchi gapdagi ma’noni chuqur anglash va his qilish uchun nuqta qo‘yilib, o‘quvchining diqqati jalb qilinadi. Keyin uning hukmiga ikkinchi gapning mazmuni havola qilinib, gaplar zidlov vositasi orqali bog‘lanadi. O‘quvchi gaplardagi mazmunni umumlashtirish orqali ularning qarama-qarshi mazmunini ongida sintezlaydi va shu jarayonda zidlov vositasining vazifasi boshqa holatlaridan (asosan gap ichida kelgan holatlardan) yiriklashgani seziladi. Aslida birinchi gap oxirida nuqta yoki vergul qo‘yish, ikkinchi gapning bosh harf yoki kichik harf bilan boshlanishi ifoda mohiyatini va biroq ning pragmatik qiymatini o‘zgartirmaydi: To‘g‘ri, bobosi - eshon, ya’ni dushman, otasi - yapon razvedkasi agenti, u ham dushman. Biroq, Qurbonoy dushman emas. Unsur bo‘lsayam ongsiz, tasodifiy unsur. ( O‘.Hoshimov ). Biroq yordamida yuzaga chiqayotgan zidlanish bo‘yog‘i har ikki holatda ham anglashilaveradi. Zidlovchi vositalar doirasidagi ammo, lekin, biroq, -u/-yu, -ku singari vositalar bir substansial qiymatdoshik uyasiga birlashadi. Bu uyaga shunga qaramasdan birikmasini ham kiritish mumkin. Substansial qiymatdoshik munosabatga kirishish jarayonida ular ikki qutbga – kitobiy va jonli til uslublariga ajraladi. Ammo, lekin, biroq, shunga qaramasdan kabilar qutbning birinchi qismidan, -u/-yu, -ku esa ikkinchi qismidan joy oladi. Nutqda bu semantik yaqinliklarga tayanilgan o‘zaro almashinib qo‘llanishlarda yana boshqa stilistik xususiyatlar ham namoyon bo‘ladi. Balki vositasi gapda ikki vazifada – vositalik va kirish (modal) so‘z bo‘lib keladi. 14 Ayrim manbalarda balki funksional vositasining balki modal so‘zidan farqlash lozimligi uqtirilgan. 15 U zidlov vositalari bilan bir guruhda qarab kelinayotgan bo‘lsa-da, semantik- pragmatik jihatdan ammo, lekin, biroq vositalaridan farq qiladi, ular bilan erkin substansial qiymatdoshik munosabatga kirisha olmaydi. Bu yordamchi so‘zning grammatik tabiatini A.Hojiyev quyidagicha ifodalagan: “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida balki so‘zi gumon mazmunli gaplarda, shuningdek, zid mazmunli komponentlarga ega gaplarda ana shu ma’nolarni (gumon, qarama-qarshilik ma’nolarini) ta’kidlash uchun qo‘llanadi va ta’kid yuklamasi hisoblanadi. Zid mazmunli gaplardagi balki so‘zini ba’zi 14 Ўзбек тилининг изоҳли луғати . I жилд . - Б .149. 15 Турсунов У . в а бошқ . Кўрсатилган асар - Б .110. hollarda tushirib qoldirish mumkin bo‘lmasa-da, lekin shunda ham u sof vosita bo‘lmaydi, balki vosita funksiyasini ham bajarayotgan yuklama hisoblanadi”. 16 Olimning ushbu mulohazasi ayrim yuklamalarning bog‘lovchi vosita vazifasini bajarishi mumkinligi, birining vazifasini ikkinchisi bajara olish xususiyati barcha yordamchi so‘zlarga xos ekanligi to‘g‘risidagi qarashlarning davomi bo‘lish bilan birga, balki so‘zining ham vosita vazifasini bajaruvchilardan biri ekanligini ta’kidlaydi. Chunki balki bog‘lovchi vazifasini bajarib kelgan sintaktik butunliklarda bog‘lashdan tashqari, ta’kidlash bo‘yog‘i ham, subyektiv baho munosabati ham sezilib turadi. Bog‘lovchilar tahlil asosida biz yana shunday xulosaga kela olamizki, bu tizimda o‘zgarishlar tilimizning boshqa tizimchalaridan ko‘ra ancha yorqin va keskin va bu turkiy tillar sintaksisida qo‘shma gaplarning o‘ziga xos taraqqiyot xususiyati bilan uzviy bog‘langan va bu tizim faol taraqqiyotda ekanligidan dalolat beradi. Bu tizim tarkibidan mustaqil so‘zlarning grammatizatsiyasi asosida yangi-yangi birliklarning o‘rin olishi buning yorqin dalilidir. Shuning uchun ma’lum davrdan keyin tilimizda va nutqimizda vosita vositalarning moddiy ko‘rinish va turlarini, funksional-stilistik qiymati va pragmatik ahamiyatini o‘rganishga qaytish yangi-yangi ilmiy natijalarni, o‘tgan qisqa davr ichida tilimizda bu sohada yuz bergan o‘zgarishlarni aniq tavsiflash imkoniyatini beradi. Darhaqiqat, vositalar tizimi tilimizda tez rivojlanib borayotgan bo‘g‘indir. O‘zbek tilida vositalarning mushtarakligi va farqlanishi masalasining