logo

Polimerlarning tibbiyotda ishlatilishi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

945.70703125 KB
Polimerlarning tibbiyotda ishlatilishi
                                                           Reja  :
■ Inson organizmining murakkab sistemalariga ta’sir etuvchi sun’iy 
makromolekulalami o‘rganuvchi umumbiologik yo’nalish
■   Yo‘naltirilganta’sirgaega bo‘lgan fiziologik faol va dorivor polimerlar;
■ Dori moddalari berilishini nazorat qiluvchi makromolekulyar terapevtik 
sistemalar;
■   Organlar va to‘qimalami endoprotezlash uchun mo‘ljallangan va qon bilan 
kontaktlashuvchi polimer material
■ Tashqi protezlash uchun hamda yordamchi materiallar vazifasini o‘tovchi 
polimer materiallarar va konstruksiyalar Inson organizmining murakkab sistemalariga ta’sir 
etuvchi sun’iy makromolekulalami o‘rganuvchi 
umumbiologik yo’nalish
■
  Fanning mazkur sohasi kompleks sohadir va u 
organik hamda polimerlar kimyosi, kimyoviy 
texnologiya, biokimyo, biofizika, fiziologiya va 
tibbiyot fanlarining mushtarakligiga asoslanadi.
■ 70-yillar oxirida shunday ma’lumotlar paydo 
bo‘ldiki, bunda sun’iy makromolekulalar, 
xususan, ayrimpolielektrolitlar,  о‘ z kimyoviy 
tuzilishi bo‘yicha issiq qonli jonzotlar 
organizmiga yot bo‘lishiga qaramay, kam 
miqdorda oqsil moddalar bilan kombinatsiyada 
organizmga kiritilganda organizmning 
immunologik xususiyatini juda ham oshirib 
yuborishi aytiladi. ■   Vaholanki, o’sha oqsillarning o‘zi bu 
xususiyatni kam o‘zgartiradi. 
Organizmning immunologik sistemasi 
faolligi 100—1000 barobar ortib 
ketadi, ammo buning mexanizmi hali 
to
■ Bu ma’lumotlar sun’iy antigenlar, 
effektiv vaksinalar vaboshqa dorivor 
hamdabiologik aktiv birikmalarning 
yaratilishiga olib keladi.‘. Yo‘naltirilganta’sirgaega bo‘lgan 
fiziologik faol va dorivor polimerlar
■ Yo‘naltirilgan ta’sirga ega bo‘lgan 
makromolekulyar dorivor moddalarpolimer 
olib yuruvchi va unga birikkan faol dorivor 
moddadan iboratdir. Bunday moddalardan 
birinchi bo‘lib makromolekulyar 
trombolitikpreparat, ya’ni ferment asosiga 
ega bo’lgan streptodekaza va polisaxarid 
hosilasi bo‘lgan dekstrandan olingan 
preparatni misol qilib keltirish mumkin.
■ Bunday moddalar k о‘ pgina kasalliklarni 
davolashda muhim rol o‘ynaydi ■ Kichik molekulyar massaga ega 
bo‘lgan dorivor moddalar  ning 
organizmdagi ta’sir muddatini 
uzaytirish maqsadida ular polimer 
moddalarga bog’lanadi va bu usul 
dorivor modda ta’sirini 
prolongatsiyaqilishdsb ataladi. 
Bunda yuqori molekulyar birikmaga 
tikilgan dori moddasining 
organizmda erib so‘rilish muddati 
uzayadi, dori moddasi organizmda 
uzoqroq turib qoladi va o‘z ta’sirini 
uzoq vaqt davomida yo‘qotmaydi. 
Shuning uchun kasallik davomida 
dori moddasini kam qabul qilib, 
uning samaradorligini oshirishga 
erishiladi. ■ Kichik molekulyar massaga ega bo‘lgan dorivor moddalar  ning 
organizmdagi ta’sir muddatini uzaytirish maqsadida ular polimer 
moddalarga bog’lanadi va bu usul dorivor modda ta’sirini 
prolongatsiyaqilishdsb ataladi. Bunda yuqori molekulyar birikmaga 
tikilgan dori moddasining organizmda erib so‘rilish muddati uzayadi, 
dori moddasi organizmda uzoqroq turib qoladi va o‘z ta’sirini uzoq 
vaqt davomida yo‘qotmaydi. Shuning uchun kasallik davomida dori 
moddasini kam qabul qilib, uning samaradorligini oshirishga 
erishiladi.
■
Fiziologik aktiv  polimerlar   kimyosi bilan  ко‘ pgina chet eldagi nufuzli 
ilmiy tekshirish muassasalari va yaqin hamdo‘stlik mamlakatlaridagi 
institutlar bilan bir qatorda, O‘zbekiston Milliy Universiteti kimyo 
fakulteti olimlari, Polimerlar kimyosi va fizikasi instituti, Bioorganik 
kimyo instituti, Farmakologiya instituti va boshqalaming olimlari 
shug‘ullandilar hamda katta yutuqlarga erishdilar.
■ Fanning bu yangi sohasida erishilayotgan yutuqlar bilan bir qatorda, 