tadqiqi o‘zbek tilida bu jarayon grammatik kategoriya va shakllarda sintaktik va semantik tomonlarning dialektik birligi umumiy taraqqiyot qonuni - sintaktik umumiylik (o‘xshashlik)ning semantik farqlanish, semantik umumiylikning (o‘xshashlikning) sintaktik farqlanishga intilishi va ixtisoslashishi asosida bormoqda. Vositalar tizimida semantik tomon nafaqat o‘ta umumiy tabiatli (chunonchi sabab, maqsad, zamon, makon, shart, munosabat, uzluksiz birin-ketinlik, uzilgan birin-ketinlik, oniylik, o‘qilgan-o‘qilmaganlik, kutilgan- kutilmaganlik…v.h.) ma’lum bir informativ ma’noni, balki uslubiy, sohaviy va pragmatik qiymatni ham o‘z ichiga oladi. Tilimizda mushtaraklik asosida vosita vositalarning ixtisoslashishi ham, asosan, shu semantik tomon doirasida yuz bermoqda . 16 ҲожиевА . Ҳозирги ўзбек адабий тили боғловчилари ҳақида мулоҳазалар . –Б.53 Yuklamalar nutqiy qo‘llanishining umumiy masalalari. Yordamchi so‘zlarning umumiy funksional belgisi “bog‘lash”dir. Shu belgi asosida ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamalar so‘z va gaplarni bir-biriga bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ammo bu vazifa bog‘lovchi va ko‘makchilar uchun o‘zgarmas, barqaror sanaladi. Yuklamalarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular so‘z yoki gaplarga so‘roq, ta’kid, kuchaytiruv, ayirish- chegaralash, o‘xshatish kabi qo‘shimcha ma’nolarni beradi va funksional “bog‘lash” belgisiga nisbatan beqaror, o‘zgaruvchan sanaladi, ya’ni “bog‘lash” belgisi bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin. Chunonchi, na-na yordamchisi teng bog‘lovchilarning bir turi sifatida inkor bog‘lovchisi sanalib kelgan. Ba’zan uni inkor bog‘lovchisi deb atash bilan birga, yuklamalik xususiyatiga ham egaligi ko‘rsatiladi. Haqiqatan ham, bu yordamchi ham bog‘lovchilik, ham yuklamalik vazifasini bajaradi. Bog‘lovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bo‘lak (komponent)larga inkor ma’nosini berib, ularni bog‘laydi : Na so‘zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. (Oybek). Bu yordamchi so‘z yuklama vazifasini bajarib, mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor ma’nosini ko‘rsatadi: Raisning erkatoy o‘g‘li na o‘qiydi, na biror joyda ishlaydi. 17 Zafaron yuzlarida qotib qolgan allaqanday mash ’ umifodalar na o ‘ liknikiga , na tiriknikiga o ‘ xshardi . ( Sh . Bo ‘ tayev ) Go‘yo so‘zi o‘xshatish yoki chog‘ishtirish mazmunli sodda va qo‘shma gaplar tarkibida ishtirok etadi. Sodda gaplardagi vazifasiga ko‘ra ko‘proq yuklamalarga yaqin turadi : Tursunoy go‘yo qalbi bilan ashulaga jo‘r bo‘lar edi. (A.Muxtor.) Kampirning yuzida go‘yo kulgiga o‘xshagan bir narsa aks etdi. (A.Qahhor.) Go‘yo yordamchisi qo‘shma gaplarda sodda gap qismlarini biriktiruvchi grammatik vositalarning biri sifatida xizmat qiladi, ya’ni qo‘shma gapdagi vazifasiga ko‘ra sodda gapdagi vazifasidan farqli o‘laroq, u faqat yuklamagina emas, balki bog‘lovchi-yuklama sanaladi: Ertaga nikoh bo‘ladi, go‘yo men uning xotini . (Oybek.) Shunday baqirdiki, go‘yo butun xona larzaga kelgandek bo‘ldi. (A.Qahhor.) Aytdimi, qiladi, Qo‘ydi-da, chiqdi gaplarida ham –mi, -da qo‘shimchasimon yuklamalarning bog‘lovchilik xususiyatini kuzatish mumkin. Demak, 17 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Qurbonova M. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: F˗ an va texnologiya , 2009. B.310. ˗ yuklamalarning qo‘shma gap tarkibiy qismlarini o‘zaro bog‘lash vazifasi keng uchraydigan hodisa ekan va bu tilshunosligimizda ma’lum darajada o‘rganilgan. 18 Ko‘pgina yordamchi so‘zlarning qo‘shimchasimon ko‘rinishlari ham mavjud, bu yuklamalarga ham xos: ham, -am /-yam; uchun, -chun; -u, -yu; bilan, -ila, -la shular jumlasidandir. Yuklamalar shakliy jihatdan uch xil ko‘rinishga ega: 1. Qo‘shimchasimon yuklamalar: -mi, -chi, -a, -ya… . 2. Sof yuklamalar: xuddi, faqat, axir …. 3. Nisbiy yuklamalar: yolg‘iz, ba’zan, tanho, bir… . Yuklamalar vazifaviy jihatdan quyidagi ma’no turlariga bo‘linadi: So‘roq yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya, nahotki. Bu yuklamalar turli so‘z turkumlariga qo‘shilib, so‘roq ma’nosini bildiradi. Ba’zan so‘roq ma’nosidan tashqari taajjublanish, hayratlanish ma’nolarini ham ifodalaydi. -mi affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi, -chi, -a, -ya yuklamalari esa o‘zidan oldingi so‘zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: 1. Kiyganingiz ipakmidi, kimxobmidi, Sevganingiz bizlardan ham ortiqmidi? 2. Opang-chi? Sen-chi? Men-a? Meni-ya? 2. Nahotki shu gaplarga ishongan bo‘lsangiz. Ayirish-chegaralash yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina,- qina). Niso achaning yodida Tapponni qanday asrab qolganligigina qoldi ,xolos. (Sh.Bo‘tayev) Bu yuklamalar ayrim narsa va hodisalarni boshqalardan ajratish, harakatni chegaralash uchun qo‘llaniladi. -gina affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi: To‘yga Sheraligina kelmadi, xolos. O‘ktam indamadi, faqat yuragida to‘lqinlangan mehr bilan onasiga tikildi. Faqat yuklamasining o‘rnida yolg‘iz so‘zini ham qo‘llash mumkin. Sifat so‘z turkumiga oid bu so‘z nisbiy yuklama hisoblanadi: Sobir, yolg‘iz senga suyandim (Sobir, faqat senga suyandim). 18 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Qurbonova M. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Fan va ˗ texnologiya, 2009. B.311. ˗ Ta’kid yuklamalari: -ku, -da, -u, -yu. Gapda ifodalangan biror voqeani ta’kidlash uchun qo‘llaniladi: Sobir-ku keldi, Mahmud kelmadi-da! Kuchaytiruv yuklamalari: axir, hatto, hattoki, -oq (-yoq) . -oq, (-yoq) affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi. Harakatning birin-ketin tezlik bilan davom qilishini, boshlanish paytini, ta’kidlashni ko‘rsatadi: Gullarni ko‘riboq ko‘ngli yorishdi. Axir, hatto, hattoki yuklamalari ham fikrni kuchli ta’kidlash, avvalgi voqeani eslatishni ifodalaydi : Axir do‘stimsan-ku! O‘xshatish-qiyoslash yuklamalari: xuddi, naq, go‘yo, go‘yoki. Bahorda bu bog‘lar go‘yoki kelindek yasanadi. (Chirildoqlarning mayin musiqasi hamma yoqni to‘ldirgan, go‘yo kechaning o‘zi kuylaydi kabi gaplarda yuklama-bog‘lovchi vazifasini bajaradi.) Inkor yuklamasi: na . Takror holda ishlatilib inkor ma’nosini ifodalaydi: Na ko‘kning fonari o‘chmasdan , Na yulduz sayr etib ko‘chmasdan . (U.) Yordamchi so‘zlar – ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklamalar tilimizni, uning cheksiz imkoniyatlarini yana ham boyroq, ifodalarimizni yana ham aniqroq va go‘zalroq qilishning vositalaridandir. Yuklamalar substansial qiymatining uslubiy pragmatik xoslanishi˗ . Yuklamalar boshqa yordamchi so‘zlarga nisbatan pragmatik qiymatining yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Xususan, unda shaxsiy munosabatning nutqiy vaziyatdan kelib chiqqan holda ifodalanishi pragmatik xoslanishning asosini tashkil qiladi. Masalan , - dir yuklamasi quyidagi lisoniy vositalarga qo‘shilganda gumon ma’nosini voqelantiradi va u so‘zlashuv, badiiy uslubga xosligi, o‘z lisoniy imkoniyatlarini voqelantirishi uchun ana shunday pragmatik qulay vaziyat bo‘lishini taqozo qiladi. Bunda uslub turi, u aks ettirgan nutqiy vaziyat pragmatik muhitni tashkil qiladi. Shu bilan birga, so‘zlovchining o‘zi ifodalayotgan voqelikka munosabati ham ushbu pragmatik vaziyatga hamkorlik qiladi. Ulardan ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz: 1) so‘roq olmoshlariga : kimdir, nimadir, qaysidir, qandaydir, qachondir, negadir, qayeridir, qayoqqadir kabi; 2) kesim vazifasida kelgan ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh shakllariga : - Bilmadim, qizidir (N.Aminov). E, u qarib ketgandir – o‘shandayoq sendan to‘rt-besh yosh katta edi (E.A’zam); 3) bor, yo‘q modal so‘zlariga : - Kecha Shahnozaning oldiga borib keldik. Isitmasi qirqdan tushmayapti. Sizning ham qizingiz bordir, axir! (O‘.Hoshimov); 4) emas to‘liqsiz fe’liga : Fikr-qarashlari ham o‘shanga moslanib qolgani uchun faqatgina o‘zi aybdor