albatta, hali ko‘pgina muammolar ham mavjud.
Ayrim polimer birilonalar kichik molekulyar massah dorivor 
moddalami ta’sir etishi lozim bo‘lgan joyga olib borish uchun 
transport vazifasini o‘taydi, ya’ni organizmning ma’lum bir nuqtasiga 
etib borganidan so‘ng erishni va dori moddasini ajratib chiqarishni 
boshlaydi. Dori moddalari berilishini nazorat qiluvchi 
makromolekulyar terapevtik sistemalar;
■ Odatdagi kichik molekulyar massali dorivor moddalar 
organizmda uzoq vaqt bo ‘ lishi nazarda tutilmaydi. Ular 
organizmdan tezda chiqarib yuboriladi yoki o‘zgarishlarga 
uchraydi. Shunda dorining effektini oshirish uchun uni tez-tez 
qabul qilishga majbur bo‘lamiz. Bunda dorining organizmdagi 
konsentratsiyasi doimo o‘zgarib turadi: 
■ Terapevtik muvaffaqiyatga erishish uchun dorining 
organizmdagi miqdorini ma’lum vaqt davomida (bir necha soat 
yoki bir necha oy) bir xil tutib turish zarur. Shu maqsadlarda 
yaratilgan polimer moddalar plyonkalar, shariklar, plastinkalar 
ko‘rinishida bo’ladi. Bunga misol qilib ko‘z kasalliklarida 
qo‘llaniluvchi dorivor plyonkalami keltirish mumkin. ■ Bu  plyonkalar fiziologik aktiv moddani ko’zningshilliq qavati orqali bevosita 
qon aylanish sistemasiga olib o‘tish vazifasini o’taydi. Qandli diabet 
kasalligida insulin etishmovchiligini ignasiz korreksiyalovchi o‘zida insulin 
tutgan do rivor plyonkalar yaratilmoqda. Sanoatda va tibbiyotda polimer 
membranalarining ahamiyati juda katta. Bunda polimer membranasi 
sifatida xohlagan plyonka, tolalar, bo‘kkan zarracha va boshqalami 
tushunish mumkin. Polimer membranalaming vazifasi qandaydir 
komponentlami ushlab qolish yoki tanlab o‘tkazish xususiyatiga ko‘ra 
murakkab aralashmalarni ajratishdir.
■ Kuyish natijasida vujudga kelgan yaralami davolashda zamonaviy sun’iy teri 
konstruk-siyalari bir vaqtning o‘zida yaraga kislorod kelishini ta’minlaydi, 
bakteritsid ahamiyatga ega va to’qimalaming emirilishi mahsulotlarini so‘rib 
olib, namlikni me’yorida saqlab turadi. Masalan, AQSh da ishlab chiqilgan 
“sendvich konstruksiyasi” ning yuqori qavati polidimetilsiloksan 
membranasidan iborat bo‘lib, u yarani havo kislorodi bilan ta’minlaydi, 
pastki qavati esa kollagen va poliamidning tikilgan sopolimeridan iborat, bu 
konstruksiya tanasining yuqori qismi hattoki 85% gacha kuygan 
odamlaming hayotini saqlab qoladi. Vaholanki, bun	
  dan o‘n yillar oldin 
tananing yuqori qismi 65% kuygan odanini saqlab qolishning iloji yo‘q edi.   Organlar va to‘qimalami endoprotezlash uchun mo‘ljallangan 
va qon bilan kontaktlashuvchi polimer material
■   Endoprotezlash uchun qo’llaniluvchi polimer materiallarga quyidagilar kiradi: 
jarrohlik sohasida so‘rilib ketuvchi iplar, kuyish va yaralar uchun qoplamalar, 
yumshoq va qattiq to‘qimalar uchun plastika, sun’iy buyrak, sun’iyjigar, sun’iy yurak, 
plazma va qon o‘mini bosuvchi moddalar, yuz-jag‘ sohasi jarrohligi oftalmologiya, 
yurak-qon tomir jarrohligi, polimer dorilar, travmotologiya va ortopediya sohasidagi 
polimerlar.
■ Amerikalik jarrohlarning ma’lumotlariga ko’ra, AQSh da 1961—1981 -yillar davomida 
yurak klapanlarini almashtirish bo‘yicha 2135 ta jarrohlik ishlari olib borilgan, 
shundan 12% kasallar ikkinchi marta protezlangan.
Kasallarning 43% 15 yil va undan ko’proq yashagan, shu jumladan, 27% odamlar 
ikkinchi marta protezlangan odamlar bo‘lgan. Bu shuni ko’rsatadiki, yurakning 
polimer klapanlari muvaffaqiyat bilan qo’llanilmoqda.
■ O‘zbekistonda tibbiyot polimerlari yaratish sohasidagi ilmiy izlanishlar asosan 
O‘zbekiston Milliy Universitetida professor O‘. N. Musayev rahbarligida O‘zFA 
“Polimerlar kimyosi va fizikasi instituti”va “Bioorganik kimyo” instituti olimlari 
tomonidan olib borilayapti ■ O‘zbekistondagi fiziologik aktiv polimerlar kimyosi ikki 
yo‘nalishda rivojlandi:
■ Polimerlash usuli,ya’ni turli 