emasdir, axir! (E.A’zam); 5) -dir gumon yuklamali so‘roq olmoshlari, otlar ko‘makchilar bilan yoki har xil grammatik (son, daraja, egalik, kelishik v.h.) shakllarida kelishi mumkin. Bunda ko‘makchilar va grammatik ko‘rsatkichlari -dir yuklamasidan oldin keladi. Chunonchi : a) bilan ko‘makchili bo‘lak : Qomati nimasi bilandir tarvuzga o‘xshab ketadigan militsioner paydo bo‘ldi (O‘.Hoshimov); b) uchun ko‘makchili bo‘lak : Ne uchundir lovullar ko‘zi, / Titroq ichra qoladi o‘g‘lon (U.Azim); v) qaratqich kelishigi -ning bilan shakllangan bo‘lak : ... Shahnoza kimningdir muzdek kafti peshonasiga tekkanini sezib seskanib ko‘zini ochdi (O‘.Hoshimov); g) tushum kelishigi -ni bilan shakllangan bo‘lak ka : Nimanidir anglagandek bo‘ldim (O‘.Hoshimov); d) chiqish kelishigi -dan bilan shakllangan bo‘lak : Bu makondagi yagona mehribonlari Tolya Vasyuk qay go‘rdandir kavlashtirgan eski bir asbobni bilagiga bog‘lab o‘lchab ko‘rilgan edi, qon bosimi o‘lar darajaga tushib ketibdi (E.A’zam); ye) o‘rin-payt kelishigi -da bilan shakllangan bo‘lak : Shiftning qayeridir «qirs» etdi, qayerdadir kaltakesak chirqilladi, Turobjonning qulog‘i jing‘illadi (A.Qahhor); j) jo‘nalish kelishigi –ga bilan shakllangan bo‘lak : Aftidan, uning bu kabi kori badi kimgadir kerak (E.A’zam); z) egalik qo‘shimchalari bilan shakllangan bo‘lak : Nimasidir hindiylarga tortib ketadigan, sochlari oq aralash qaddiraso bir kishi ko‘zoynagini yiltillatib tepasida jilmayib turibdi (E.A’zam); -dir yuklamasi gumon ma’nosini shakllantirishda alla- morfemasi bilan yaqin pragmatik yaqinlikni yuzaga keltiradi. Masalan : 1) kimdir – allakim : - Tush! - dedi kimdir baqirib. - Tush bu yoqqa! (O‘.Hoshimov) - Tush! - dedi allakim baqirib; 2) qandaydir – allaqanday : Bu oqsoqol spekulyant emas, - dedi qandaydir asabiy ohangda (O‘.Hoshimov) - Bu oqsoqol spekulyant emas, - dedi allaqanday asabiy ohangda; 3) nimasinidir – allanimasini : Qiziq, nimasinidir oyimga o‘xshatdim... (O‘.Hoshimov) - Qiziq, allanimasini oyimga o‘xshatdim... 4) nechundir – allanechun : Nazira nechundir qizarib, yelka qisdi (O‘.Hoshimov) - Nazira allanechun qizarib, yelka qisdi; 5) nimasi bilandir - allanimasi bilan: “Chavandoz” nimasi bilandir Don-Kixotga o‘xshab ketadi (O‘.Hoshimov) - “Chavandoz” allanimasi bilan Don-Kixotga o‘xshab ketadi; 6) nimalardir – allanimalar: Chol nimalardir deb hazil qiladi, u bo‘lsa qiqir-qiqir kuladi. (E.A’zam) - Chol allanimalar deb hazil qiladi. 7) nimasidir – allanimasi : Ko‘zga issiqdek, rostdan ham nimasidir tanish (E.A’zam) - rostdan ham allanimasi tanish; 8) nechukdir - allanechuk : Uning xurragi ham nechukdir adabiyroq edi (A.Qahhor) - Uning xurragi ham allanechuk adabiyroq edi; 9) qaysidir – allaqaysi : Qaysidir bayram arafasida Farhod Ramazon restoranda o‘tadigan bir anjumanga taklif qilinadi (E.A’zam) - Allaqaysi bayram arafasida Farhod Ramazon restoranda o‘tadigan bir anjumanga taklif qilinadi; 10) qayoqqadir – allaqayoqqa : – Ko‘rmadim, – deb qo‘ydi Farhod o‘ychanlik bilan, – qayoqqadir ketgan ekan (E.A’zam) – allaqayoqqa ketgan ekan; 11) qayoqdandir - qayoqdandir : Qayoqdandir oyoq ostidan hamshaharu hamkasblari Igor Semashenkov chiqib qoldi (E.A’zam) - Allaqayoqdan oyoq ostidan hamshaharu hamkasblari Igor Semashenkov chiqib qoldi; 12) qachonlardir – allaqachonlar : Fransuz avangardlari qachonlardir o‘tib ketgan (T.Murod) - Fransuz avangardlari allaqachonlar o‘tib ketgan; 13) qayerlargadir – allaqayerlarga : Xayollari qayerlargadir ketdi... (T.Murod) - Xayollari allaqayerlarga ketdi... 14) nenidir – allaneni : Bag‘ringga olgin! / Lablaring nenidir shivirlar shodon (U.Azim) - Lablaring allaneni shivirlar shodon. Bulardan tashqari, -dir yuklamasi jumla tarkibida bir so‘zini ayrim so‘roq olmoshlari bilan birgalikda keltirish orqali yasalgan gumon ma’noli qurilmalar bilan ham mushtaraklik hosil qiladi: Masalan: 1) bir nima – nimadir : Tuproqqa dum tushib yotgan bolalar bir nimalarni gaplashib qiyqirib kulishar, har kulganida zavqlanib, tovonini urishtirib qo‘yardi ( O‘.Hoshimov ) - Tuproqqa dum tushib yotgan bolalar nimalarnidir gaplashib qiyqirib kulishar…; 2) bir qancha – qanchadir : Lekin uning bir qancha shartlari bo‘lib, bularning eng birinchisi Muhayyoga sovchi yuborilishi ekan ( A.Qahhor ) - Lekin uning qanchadir shartlari bo‘lib, bularning eng birinchisi Muhayyoga sovchi yuborilishi ekan; 3) bir nechta- nechtadir : Hayal o‘tmay bir nechta chiroq paydo bo‘ldi ( A.Qahhor ) - Hayal o‘tmay nechtadir chiroq paydo bo‘ldi . Umuman, - dir yuklamasi gumon ma’nosini ifodalashda yaxlitlik hosil qiladigan alla- unsuri bilan hosil qilingan sintetik, [bir + so‘roq olmoshi = ….] qolipining gumon ma’noli analitik hosilalari orasida farq shundaki, alla- tarkibli substansial birliklar pragmatik jihatdan ko‘pincha so‘zlashuv nutqiga, [bir + so‘roq olmoshi = ….] qolipli substansial qolip hosilalari esa badiiy va ilmiy pragmatik vaziyatiga xosligi bilan xarakterlanadi. Mohiyatan – dir kesimlik qo‘shimchasi bilan shaklan omonimlik, mazmunan antonimlik hosil qiluvchi –dir yuklamasi esa pragmatik jihatdan betarafdir. Mana shunday bir-biriga zid munosabat bu qo‘shimchaning nutqda pragmatik xoslanishini keltirib chiqaradi va pragmatik umumiylikka ega bo‘lgan bu shakllarning qo‘llanishiga keng yo‘l ochadi. Shuning uchun bu yuklama, xususan, kesim mavqe y ida nisbatan kam qo‘llaniladi. Bu uning lisoniy imkoniyatlari bilan bog‘liq ravishda yuz beradi. Demak, kim, nima, qaysi, qanday, qachon, nega, qayeri, qayoqqa kabi so‘roq olmoshlari, kesim vazifasida kelgan ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh shakllari, bor, yo‘q modal so‘zlari, emas to‘liqsiz fe’li kabilar dir yuklamasining leksik hamkorlari sanaladi˗ . Boshqacha aytganda, ushbu yuklamaning lisoniy imkoniyatlarini namoyon qilishda mazkur leksik hodisalar voqelantiruvchi asosiy lisoniy “kuch” hisoblanadi, lekin so‘zlashuv, badiiy va ilmiy pragmatik vaziyatlari nolisoniy “quvvatlovchi” sifatida yuzaga chiqadi. O‘zbek tilshunosligida yaratilgan ilmiy adabiyotlarda na... na yordamchisi dastlab inkor bog‘lovchisi sifatida izohlandi va ancha munozaralarga sabab bo‘ldi. Biroq keyingi yillaridagi darsliklarda bu yordamchi inkor yuklamasi deb ko‘rsatila boshlandi. Bu bahs- munozarali fikrlarga R.Rasulov tadqiqoti bilan bir hisobda chek qo‘yildi. Tadqiqotchi bu yordamchi birlikning uyushgan bo‘laklar va qo‘shma gap tarkibida kelishini atroflicha tahlil etib, bunday qo‘llanilishlarda bog‘lash vazifasini maxsus bog‘lovchi vositalar amalga oshirishi, na... na yordamchisi esa ta’kidli inkorni ifodalashga xizmat qilishini yorqin misollarda ko‘rsatdi, uning ham…. ham va boshqa yordamchi vositalar bilan paradigmatik aloqalarini tavsifladi. Keyinchalik bu fikrni akademik A.Hojiyev ham ma’qulladi. Nazarimizda, bu tadqiqotlardan keyin na... na yordamchisining yuklamaligini inkor qilishga asos qolmadi. Faqat shuni ta’kidlash kerakki, bu yordamchi so‘zning birlamchi substansial vazifasi yuklamalik bo‘lsa, ikkilamchi vazifasi bog‘lashga xizmat qilishidir. Inkor ma’nosini ifodalashiga ko‘ra na.., na yuklamasi ayrim grammatik vositalar bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltiradi. Masalan: yo‘q so‘zi bilan: Bularda na kasbiga mehr bor, na e’tiqod! (O‘.Hoshimov); ham ….ham… yo‘q bilan. Chunonchi: 1. Na kechasi tinchlik bor, na kunduzi. (O‘.Hoshimov). 2. Kechasi ham, tinchlik yo‘q, kunduzi ham . Mana shu ikki gapning o‘zi bu vositaning tabiatan inkor yuklamasi ekanligini namoyon etadi – 1-gapda inkor ikkinchi gapdagidan ko‘ra kuchli, ta’kidli, «yuklamali», lekin: 3. Na kechasi tinchlik bor. 4. Kechasi ham, tinchlik yo‘q kabi gaplarni o‘zaro qiyoslasak boshqa bir hodisaning guvohi bo‘lamiz. 4-gap presuppozitiv ishora asosida pragmatik jihatdan bu gapdan oldin kunduzlari tinchlik bo‘lmaganligi haqida bahs borganligiga ishora qiladi, mustaqil fikr anglata oladi. 