xildorimoddalari,masalan,alkaloidlaming hosilalarini olish, 
ulami polimerlash va sopolimerlash.
■ Kichik molekulyar massali fiziologik aktiv moddalar bilan 
polimerolib yuruvchilar zanjiridagi polimeranalogik 
o‘zgarishlarusuli.
■ Fiziologik aktiv preparatlar yoki dorivor polimerlar turli usullar 
bilan hosil qilinishi mumkin: 1) polimerlash va sopolimerlash; 
2) polikondensatlash; 3) polimeranalogik o’zgarishlar.
■ Professor Sh. Najmiddinov boshchiligida tarkibida faol 
elektrofil gruppalar bo’lgan «polimer olib yuruvchilar» hosil 
qilindi va xossalari o‘rganildi. O‘tkazilgan fizik-kimyoviy 
tekshiruvlar  ко‘ pchilik polimer olib yuruvchi lar uchun ulami 
hosil qilish va ajratib olish jarayonida o‘z-o‘zidan sodir 
bo’luvchi molekulalararo va molekulalar ichidagi o‘zgarishlar 
xos ekanligini ko‘rsatdi. ■ Qon to‘xtatuvchi dorivor polimerlar hosil qilish alohida ahamiyatga egadir. 
Bunday dorilar jarrohlikda va qon ketishi bilan bog‘liq bo‘lgan turli xronik 
kasalliklami davolashda qo‘llaniladi. O‘zbekiston Milliy Universiteti kimyogar 
olimlari polimer — antigeparin preparatlarini’hosil qildilar.
■ Qon o‘mini bosuvchi hamda davolashxususiyatiga ega bo‘lgan dorivor 
polimerlar hosil qilish muammolari bilan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi 
Polimerlar kimyosi va fizikasi institutidagi akademik S.Sh. Rashidova rah 
barligida olimlar jamoasi shug’ullandilar. Qisqa vaqt ichidayuzdan oshiq 
fiziologik aktiv polimer preparatlaming tibbiy-biologik xossalari o‘rganildi.
Ular bu preparatlaming  о ‘ tkir va xronik toksikologik xususiyatlarini, asosiy 
biokimyo va gematologik jarayonlarga ta’sirini, buyrak, jigar va boshqa 
hayotiy muhim ahamiyatga ega bo‘lgan a’zoga ta’sirini, preparatlaming 
organizmdagi taqsimotini, organizmdan chiqarib yuborish yo’llari va 
tezligini hamda bupreparatlami uzoq vaqt qo‘llaganda organizmdayig‘ilib 
qolish ehtimolligini o‘rgandilar. ■ O‘zbekiston Milliy Universitetida professor 
O‘. N. Musayev boshchiligidagi olimlar 
gruppasi jarrohlikda tirik organizm ichki 
a’zolarni protezlashda keng qo‘llaniluvchi 
tayyor polimer mahsulotlaming tibbiy 
biologik xususiyatlarini yaxshilash 
borasida sistematik izlanishlar olib 
bordilar. Qon o‘tkazuvchi kateterlar, 
polietilen, pofipropilen, lavsan va 
ftorlonlavsan asosidagi tomirlaming qon 
bilan chiqishuvchanlik xususiyatlarini 
yaxshilash maqsadida polimerlashning 
radiatsion usuli qo‘llanildi va bu borada 
ijobiy natijalarga erishildi.Tashqi protezlash uchun hamda yordamchi 
materiallar vazifasini o‘tovchi polimer materiallarar 
va konstruksiyalar ■ Jarrohlikda qo‘llaniluvchi amaldagi iplar o’zining 
yetarlicha pishiq emasligi, tez so’rilib ketib qolishi, bu 
iplar bilan tikilganyaralar atrofida organizmning turli 
noxush reaksiyalar berishi, allergik holatlaming vu- 
judga kelishi kabi kamchiliklarga ega ekanligi bu 
sohada maqsadga muvofiq keluvchi yangi sifatli iplar 
yaratish muammosini keltirib chiqardi
■ Bu muammo paxta sellyulozasidan uning 
karboksimetil efirini hosil qilish va bu efir asosida 
olingan iplaming fizik-mexanik hamda tibbiy-biologik 
xossalarini chuqur o‘rganish orqali hal etildi (Sh. 
Najmiddinov, A. A. Sarimsoqov, A. S. To‘rayev). Olingan 
iplami turli ichld organlarjarrohligi, ko‘z kasalliklari 
jarrohligi va boshqa sohalarda muvaffaqiyatli qo‘llash 
mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar
■
  M.A. Asqarov, M. Yoriev, N. Yodgorov. “Poli m erlar fizikasi va kim y osi "
■ M .A. Asqarov,   Ismoilov. "‘Polimerlar fizikasi va kimyosi’’
■ Sh.M .M i rkomilov, N .I.Bozorov,  I smoilov “Polim e rlar kimyosi” .
■ Ю .Кулезнев B.H., Шершнев B.A. Химия и физика полимеров.
■ Т.М .Бабаев. Ю кори молекуляр бирикмалар. 
■ Исмоилов И .И ., Рафиков А.С. Донорно-акцепторны й механизм 
полимеризации.
■ Тагер А.А. Физика-химия полимеров.  E’TIBORNINGIZ UCHUN RAXMAT