3-gap esa mohiyatan tugallanmagan. Ham juft, ham yakka qo‘llanila oladigan ham yuklamasidan farqli ravishda na…na… faqat juft qo‘llaniladi. na... na… inkor yuklamasi kesimning bo‘lishsiz shakli bilan ham mushtaraklik bo‘lganda shu bandda keltirilgan 1- va 2-gaplar orasidagi farq voqelanadi. Yuklamali inkor bo‘lishsiz kesim shaklli inkordan ko‘ra kuchli, ta’sirli bo‘ladi, yuklama o‘z yuklamaligini ko‘rsatadi: …so‘ngra murod hosil bo‘lmay – na biror ma’nili gap eshitib, na bir narsaga erishib, chayqala-chayqala shaharga qaytgan. (E.A’zam) …so‘ngra murod hosil bo‘lmay – biror ma’nili gap eshitmay, hech narsaga erishmay, chayqala- chayqala shaharga qaytgan kabi . S h e’riy diskursda ba’zan emotsional ta’sirchanlikni kuchaytirish uchun na.., na ga -da yuklamasi qabatlantirilgan holda qo‘llaniladi. Masalan: Na-da do‘zax olovi yamlar, / Na-da eshik ochadi behisht (U.Azim). Bunday qo‘llanilishda inkor ma’nosi yana ham kuchayadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, yuklamali inkor oddiy bo‘lishsiz shaklli inkordan ko‘ra ancha kuchli va ta’kidlidir. Na yuklamasining lisoniy imkoniyatini voqelantiruvchi lisoniy vosita morfologik omil, ya’ni bo‘lishlilik/tasdiq shaklidir. Zero, na shakli ishtirok etgan qurilma, albatta, bo‘lishli shaklda kelishi shart. Lekin ba’zan nutqda bo‘lishsiz shakl bilan keltirilib, bo‘lishsizlikni kuchaytirish uchun qo‘llanilishi ham uchrab turadi: Na xotin, na farzand ko‘rmagan, Xulosa Har bir so‘z turkumi uchun umumiy bo‘lgan sintaktik va semantik tomonidagi o‘xshashlik asosida nutqiy muloqotda hosil bo‘ladigan rang-barang mushtarakliklarda o‘zaro almashinuvchi (birliklar) orasida pragmatik ma’no asosida ixtisoslashishga intilish juda kuchli. Dialektikaning shakl va mazmun mutanosibligining lisoniy tizimda voqelanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan bunday intilish til uchun umumiy taraqqiyot qonunlaridan biri bo‘lib, uning ta’siri, xususan, milliy istiqloldan keyin o‘zbek tili davlat tili maqomini olgach, uning qo‘llanilish doirasining keskin kengayishi, unda xilma-xil uslub va muloqot turlarining shakllanishi va rivojlanishi bilan sezilarli bo‘ldi. Shuning uchun rasmiy va ilmiy uslubning oralig‘ida turgan, mohiyatan milliy istiqloldan keyin shakllangan davlatchilik, qonunchilik sohalari pragmatikasida yordamchi so‘zlarning (ayniqsa, ko‘makchi va bog‘lovchilarning) va yordamchi so‘zli qurilmalarning ko‘plab ixtisoslashishini ko‘ramiz - soha yangi va o‘ziga mos vositalarini kundan-kunga oshirib bormoqda. Shu asosda mushtaraklik munosabatlarida turgan yordamchi so‘zlar orasida pragmatik qiymat (jumladan, uslubiy xoslanish) asosida farqlanish yaqqol sezilib turgan va taraqqiyotga zamin bo‘layotgan hodisalardan biridir. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Safarov Sh. Pragmalingvistika, - T., O’zME nashriyoti, 2008- yil, 70- bet . 2. Nurmonov A, Hakimov M .Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi // O ‘ zbek tili va adabiyoti, 2001, 4-son, 55-bet 3. Hakimov M. O’zbek tilida matnning pragmatik talqini: filol. fan. doktori. diss. avtoref. Toshkent , 2001. 27- bet 4. Бурхонов З. Ўзбек тилида кўмакчилар ва уларга вазифадош келишиклар прагматикаси: Филол.ф.н...дисс. Тошкент, 2008. – Б 10. 5. Раҳимов У. Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси: Филол.ф.н...дисс., Самарқанд, 1994 6. Ўзбек тилининг изоҳли луғати, I жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. -Б.430. 7. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili – T.: Universitet, 2006. - В .397 8. ҲожиевА . Ҳозирги ўзбек адабий тили боғловчилари ҳақида мулоҳазалар. – Б.53 9. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Qurbonova M. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: F˗ an va texnologiya , 2009. B.310. ˗ 10. Yo‘ldosheva S.Matnning pragmasemantik tadqiqi//Tilshunoslikdagi zamonaviy yo’nalishlar:muammo va yechimlar, konf.material.2020,39-bet. 11. Пардаев А. Ўзбек тили ёрдамчи сўз туркумларининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили. – Тошкент, 2013.

Mavzu: Yordamchi so‘zlarning pragmalingvistik tahlili Reja: Kirish. Asosiy qism : I. Ko ‘ makchilarda pressuppozitsion xususiyatlar II. Bog‘lovchilar nutqda qo‘llanishining umumiy masalalari. III. Yuklamalarning nutqda qo‘llanishining umumiy masalalari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish Zamonaviy tilshunoslikda “Pragmalingvistika” mustahkam o‘rin egallayotgan tilshunoslikning eng dolzarb yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Tilshunoslik empirik tahlilni bilishning boshqa g‘oyalari va amallari bilan boyitishga uzoq tayyorgarlik ko‘rdi. XX asr davrda empirizm, fenomenologiya, konstruktivizm kabi falsafiy g‘oyalarni o‘zida jamlagan metodologiyaga asoslangan lisoniy tahlil yo‘nalishlari yuzaga keldi. Ana shunday yo‘nalishlardan biri, albatta, pragmalingvistikadir. Til vositalarining pragmalingvistik tabiatini tahlil qilish tilshunoslikning e’tiborga molik masalalaridan biridir. Shu boisdan keyingi yillar o‘zbek tilshunosligida lingvopragmatik tahlil asosidagi bir qator tadqiqotlar maydonga keldi. Sh.Safarov “Pragmalingvistika” asarida “Pragmatika nisbatan yangi soha hisoblanib, unda tilning undan foydalanuvchilariga bo‘lgan munosabati o‘rganiladi. Muloqot jarayonida so‘zlovchi o‘z fikrini bayon qilishda uning oldida ma’lum maqsad turadi. Bu maqsad so‘zlovchini tinglovchi tushunish, anglashidan iboratdir. Lison qanchlik ijtimoiy, so‘zlovchi va tinglovchi uchun umumiy, majburiy bo‘lsa, nutq ham ular uchun shunchalik umumiy, majburiy va ijtimoiydir” 1 , -deb takidlaydi. Pragmatikani o‘zbek tilshunosligidagi o‘rni, uning lingvistik sathning boshqa sohalari bilan aloqasi borasida ko‘pgina tilshunos olimlarimiz fikr bildirib o‘tishgan. Bu soha bilan maxsus shug‘ullangan olim Sh. Safarovning bu masalaga bag‘ishlangan maxsus monografiyasida jahonning pragmatik tadqiqotlar bilan shug‘ullangan ko‘plab tilshunoslarning qarashlari tahlil qilingan. Olim pragmalingvistik tadqiqotlarni ikkiga: tor va keng yondashuvlarga ajratib, bu masalaga oid yoki unga bog‘liq qarashlarni keng va chuqur mushohada asosida tahlil qilib, bir-birini inkor qilayotgan yoki biri ikkinchisiga ,,soya” tashlayotgan ta’riflarni bir umumiy g‘oya atrofida birlashtirib, pragmalingvistik tadqiq metodologiyasining dialektik asosi yoki tayanch nuqtasi vazifasini faoliyat tamoyili yoki umuman faoliyat falsafasi o‘tashi 1 Safarov Sh. Pragmalingvistika, - T., O’zME nashriyoti, 2008- yil, 65- bet

lozimligini uqtiradi va pragmalingvistikaga shunday ta’rif beradi: ,, 2 …p ragmatika tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib, uning tadqiqot doirasida muloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish, ularni qo‘llash hamda ushbu qo‘llanishdagi birliklarning muloqot ishtirikchilariga ta’siri masalalari o‘rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiya shart-sharoitlariga nisbatan, keng ma’nodagi kontekst sifatida o‘rganiladi. Lisoniy hodisalarning bu yo‘sindagi tahlili ularning qo‘llanishidagi u yoki bu muhitda mavjud bo‘lgan to‘siqlar, chegaralanishlarni ham aniqlashga imkon beradi. Lingvistik tahlilning asosiy g‘oyasi ham lisonning tabiatini uning amaliy faoliyatida qo‘llanishiga nisbatan yoki boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi doirasida aniqlashdir. Aynan vazifa (funksiya) tushunchasi lison tahliliga pragmalingvistik yondashuvning poydevoridir”. 3 Darhaqiqat, yordamchi so‘zlarning (ko‘makchi , bog‘lovchi, yuklama) semantikasidagi asosiy semani ,,vazifa” belgisi tashkil etadi. Ular lug‘aviy ma’no anglatmasdan nutqda voqelangan vaqtda, kommunikatsiya jarayonida matn bilan bog‘liq rang- barang xususiy ma’nolarni voqelantirish vazifasini bajaradi. Ana shu nuqtayi nazardan, tadqiqotimiz obyekti bo‘lgan yordamchi so‘zlarning muhim tomonlarini yoritishda lingvopragmatik yondashuvning ham alohida ahamiyati xususida to‘xtalamiz. Nutqiy akt, predikativ bo‘lmagan so‘zlar, kontekst, nutqiy vaziyat, so‘zlovchi shaxsi kabi tushunchalar lingvistik pragmatikaning markaziy tushunchalaridir. Bu tushuncha matn tarkibidagi yordamchi so‘zlar pragmatikasi tadqiqi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Aslida yordamchi so‘zlar gap yoki jumla tarkibidagi so‘zlarni yoki sodda gaplarni hamda ular orasidagi turli xil munosabatlarni ifodalovchi yoki ularga qo‘shimcha ma’no beruvchi grammatik vositalar hisoblansada, matn talabiga ko‘ra xilma-xil pragmatik, hosila ma’nolari ham kasb etishi mumkin. Pragmatik tilshunoslik tadqiqotchilari prof. A. Nurmonov va M. Hakimov gap semantikasining mazmuniy yo‘nalishi bilan bog‘liq muammolarni ko‘rsatish jarayonida mantiqiy semantikaning yirik vakili B. Rassel so‘zlarni indikativ va indikativ bo‘lmagan so‘zlarga ajratishini aytishadi. Ya’ni obyektiv borliqdagi ma’lum narsa-hodisalarni, 2 Safarov Sh. Pragmalingvistika, - T., O’zME nashriyoti, 2008- yil, 70- bet 3 Safarov Sh. Pragmalingvistika, - T., O’zME nashriyoti, 2008- yil,