Polimerlarning tibbiyotda ishlatilishi Reja : ■ Inson organizmining murakkab sistemalariga ta’sir etuvchi sun’iy makromolekulalami o‘rganuvchi umumbiologik yo’nalish ■   Yo‘naltirilganta’sirgaega bo‘lgan fiziologik faol va dorivor polimerlar; ■ Dori moddalari berilishini nazorat qiluvchi makromolekulyar terapevtik sistemalar; ■   Organlar va to‘qimalami endoprotezlash uchun mo‘ljallangan va qon bilan kontaktlashuvchi polimer material ■ Tashqi protezlash uchun hamda yordamchi materiallar vazifasini o‘tovchi polimer materiallarar va konstruksiyalar

Inson organizmining murakkab sistemalariga ta’sir etuvchi sun’iy makromolekulalami o‘rganuvchi umumbiologik yo’nalish ■   Fanning mazkur sohasi kompleks sohadir va u organik hamda polimerlar kimyosi, kimyoviy texnologiya, biokimyo, biofizika, fiziologiya va tibbiyot fanlarining mushtarakligiga asoslanadi. ■ 70-yillar oxirida shunday ma’lumotlar paydo bo‘ldiki, bunda sun’iy makromolekulalar, xususan, ayrimpolielektrolitlar, о‘ z kimyoviy tuzilishi bo‘yicha issiq qonli jonzotlar organizmiga yot bo‘lishiga qaramay, kam miqdorda oqsil moddalar bilan kombinatsiyada organizmga kiritilganda organizmning immunologik xususiyatini juda ham oshirib yuborishi aytiladi.

■   Vaholanki, o’sha oqsillarning o‘zi bu xususiyatni kam o‘zgartiradi. Organizmning immunologik sistemasi faolligi 100—1000 barobar ortib ketadi, ammo buning mexanizmi hali to ■ Bu ma’lumotlar sun’iy antigenlar, effektiv vaksinalar vaboshqa dorivor hamdabiologik aktiv birikmalarning yaratilishiga olib keladi.‘.

Yo‘naltirilganta’sirgaega bo‘lgan fiziologik faol va dorivor polimerlar ■ Yo‘naltirilgan ta’sirga ega bo‘lgan makromolekulyar dorivor moddalarpolimer olib yuruvchi va unga birikkan faol dorivor moddadan iboratdir. Bunday moddalardan birinchi bo‘lib makromolekulyar trombolitikpreparat, ya’ni ferment asosiga ega bo’lgan streptodekaza va polisaxarid hosilasi bo‘lgan dekstrandan olingan preparatni misol qilib keltirish mumkin. ■ Bunday moddalar k о‘ pgina kasalliklarni davolashda muhim rol o‘ynaydi

■ Kichik molekulyar massaga ega bo‘lgan dorivor moddalar ning organizmdagi ta’sir muddatini uzaytirish maqsadida ular polimer moddalarga bog’lanadi va bu usul dorivor modda ta’sirini prolongatsiyaqilishdsb ataladi. Bunda yuqori molekulyar birikmaga tikilgan dori moddasining organizmda erib so‘rilish muddati uzayadi, dori moddasi organizmda uzoqroq turib qoladi va o‘z ta’sirini uzoq vaqt davomida yo‘qotmaydi. Shuning uchun kasallik davomida dori moddasini kam qabul qilib, uning samaradorligini oshirishga erishiladi.