belgi-xususiyatlarni, harakat- hodisalarni nomlash xususiyatiga ega bo‘lgan so‘zlarni indikativ ,,ishora qiluvchi” so‘zlar, bunday xususiyatga ega bo‘lmagan so‘zlarni esa indikativ bo‘lmagan so‘zlar deb hisoblashadi va gap semantikasi bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslar gap tarkibida ana shunday indikativ bo‘lmagan so‘zlar kelganda ancha qiyinchilikka duch kelishlarini aytishadi. 4 Bu gap semantikasi bilan bog‘liq qanday qiyinchilik ekanligini olimlar shunday izohlashadi: ,,gap tarkibidagi deskriptiv so‘zlarni (induktiv so‘zlarni) konkret nutq vaziyati bilan bog‘lamasa ham, qaysi denotativ (atash) ma’noda ekanligini, obyektiv borliqdagi nimani nomlab kelayotganligini aniqlash imkoniyati bo‘lsa, deskriptiv bo‘lmagan so‘zlarni bunday aniqlash mumkin emas. Bunday so‘zlar obyektiv narsa va hodisalar, belgi va xususiyatlar, harakat va holatlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri nomlanmagani tufayli, ular muayyan vaziyat bilan bog‘lanmasa, nimaga ishora qilayotgani noma’lumligicha qolishi ma’lum bo’ldi. Bu shuni ko‘rsatadiki, gap semantikasini shu gap tarkibida qo‘llanilayotgan so‘zlarning faqat obyektiv borliqqa munosabatini aniqlash bilangina to‘la izohlash mumkin emas ekan. Bunga gapning nutq jaroyoniga, nutq vaziyatiga ega bo‘lgan munosabatini aniqlashni qo‘shish zaruriyati ham mavjud. Ana shunday amaliy ehtiyoj bilan lingvistik semantika bag‘ridan lingvistik pragmatika o‘sib chiqdi”. 5 B. Rassel nazarda tutgan induktiv bo‘lmagan so‘zlar yoki A. Nurmonov va M. Hakimovlar aytgan deskriptiv bo‘lmagan so‘zlar sirasiga birinchi navbatda yordamchi so‘zlar kiradi. Bu so‘zlarning ma’no – mohiyati esa muayyan nutq vaziyatiga bog‘liq holda ma’lum matn ichida ochiladi. Binobarin, so‘zlovchining ichki niyati bilan bog‘liq maqsadini ifodalashda yoki uning obyektiv borliqqa va o‘z nutqiga qo‘shimcha munosabat bildirishiga yordamchi so‘zlarning alohida ahamiyati bor. Yordamchi so‘zlarning so‘zlovchi niyatini yuzaga chiqarish jarayonidagi xizmatlari lingvopragmatikaning morfopragmatik va sintaksopragmatik deb nomlanuvchi yo‘nalishlarida o‘rganiladi. 4 Nurmonov A, Hakimov M .Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi // O ‘ zbek tili va adabiyoti, 2001, 4- son, 55-bet 5 Nurmonov A. . Hakimov M. Ko‘rsatilgan asar, 55-bet

Ko ‘ makchilarda pressuppozitsion xususiyatlar Ma’lumki, yordamchi so‘zlar (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklamalar) morfologik vositalar hisoblangani uchun ular morfopragmatikaning o‘rganish obyekti hisoblansa, muayyan matniy jumlalarni shakllantirishga yordam berishi yoki unga qo‘shimcha ma’no berishi bilan sintaksopragmatikada ham alohida o‘rin tutadi. Shu nuqtayi nazardan, bu turkum so‘zlar anglatgan relyatsion ma’no – pragmatizatsiyaning asosi sifatida baholanib, turli pragmatik munosabatlar ushbu so‘zlarning ma’noviy bazalarida rivojlanadi. Demak, lisoniy tabiatiga ko‘ra morfopragmatikaga xos sanalsada, ularning to‘g‘ridan- to‘g‘ri nutq jarayonida so‘zlovchi illokutiv niyatini ro‘yobga chiqarishga xizmat qilishi orqali sintaksopragmatikaga oid munosabatlarni yuzaga keltirishi ularning funksional xususiyatiga bog‘lanadi. ,, Sintaksopragmatik talqin ham sintaktik elementlarning so‘zlovchining o‘zi ifoda etayotgan fikriga munosabati bilan belgilanadi. Jumladan, xabar mazmunida qo‘shimcha axborot ko‘rinishlari aniqlik, gumon, yashirin kabi pragmatik mazmunning sintaktik vositalar yordamida ifodalanishi sintaksopragmatik talqin deb yuritiladi. Masalan, maktabga ketdi bilan maktab tomon ketdi jumlasining mazmuni keskin farqlanadi.” 6 Darhaqiqat, bu jumladagi M. Hakimov nazarda tutgan farqlanish nimada ko‘rinadi? E’tibor qaratadigan bo‘lsak, bu o‘rinda maktab, ketdi birliklari o‘z joyida, ularda farqlanish, asosiy differensiatsiya morfopragmatik birliklar –ga kelishik qo‘shimchasi va tomon ko‘makchisi o‘rtasida sodir bo‘lmoqda. ,,Maktabga ketdi” – jumlasida aniq xabar bor, ikkilanish yo’q, tamom kimdir maktabga ketgan – xabar aniq. Ko‘makchi bilan shakllangan jumlada esa quyidagi mazmunlar kuzatiladi: 6 Hakimov M. O‘zbek tilida matnning pragmatik talqini: filol. fan. doktori. diss. avtoref. Toshkent , 2001. 27- bet

O'xshashlar

Yordamchi so‘zlar uslubiyati. Ko‘makchi uslubiyati.
MATN TILSHUNOSLIGIDA KOGNITIV VA PRAGMALINGVISTIK IMKONIYATLARDAN FOYDALANISH
She’r tahlili. Oda va qasida tahlili. Marsiya,elegiya,ta’rix, epitafiya janrlari tahlili.
GEOGRAFIYa DARSLARI TAHLILI
FRAZEOLOGIZMLARNING LINGVOMADANIY TAHLILI